Шахьуйннал щарнил махъа-махъсса имам

[dropcap]Ш[/dropcap]ахьуйннал шяраваллил инсантурава чIявучин кIулссар Дяшяравалу тIисса махIлалий мизит бивкIшиву, цувгу ларгсса ттуршукулул 30-ку шиннардий лекьан був­сса. Амма нажагьссаннан бакъа къакIулссар му мизитраву имамну ивкIшиву Халил – Шахьуйннал шяраваллил махъа-махъсса имам, хIакьину шяраву ялапар хъанахъисса Халиллул ттатта.
Цуксса хIайпнугу, бакъар жула дянив лавгмунил бардулт, га чIумул хъин-хъинсса инсантал кIулну бивкIми, минная жухьвагу бусанми. Шахьуйннал шяраваллил бусравсса хъунисриннал Аьлауттин МахIаммадовлул ва Ися МахIаммадовлул, мукунма имам Халиллул арснал арснал душ Мая Халиловал бувсмунива бювхъунни щарнил махъа-махъсса имамнаясса ва шяраваллил Хъун-мизитраясса затру, чIявусса бакъахьурчагу, цачIун батIин.
Ва бакъассагу, Ися МахIамма­довлуща бювхъуну бур имам Халиллул тухумрал къяртта сакин дуван, аьщуйн щусса дакъахьурчагу, диркIминнучIан гъансса бувсса шиннугу ккаккан дурну. Мунийн бувну имам Халил увну ур 1857 шинал. Мунал ттатта Халил увну ур 1800-1802 шинал, ивкIуну ур 1856 шинал. Халиллул ивкIун ур кIия арс: Сурхай (1827 ш.у.) ва Муса (1839 ш.у.). Сурхайл ивкIун ур кIия арс: Халил (жува ихтилат буллалисса имам) ва Садикь (1869 ш.у.) Имам Халиллул ивкIун ур арс МахIаммад (Халилхъал МихIамма), муналгу кIия арс – Халил (хIакьину шяраву ялапар хъанахъима) ва Садикь.

Халилхъал къатри

Мая Халиловал бувсмунива:
– Буттал бусласаврийн бувну, ттул буттал буттал бутта Халил имамну ивкIун ур. Жулла къатрайн лажинну хьхьичIва хъун бакъасса мизит бивкIшиву ттун кIул хьуна 90-ку шиннардий. Му кIул хьуннин, оьрчIнийва, мизит бивкIсса кIанттава баллай бикIайва угь-къаклил чIурду, ми исул чIурдур тIун бикIайва. Бу­ттауссил Садикьлул Москавлия буттал шяравун увкIний хъинну чIявусса затру буслай икIайва хьхьичIавасса инсантурая, мукуна цала буттаягу, ттаттаягу, хIайп мунал буслай ивкIмур ттун дакIний къаливчIсса. ОьрчIний мукунсса затирттах личIисса къулагъас къадувайссия. КIулши хьуну, мурчIи бавцIуну махъ лавгмур кIул хьун ччай, амма муния бусансса цучIав чIарав къалявкъуна, оьрмулул бугьарами циняв аьпалухьхьун лавгун.
Буттал буттал буттал уссу ивкIун ур Аьрасатнаву ялапар хъанахъисса, тийх му ивкIуну, шихунай, ватандалийн уциншиврул, ттаттал буслай, мусил ашрапиртту буллуну бивкIун бур. Ттул буттал буттал бутта Халил ивкIуну ур революция хьун цахъи хьхьичIрив, ягу му хьуну цахъи махърив. Буттал бусласаврийн бувну му хъинну кIулну ивкIун ур лакрал шяраваллаву. Мунан ххуйну кIулну бивкIун бур оьрус ва къумукь мазру, чичайсса бивкIун бур ­аьраб мазрай.

ХьхьичIва мизит бивкIсса кIану

Имам Халиллул ивкIун ур ца арс – МахIаммад (ттул ттатта). Мунал мунан ххуйсса кIулшиву дуллуну дур. МахIаммадлул Темирхан- Щурагь къуртал бувну бур гимназия. Гъанчунава щичIарив гимназистнал янналуву щяивкIсса ттаттал ччянирасса суратгума диркIссар. Мунал Щурагь къуртал був­ссар ремесленний училищагу. МахIаммад-ттатта ивкIссар шяравасса цалчинсса учитель. Мукуна зий ивкIссар учительну личIи-личIисса шяраваллаву ва Щурагь. МахIачкъалалив зий ивкIссар министерствалий бухгалтернугу. Цала арснан, ттул буттан, мунал дирзун дур Халил тIисса цIа, цала буттаясса имам Халиллуясса аьпалун.
Ттунна кIулши хьуния махъ на буттал ниттихь ПатIиматлухь лавгмуния цIухху-бусу буллай бикIайссияв. КIулли хьхьичIва жучIава чIявусса ххуйсса луттирду бивкIшиву, бурчул мужаллатругу дусса, амма ми ливчIун бакъар. Бюхъай дяъвилул шиннардий буттал ниттил ми ссах-бунугу баххана бувну бикIангу.
МахIаммад-ттаттал бувтун бур бувагу 56 шинайсса оьрму, ивкIуну ур Хъун дяъвилул чIумал. Ттул буттан му ивкIусса чIумал 7 шин диркIун дур. Ттаттал цIа дирзун дуссар Хасаврай ялапар хъанахъисса ттул ссурахъин МахIаммадлун, – буслай бур Мая.

