ЦIанихсса тухумрал цIанихсса наслу

Оьмар ХIайдаров

Аькьилнал увкусса куццуй, хъинсса инсантал цивппа яхъанай бивкIсса чIуннардий, цила заманнай лагма-ялттусса дуниял чанна лахъан дурсса цIурттан ккаллиссар. АцIния мукьра шин хьунни Гъумучатусса Хъундяъвилул ветеран, Ибрагьимлул арс ХIайдаров Оьмар дунияллия лавгун, амма ванащал архIал зий бивкIминнал, кIулцириннал, гъан-маччанал дакIурдивату ва хIура хьуну акъар.

«Ххаллилсса, хъинсса, за кIулсса инсан ия. Хъинну ххуй­сса лекцияртту буккайссия лектортурал райкомраву зузинийгу. АрхIал зий бикIайссияв. ТIайлашиву ччисса, марцIсса дакIнил заллу ия, дуваймуних мудангу хъуннасса жаваблувшиннаращал ургайсса ия», – тIий бур ванал даврил уртакь Бадиулжамал Мусиева. Ва так ца инсанналмур пикрир. Укунма тIий бур ванащал зунгу, щябикIан-бизангу кьисмат хьуми. Гъумук 1918 шинал увсса ва , 8 класс­гу къуртал бувну, дуклан ув­ххуну ур колхозрал жагьилтурал школалийн.


1997 шинал дунияллийн бувксса, ингилиснал чичу Роберт Ченсинердул ингилис мазрайссса «Дагестан: традиция и выживание» тIисса луттирай буслай цува Лондонная Гъумукун экскурсиялий увкIсса 1987 шинал гидну ивкIшиву ХIайдаров Оьмар ва хъинну мукъул пасихIсса, бусласимур усттарну, аьщуйн щунну бусайсса оратор ивкIшиву.


Яла Щурагь Финансирттал-экономикалул техникумгу къуртал бувну, ти­ккува шагьрулул финансирттал отделданий инспекторну зий байбивхьуну бур захIматрал оьр­му. Яла МахIачкъалаллалмур финотделданийн зун тIайла ув­ккун ур, тиккугу 6 шин дурну дур хъунама инспекторну зий. Гъумук яхъанахъисса ппу дунияллия лагайхту, нину цурдалу къаритан, кIийн зана хьуну, райисполкомрал комиссиялул каялувчину зун ивкIун ур, архIала райондалул мажлисрал депутатнугу увчIуну. РК КПСС-рал пропагандалул отделданий зий дурну дур 7-8 шин. Ва даврий зий унува ивкIун ур Лакрал райондалий хIантту гьарза дувултращал талатисса ккурандалул хъунаманугу.

ХIанттия зарал бушиврия лекциярду ккалай ивкIун ур кIанттул радиолийгу. Тания махъ Гъумук Сбербанкрал хъунаману зий ивкIун ур. Пенсиялийн уккайхтурив — райондалул социал къайгъурдалсса буллалисса управлениялул хъунаману. Ва даврийгу ванал биялсса хIарачат бувну бур бугьарасса инсантуран аьркинсса ка-кумаг буллай, ялапаршиндаран къулайсса шартIру дузал дуллай.


Шиккува бусан, гьамин Оьмардул ппу Ибрагьим сий дуну ушаврил кабакьу буну бювхъуну бур мунаща 1918 шинал Саэд Габиев ва Серго Орджоникидзе Деникиннул ясустурая мюхчанну лабитан. Назранная 5 километралул архсса манзилданий­сса мизитраву хъунама кьадинал лабивтун бур. РайхIанатлул ми дукралул дузал байсса бивкIун бур.


