Муса Маннаровлул феномен

АхIмад-Хан Султаннал увкуссар: «МукIру хьун ччай ура ттунма къабавшиву ле­ххан хIадур хъана­хъисса космонавтътураву да­гъусттанчу уссар тIисса хавар. Амма на хъинну вихну ура жула республикалул арс чара бакъа леххантIишиврий космосравун, ттула пикрилий, мугу икIантIиссар лаккучу», – куну.

Гьарцагу инсаннан ччан бикIай цала арс, уссу, гъан­ссачу ягу миллатрал вакил машгьурсса инсан хьуну – ганал элмулуву хъуннасса тIитIаву дурну, спортраву чемпион хьуну, захIматраву хьхьичIун ливчуну, оьрмулуву къучагъшиву дурну. Мугу мяйжанссар, цанчирча яла хъиншиврий кIицI лагаймур жула оьрмулуву дархIуну дур машгьурсса инсантурал цIардацIун ва жяматравусса гьарцагу вакилнан ччан бикIай му кунмаминная эбрат ласун.

Вана левххунни космосравун жула зунтталчу Муса Маннаров – лакрал магьлул хавардай­сса кунмасса тарихрал арамтурал – Гьухъаллал Къайдардул, ЦIийшиял «Икар» – ГъартIул, ЦIувкIуллал АхIмад-Ханнул, Гъази-Гъумучиял Наби Аминтаевлул наслу ва му хъуннасса ххаришиврия жува, шадшивур­тту дуллай, пахрулий буру.
Жунна щинчIав тачIав хъама къаритайссар Муса Маннаров космосравун левхшиврул хавар бавсса кьини. Та чIумал на хъин хъанай уссияв МахIачкъалаллал Муххал ххуллул азарханалий. Декабрь зурул 22-нний кIюрххил радиолувух баян бунни декабрь зурул 21-нний СССР-даний итабавкьушиву космосрал жами «Союз-ТМ-4», мунил экипажгу бушиву командир В.Г. Титов, бортинженер М.Х. Маннаров ва космонавт-исследователь А.С. Левченко ва кутIану бувсунни космонавтътурал биографиярттугу. Амма кIицI къабувунни ми цума ци миллатрал уссарив.
Муниннин ттун бавссия космонавтътурал командалуву ла­ккучугу усса ур тIисса хавар. Ттун най бунува щак багьуна Маннаров лаккучу ухьунссар тIисса. Му ххаришиву на, иширах бургарча, хъиннува гьалак увккун (эмоциональнайну) кIидачIав ттула палаталуву хъин хъанахъиминнащал. Гай ия мукьа инсан – цивппагу личIи-личIисса миллатирттаясса. Гайгу, ххари хьуну, на барча уллан бивкIуна, космосравун левхма ттул уссу усса куна. Амма гайннавасса ца, ларайсса даврий зузисса чиновник, айивхьуна ттущал бяст буллай, тачIав лаккучуная космонавт къашайссар, космосравунгу къалеххайссар тIий, ва мукунмасса хаварду гихунмай ялагу буслай. Ччай бакъая ттун га кьини та инсаннан, багьавайсса махъ увкуну, къаччан бикIан бан, цувагу захIматсса азарданул къашавай ухьувкун. Амма цичIаввагу къаувкуну кьаитан ччайгу бакъая. Мунияту на, хъярч бувсса кунма, амма бувчIайнан бувчIинну, учав: «ХIурмат бусса МахIаммад, цуксса вин ччайнугу-къаччайнугу, космосравун хIакьину левххун ур жула дагъусттанлув, жула зунттал инсан, муния ххари къахъанахъиссагу цучIав акъа­хьунссар. Вил чIаххувчуначIа дард духьурча – вичIагу дард, чIаххувчуначIа байран духьурча – вичIагу байран. Агар ина ччай ухьурча кIул хьуну циваннив хьхьичIа-хьхьичI космосравун лаккучу гьан увсса, ттуща вихь бусан бюхъанссар: жула хIукуматрал ва партиялул каялувчитуран кIулну бивкIун бур дунияллий цуппа ца кIану бакъашиву цала магьирсса ус­ттаршиврущал лаккучу къаив­сса, ливчIун бивкIун бур так ца космос. Му диялдакъашиву къадикIаншиврул, лаккучу тIайла увккун ур космосравунгу. КIиккугу цала канил бажар бушиву ва бакIрал зузавугу, пагьму-гьунаргу Мусал ккаккан бувну бур», – куну.
КъакIулли цукун бувчIуссияв на увкумур МахIаммадлун, амма цал цала тIимуний авцIунугу ивкIун, яла махъмур кьини цанма кIул хьувкун космосраву ла­ккучу ушиву, тахсир хьусса журалий пахъ агьуна.