Ися МахIаммадовлул бувсмунива:
– Ттун Халилхъал МихIамма­гума дакIний акъар (му ччяни ивкIуну ур), имам Халил дакIний чув икIави. Ттуща буван бювхъусса ца бур – миннал наслулул къяртта сакин дуван шаву. Ва тухумрал мархригу II Сурхай-ханнахъал агьулданучIан нанисса бур. 1886-ку шиналсса сияхIрай кка­ккан бувну бур чIанкIраясса, яни Гъази-Гъумучиял хантураясса, шанма тухум. Уссурваврал Халиллул ва Щамхаллул бувцуну бивкIун бур Гъази-Гъумучиял хантурал агьулданиясса хъами. Цалчинмур тухум – Халилхъал, кIилчинмур – Шихаьлихъал, шамилчинмургу – Щамхалахъал.
Халиллул кулпат Светлана Щамхалахъал тухумраясса бур. Щамхалал ивкIссар Мирза тIисса арс, Мирзалгу ХIажи тIисса арс – яни Светланал ниттил бутта. Мунил ниттиуссу Ярагъи Лаващав ялапар хъанай ивкIссар.
1827-ку шинал ивкIуссар Сурхан-хан II. Мура шинал Халиллун увссар арс, мунан цIагу дирзссар Сурхай тIисса. Сурхайл кIия арс ивкIссар: Халил (махъ ванаяр имам хьусса) ва Садикь. Халиллун увссар МахIаммад тIисса арс. Садикьлуллив оьрчI къабивкIссар.
Имам Халил Шахьуйннал Хъун-мизит лекьан баннина ивкIусса ххай ура.
Хьурттал шяраву бивкIссар хъинну ххуйсса мадраса, миву дуклай бивкIссар га чIумул гуж­сса аьлимтал-аьрабистътал. Миккува дуклай ивкI ххай ура имам Халилгу. ЦIанагу му шяраву яхьуну бур га чIумул мизит.
Жуна хIакьину кIулма Халиллул бутта МахIаммад ччяни ивкIуну ур, оьрчIругу ниттил цилалу бацIан бувссар ччаннай. ХIакьину жуна кIулсса Халилгу хъанахъиссар ва тухумраву шамилчинма Халилну.

Аьлауттин МахIаммадовлул бувсмунива:
– Ларгсса ттуршукулул 30-ку шиннардий лекьан бувсса мизитрал минара къабикIайва. Мунил дия цIиялу, мунийн лавхъун, имамнал аквар учайва. МизитрачIан шяраваллил мюрш оьрчIру батIайсса бивкIссар, микку садакьалун бакъухъ, дикI ва цаймигу затру дачIайсса диркIссар. Имам Халиллул диркIссар кIизивулийсса цIуну дурсса къатри. Миннул чIирттай шяраваллил оьрчIал чичлай, бан-бит бакъа, имам Халил аьрзирай увкIссар ВицIхъиял махIлалул найпну ивкIсса МирзабуттачIан. Му шава къалявкъуну ур, цалва иширттай ГьунчIукьатIув лавгун. Халиллул хьхьичIун бувккун бур найпнал Тамари – Мирзабуттал кулпат, мунихь бувсунгу бур ванал цалва аьрххилун савав хьумур – цалва къатрал чIирттай оьрчIру кIулщух чичлай бушиву. Мунилгу, кагу галай дурну: «Да гьуе, ци хьунхра чичларча?! ОьрчIан чичин лахьхьинхьуви, за кIулну бикIанхьуви», – куну, авара къадурну дур. Имам Халиллул микку куну бур: «Тамарий, ттун ттулва чIирттайх, кIалаш чунни, бакъухъ бувккунгума къачча, бакъухърах чивчунугума къачча», – куну. Муния махъ мунан Бакъухъ тIисса ялунцIа дирзун дур оьрчIал.

Шяраваллил хъунисриннал ва имам Халиллул ирсираяминнал бувсмунийн бувну жущава учин бюхълай бур имам Халил Гъази-Гъумучиял хантурал агьулданиясса ивкIссар куну. ХIайп, ванийну шяраваллил диндалул ишккаккултращалсса дахIаву руцлацисса, хьхьичIвасса мизитгу къаливчIсса. ДакI ххари дуллай дур хIакьину шяравалу цIу лаглагаврил. Жагьилтал шяраваллил махъсса жяматращал шаймур буллай бур щарнил рувхIанийсса ирс цIу лаган буван шяраву цIусса мизит баврийну, Кьулла-Мизит бакьин баврийну ва цайми-цаймигу давурттайну. Вайннал дувансса давурттавух бур мукунма Хъун-мизит цIу буккан бавугу.
Жулва буржгу – жагьилтурал дуллалисса хъин-хъинсса давурттал чIарав бацIавур, жулла шяраваллил рувхIанийсса аьпа буруччавур.