Цаятува хайр-мюнпат хьувча тIий къуццу тIутIисса Оьмар Ибрагьимович Лакрал райондалул тарихрал ва культуралул гьайкаллу ядуллалисса ккурандалул председательнугу зий ивкIун ур. Ва даврий зузиссаксса хIаллай хъунмасса хIарачат бувну бур Гъумуксса ва райондалийсса шяраваллавусса гьайкаллу ядувангу, дакьин дувангу. Хаснува биялсса захIмат бивхьуну бур ванал совет заманнай райондалул сельпорал склад бувсса Гъумучиял цIанихсса мизит цIу буккан буван. Ва цIу буккан буваврил сиптачигу Оьмар Ибрагьимович цувари тIий бур. Жумяъ-мизит бакьин бувайхту, тивун бизан бувссар тарихийсса музейрал филиалгу. Аьламраву шин дурсса космонавт Муса Маннаровгу 1988 шинал тикку кьамул увссия. Музей хIадур буллай, агьалиначIах буклай, ца-цанних кьиматрайсса экспонатру батIлай, ххилай буссия ванал кулпат Написатгу. Музей цамур кIанттайн бизан бувайхту, зун бивкIссия цIанихсса мизитгу.
Оьмардул щалва оьрму лавгссар бугьарасса инсантураха аякьалий. Щялмахъру, хIилларду-аьмаллу къаххирасса ва цувагу тIайлану къуццу тIий, цалвами оьрчIан, мачча-гъаннангу мукунма къуццу тIун лахьхьин буллай ивкIун ур. Дяъвилул гьурттучи ухьурчагу, хIукуматрая дагьайсса хIаллихшиннардурагу тIалав къадурну дур, цичIар аьркиншинна дакъар, думуний гьашиву дуван аьркинссар тIий. Ванал ппу Ибрагьимгу укуна адаврай къуццу тIий, оьрму бувтсса инсан ивкIун ур. Назраннай мусил усттарну зузисса Ибрагьимлул цаннагу тийх ххаллил­сса кIизивулийсса къатригу дурну, шагьрулуву дуссукъатригу тIивтIуну бур. Каши дусса, иш бавчусса уну, шайсса куццуй инсантуран кумагру буллалисса адамина ивкIун ур. Цала кулпат РайхIанатлул хъинирву ХIавинахъал Саэдлунгу Петербурглив «Дагъусттаннал Ххяххабаргъ» кказит итабакьлансса арцу гьан дуллай ивкIун ур кумагран. Мизитирттан кумагру буллалисса уну тIий, динчитурал дянивгу сийлий ивкIун ур. Шиккува бусан, гьамин му сий дуну ушаврил кабакьу буну бювхъуну бур мунаща 1918 шинал Саэд Габиев ва Серго Орджоникидзе Деникиннул ясустурая мюхчанну лабитан. Назранная 5 километралул архсса манзилданийсса мизитраву хъунама кьадинал лабивтун бур. РайхIанатлул ми дукралул дузал байсса бивкIун бур. Революциялул гьарзат гьалакIу дурну, гьулусан дувайхту, кулпатрал тIимур бувну ххаллилсса къатри, дуссукъатри, гьарзат дунийра кьариртун, Ибрагьим Гъумукун зана хьуну ур. Совет власть дишин кумаг бува тIисса революционертурах вичIи дирхьуну, оьрчIал чаннасса бучIантIимур дузал хьунтIишиврий мукIру хьуну, мунал дуцири муси Госбанкран дуллуну дур, арцул шанма дарвагращал зана хьуну ур Гъумукун, ххуллийх хъямала къауван къаралгу бувгьуну. Хъунма хIал къавхьуну, реформа хьуну, арцу зия хьуну дур. РайхIанатлулгу ми арцу пачливун дирчуну ччатI шахьайсса бивкIун бур. Совет властьрал ппу зат дакъа личIи уварчагу, Оьмардул цукунчIавсса сси багьну бакъар, совет властьрайн бикIу, коммунистътурайн бикIу, ядурну дур дакI хъиншиву ва инсантуран кумагру буллан къистташиву. Ванал душнил РайхIанатлул бувсмунийн бувну, хIукуматрая кумаг тIалав буллан къааьркинссар тIий, командировкардайн нанийни цанна дагьай­сса арцурагу къаласайсса диркIун дур. Шиккува бусан, 1997 шинал дунияллийн бувксса, ингилиснал чичу Роберт Ченсинердул ингилис мазрайсса «Дагестан: традиция и выживание» тIисса луттирай буслай цува Лондонная Гъумукун экскурсиялий увкIсса 1987 шинал гидну ивкIшиву ХIайдаров Оьмар ва хъинну мукъул пасихIсса, бусласимур усттарну, аьщуйн щунну бусайсса оратор ивкIшиву, хаснува бюхханну бувсшиву Гъази-Гъумучиял цIанихсса мизитрал ва БурхIай-къалалул тарихраяту. Пенсионный фондрай хъунама экспертнал даврий зузисса ва архIала ниттил мазрахсса ччаврил МахIачкъалаливсса № 9 лицейрай ххуллункьинирдай лакку мазрал дарсругу дихьлахьисса РайхIанат лакрал тарихрал хъирив багьсса инсан бур.

