Ца ялагу лаккучу – аьламрал маччачу

Кулпат Земфиращал ва оьрчIал оьрчIащал

Архсса 20-мур ттуршукулул 50-60-ку шиннардий Дагъусттаннай нажа-мажагьсса акъа-акъахьунссия билаятрай Аьлам­равун инсан леххан хIадур уллай бушивриягу, «цIурттал дуниял» тIитIаврил ялувсса хъиривлаявурттая бавссагу. ЩинкIуй дакIнийнгу къабагьанссия таний Сергей Королевлул язи бувгьу­сса испытательтурал кьюкьлул хьхьичIунсса пишакартуравух архсса Дагъусттаннал зунттал шяраватусса жагьилгу ухьунссар тIисса зат.

Ихтилатгу, «Илчилул» хьхьичI­мур номерданий апрельданул 1-нний хьусса, оьрмулул 90 шинал юбилей барча дурсса, Гъухъаллал шяраватусса ХIажимурадлул арс, Гъази Исмяиловлуятур. Ци дур жул пишалуву бахтти-талихIсса учирча, миннувасса цану ккалли давияв бусалдаравун багьан лайкь хьусса, ххаллилсса инсантуращал кIул хьун бюхъаву дур, куну. Бусалдаравун багьан лайкьсса бур Гъазинал оьрмулул кьадаргу, архсса зунттал шяравату билаятрал хъуншагьрулул ца яла хьхьичIунсса вузравун дуклангу увххун, мугу къуртал бувну, «Восток – 1» цIанилусса цалчинмур ракеталул ххал бигьавурттавух гьуртту хьусса. Муна му ппурттуву Гъази бакIчисса испытательтурал кьюкьлущал Сергей Павловичлул кIул увну ур космосравун леххан хIадур уллай ивкIсса ряха космонавт, миннавух ивкIун ур яла махъ аьламравун леххан язи угьантIисса Юрий Гагарингу.

1964 шиная 2001 шинайн ияннин Гъази Исмяилов зий ивкIссар «Энергия» тIисса НПО-лул секторданул хъунаману. ЦIана ванийн учай С.П.Королевлул цIанийсса «Энергия» тIисса Ракетно-космическая корпорация куну. Цимилгу лайкь хьуну бур Гъази каялувчисса цех личIи-личIисса наградарттан ва барчаллагьрал чагъардан. Ва хъанай ур СССР-данул ЗахIматрал ветеран ва лавсун ур оьрмулухун цува зий ивкIсса предприятиялул ХIурматрал луттирайнгу.

Гъази увну ур 1931 шинал Гъумук, Гъухъаллал махI­лалий. Ванан 2 шин хьусса чIу­мал, цIаллил азарданул къашавай хьуну, ивкIуну ур ванал ппу ХIажимурад. Гъази акъа­сса, кулпатраву ялагу мюрщи­сса кIива оьрчI бивкIун бур. Шанма оьрчIащал ливчIсса цала душнин чанссавагу бигьа бан, мунил нитти-буттал пикри хьуну бур чIивисса Гъази цачIана, цивппа яхъанай бивкIсса Чачан-Ингушнавун уцин. Гикку Гъазил къуртал бувну бур 7 класс. Дяъви къуртал хьуну хъиривмур шинал Гъази яла ниттил Лаккуйн увцуну ур. 1949 шинал Гъумучиял школагу арцул медальданий къуртал бувну, цащала архIал дуклай бивкIсса арула оьрчIащал Гъази Москавлив лавгун ур дуклан. Вайннава ца Гъази дуклан ув­ххун ур Москавуллал авиациялул институтравун, двигательстроениялул факультетрайн.