Ванин цалва тухумрал тарихрал хIакъиравугу чIявусса затру кIул хьуну, биялсса кумаг хьунни тIий бур информация батIин Къаплановлул «Гъази-Гъумучиял тухумру» тIисса луттираягу. Вайннал хъунаттатта ХIайдар-Апанни 19-мур аьсрулий Гъумук ЦIувадиял махIлалул кьадину ивкIун ур. ТIайлашиву ччисса, дуркку­сса, хIурмат бусса инсан ивкIун ур. Суд-диван аьдлулий бувайсса унутIий жяматрангу ххирасса. Кьурандалул лу щаллуну дакIних кIулсса ХIайдар Агълар-Хан рахIму-цIими бакъасса хан ур тIий, мунал политикалий къарязийну ивкIун ур. Агълардуннив ХIайдардул чурххал бювхъусса, пикри-зикри итххявхсса, аькьлу бусса арсру Гъази, Оьмар (цалчинма), МахIаммад цачIава нукарталну зий ччай ивкIун ур. ХIайдардун цукунчIав къакьамулну бивкIун бур арсру АгълардучIа къуллугъ буллай, ми мунал хьхьичIа букьан буван хъунама арс Кьурагьиял райондалийн тIайла увккун ур, кIилчинма — Гъунив, шамилчинмагу – Огла-Кули шяравун. Цува ХIайдаргу кулпатращал ЦIахъаравсса хъамаличувначIан лавгун ур. Му хавар бавсса Агълардун хъинну ссибивзун бур, ХIайдардул хъу-лухччив, гьарзат цалалуш дурну дур. 1858 шинал Агълар дунияллия лавгун ур, му чIумалнин ХIайдар цувагу, мунал кулпат ПатIиматгу сагъну къабивкIун бур. ЧIавама арс МахIаммад зана хьуну ур ЦIувадиял махIлалий БурхIай-къалалул лувсса буттал къатравун. Яла махъ миччагу Нюжмардихалу тIисса кIанттайн бивзун бур мигу. ХIайдардул хъуними арсругу, кIива душгу гъурбатрай бяхху-батIу хьуну лавгун бур.

Агълар- Хан дунияллия лавгукун, МахIаммад тIима арс зана хьуну ур Гъумукун. Назраннай заргалну зий ивкIун ур, 20 мусил усттар зузисса хъунмасса цехгу, ттучангу тIивтIуну. Ванал иш бавчуну бур, авадан хьуну ур. Гъумуксса къатригу цIудуккан дурну, Рукьижат тIисса душгу бувцуну бур. Шанма оьрчI хъуни бувну бур вайннал, арсру ­Оьмар ва Ибрагьим, душ Аьйшат. МахIаммад хIаллил чIумал хъу-лухччинулсса, ххалалсса бан Лаккуйн учIайсса ивкIун ур. ИчIаллилссагу бувну, хIаллил лавкьуну, Назраннайн ачинсса ппурттуву, паччахIнал режимрайн къаршисса бунт хIадур дуллалисса тагьар диркIун дур Лаккуй. ЧIахху-чIарахнал ванахь миннат бувну бур, чунчIавгу къалавгун, восстаниялул тарап дургьуминнал чул бугьи куну.Ва личIину тай иширттавух хIала уххан ччай къаивкIун ур, амма мачча-гъаннал, чIахху-чIарахнал миннатрал хIурмат бувну, хIала уххан багьну бур. 1877 шинал зунттал агьалинал Хьурия арх бакъасса паччахIнал къала ласласисса талатавриву ивкIуну ур. Ванал даву Ибрагьим тIима арснал дачин дурну дур гихуннай.( М. Къапланов «Гъази-Гъумучи ва тухумру»).

РайхIанат бур так 2020 шинал лявкъунни ца Кьурагь ва Гъунив яхъанахъи­сса ХIай­даровхъал наслу, так ми яру­сса­ннавух ва лазгиявух бявххуну бур тIий. Кьурагьиялми наслулувух ур Москавлив яхъа­нахъисса, машгьурсса кинорежиссёр ХIайдар ХIайдаров. Вана укун магьрал сюжет дусса тарих бур ХIайдархъал тухумрал. Оьмардул 1 арс ва 3 душ бур, ларайсса кIулшивурттугу ларсун, ххуй-ххуйсса къуллугъирттай зий, агьалинаву бусравсса.

Арс Ибрагьим, молекуляр биологиялул элмурдал доктор, щаллагу илданийсса фармакологиялул дунияллий машгьурсса аьлимчу ур, медициналул цIусса технологияртту ишла дурну даруртту буллалисса. Ва Американаву цIаларгсса лабораториялий зий ур, агьалинан яла мюнпатмур давриха, цIуцIаврин дармансса даруртту буллай. НукIува бусав РайхIанат тIимур душ шагьрулул оьрчIан лакку маз лахьхьин буллай бушиву. Ниттил мазрай зума бахъан къакIулсса оьрчIан ниттил мазгу лахьхьин бувну, личIи-личIисса мероприятиярттай ванил учениктурал хьхьичIунсса кIанттурдугума бугьайшиву.