Испытательный центрданул коллектив

Ятинтал ябуллалисса ни­ттия кумаггу бакъасса студентнан ца стипендиялий бакI ­уккан хъунмасса шагьрулий бигьанугу къабивкIун бур. Дарсирдая махъ лагайсса ивкIун ур цанма­сса маэшатран неххайсса жамирдая хъус ликкан-лахъан дан, даврия нигьа къаусайсса зунттал жагьил лагайсса ивкIун ур зун цайми кIанттурдайнгу. Лахъми курсирдай дуклакийни, ванайн оьвкуну бур га цува дуклакисса институтрал авиациялул двигателлу бувайсса кафедралийн. Гъинтнил каникуллал чIумал тIурча, Гъазил ссапар ватандалийн бахIайсса бивкIун бур, шяраву ялапар хъанахъисса ниттин кумагран ххулув бан ягу цайми, арамтурал дакъа къадувайсса, давуртту дуван. Вана укун, ххуйну дугу-дуклай, шачIанттуя шачIанттуйн лахълай, Гъази захIматрал ххуллул бакIрайн увккун ур.
Институт къуртал байхту, ва тIайла увккун ур Мос­кавлия арх бакъасса Калининградрайсса 88-мур заводрайн (цIанасса Королев шагьру). Ши­кку, сменалул мастерная тIайла хьуну, зий ивкIун ур технологну, яла испытательну. КьюлтIсса заводрай зун икIаврицIун, ватандалийнсса аьрххирду чан хьуну, нину цачIанна дуцайсса чIунну дуркIун дур.
Гъазил дакIнийн бичавурттайну, Сергей Королев ивкIун ур хъинну жаваблувсса, даву дирчIан дурну дан ччисса, гьарца зузалая цанна-цанналусса тIалавшинна дусса ва гьарца зузалал кьимат кIулсса каялувчи. 1959 шинал гава заводрай тIивтIуну бур космосрал аппаратру буллансса цIусса цех. Миву зунсса пишакартуравух язи увгьуну ур Гъазигу. Шикку ванайн тапшур бувну бур техникалул каялувчинал къуллугъ, яла ивтун ур Вакуумрал испытательтурал станциялул хъунама инженерну. Аьламравун леххан хIадур дуллалисса циняр приборду, объектру шикку ххал дигьайсса диркIун дур.
Гъази ва ванащалсса зузалт лахъисса чIумуй тIайла буккай­сса бивкIун бур космосрал аппаратру ххал бигьлан Байконурданийнгу.
«ДакIний бур, 1959 шинал жува «Восток – 1» аппаратрал ххал бигьавуртту дуллай бивкIсса ппурттуву, жучIан цехравун Сергей Павлович хьхьичI, хъирив 6 жагьил бувкIсса. Королевлул гай жущал кIулгу бувну, карду дугьан бувнав. Ряххуннава га ца мяйжаннугу най уна итталун агьан­сса, симандалий пиш чан къашай­сса жагьил ия. Га ивкIун ия яла махъ щалла дунияллийх машгьур хьунсса Юрий Алексеевич Гагарин. Хъинну дакI тIиртIусса, хияллал марцIсса, суаллу буллалисса ва бусласимуних личIлулну вичIи дишайсса, цимурцаннул хъирив лаян ччисса жагьил ия», – буслай ур Гъази цалчинма космонавтнащал кIул хьусса чIумалсса асардая.
Ппу акъа хъуна хьусса Гъазил оьрмулуву хъунма­сса кIану бувгьуну бур ниттиуссу Ххираманнул, Муса Маннаровлул буттал. Аьраличуну билаятрал личIи-личIисса шагьрурдай къуллугъ буллай ивкIнугу, цаламиннащал архIал ссил арсурваврал тарбиялул ялувгу авцIусса, мяърипатрал хъинну виувцIусса чув ивкIун ур Ххираман. Ванал уссу, Шяпи Маннаров, Хъун дяъвилул гьурттучи, ятIа-тIар бакъа акъа хьуну ур Сталинградуллал талатавриву.
ЦIана Гъази ялапар хъанай ур Москавлив цала кулпат Земфиращал. Вайннал ур Илдар тIисса арс ва Фарида тIисса душ. Вайннаягу бивзун бур хъунамяммал ва амудадал кьинирду тяхъа-шад дуллалисса оьрчIру ва душру.
– Жу, танийсса жагьилтал, бивкIру жулла жаннай хIайп къаучайсса, хIукуматрал ччимур бигар, амру щаллу бан хIарачатрайсса никирал агьлу. Космосравун леххансса аппаратирттал ялув, ца жул завод бакъасса, зий бивкIссар щала Совет Союзрайх ппив хьу­сса заводру ва личIи-личIисса касмурдал вакилтал. ЦIанасса жагьилтурангу на маслихIат бавияв дуккаврих, кIулшивурттах къулагъас дуван. КIулшивурттал ва захIматралли инсаннал хьхьичI дуниял тIитIайсса, – тIий ур Гъази телефондалувухсса ихтилатраву.
Хъунмасса пахрулий буслай ур Гъази цала ссурахъу Муса Маннаровлуягу.
– Муса икIайва ниттиуссил кьянкьасса тарбия дуллусса, хъинну дуккаврих къулагъас дусса оьрчI. Чувашнал АССР-данийсса Алатырь тIисса шагьрулий мусил медальданий школагу къуртал бувну, дуклан увххуна на къуртал бувсса Москавуллал авиациялул институтрал радиотехникалул факультетрайн. Ххарину икIара ттула оьрмулунгу, захIматрал ххуллунгу лайкьсса ттула ссурахъу Муса Маннаровгу Аьлам ясир бувминнал кьюкьлуву ушиву кIулну, – тIий ур Гъази.
Цал ттигу оьрмулул 90 шинал юбилейгу, Космонавтикалул кьинигу барча дуллай, чIа тIий буру Гъазин цIуллушиву ва каши-кьудрат.