Та кьини, азарханалуву­сса циняв хIакинтал, медсестра­хъул, санитаркахъул ва къашайшалт, кувннал кув барча буллай, ца хъуннасса байран хьуна – космосраву зунтталчу, дагъусттанчу ия.
Гьаманки та чIумал на вихгу хьунав мукун ляличIисса шадшиврий гьалак уккаврил мяйжаннугу инсаннан кумаг шайшиврийн ччяни хъин хьун – азарханалува шавай увкIссияв кка­ккан дурсса чIумуяр хьхьичI.
Ва интнил байрандалул хьхьуну, мартрал 22-нний (ва кьини увссар Муса), Гъумучиял, Гьухъаллал, Хьурттал ва ХьурукIуллал жагьилтурал, ВацIилу-Зунттуй къавтIив бивчуну, цIарайну Мусал цIа чирчуссар. Миннал пикри бивкIссар, космосрал лахъшиврияту урувгун, цала цIа ххал хьувкун Мусан бувчIинтIишиву Дагъусттаннал халкь левххун нанаврил хъирив бавцIуну бушиву.
Чансса махъ Гъумук гьану бивзссия Дагъусттаннал виричусса арснан хасъсса музейрансса къатри дансса. Музей цуппагу хъунма хIал къалавгун зун бивкIуна. Гъумучиял ялув, БурхIай-Къалалий, дацIан дур­ссия Муса Маннаровлун хас дурсса бюхттулсса стела.
Космосравун цалчингу, кIилчингу левхсса чIумал, кказитирттай мудан бишлай бия космонавтътураясса, хъинну ххари хьунсса, хIайрансса статьярду, очеркру, шеърирду, радиолувух ва телевизорданувух чIявуну баллай бия космонавтътурая бусласимур.
ЧIявуссаннан кIулну би­кIантIиссар космосравун леххаврил бакIщаращу элму-техникалул хьхьичIунсса деятельтуравух ивкIшиву кIийла Совет Союзрал Виричу АхIмад-Хан Султан. Муса Маннаровлунгу АхIмад-Хан ивкIун ур къучагъшиврул ва багьадурашиврул эбратну. Ми бур чаннаннил кьянкьашиву дусса бу­ттахъал арсру. Укун вайнная пикрирдай унува, дакIнийн багьунни жула машгьурсса журналист, ЧIурттащатусса Бутта Буттаевлул чивчусса «Амет-Хан Султан» тIисса луттирава­сса, хъун ба­къасса хьусса иш. Ми­кку бувсун буссар АхIмад-Хан ЦIуссалакрал захIматкашнащал хьунаакьаврия. Му диркIссар АхIмад-Хан махъа-махъ Да­гъусттаннайн увкIсса шин, мура шинал, цIусса самолет ххал дигьлай унува, мугу, мунащалмигу ливтIуссар. Му чIумал АхIмад-Ханнун 50 шин диркIссар. АхIмад-Хан барча ан райондалул Культуралул къатравун хъинну чIявусса халкь бувкIун бивкIссар. Микку ца жагьилнал буллусса суалданухьхьун жаваб дуллай, АхIмад-Ханнал увкуссар: «Ина цIухлай ура космосравун дагъусттанчу та леххантIиссар тIий. МукIру хьун ччай ура ттунма къабавшиву ле­ххан хIадур хъанахъисса космонавтътураву дагъусттанчу ­уссар тIисса хавар. Амма на хъинну вихну ура жула республикалул арс чара бакъа леххантIишиврий космосравун, ттула пикрилий, мугу икIантIиссар лаккучу», – куну.
Ми махъру увкуну 17 шин къаларгун, цалчинсса дагъус­ттанчу Муса Маннаров левхссар космосравун. Му чIумал га клубраву бивкIсса чIявуминнан дакIнийн багьхьунссия АхIмад-Ханнул увкусса махъру хIакьну тIайла бавцIушиву.
1989 шинал июль зуруй цала цIурттал гьалмахтуращал архIал Муса Маннаров увкIуна Дагъусттаннайн. Цуппа тIивтIуну, зун бивкIния шинмай я МахIачкъалаллал аэропорт, я республикалул стадион миксса чIявусса халкьуннал бувцIусса иш къавхьухьунссия. Агьали, къужри-оьрчIру бувкIун бия зунттал билаятрал гьарца райондалия, шярава, шагьрулия. Космонавтътал Дагъусттаннайн бучIаву кIура дарну дия чIявумиллатру бусса республикалул хъуннасса ляличIисса байрандалийн.
ДакIния къабуккайсса ишну хьуна космонавтътуращал нава Къаяккантуллал санаториялий хьунаакьавугу: та ппурттуву на уссияв санаториялий игьалаглай. Дарбантлия МахIачкъалалив нанисса ххуллий Титов, Маннаров ва Рюмин республикалул ва райондалул каялувчитуращал санаториялийн бувкIуна. Сакин дуруна митинг. Ихтилатру бувна республикалул хIукуматрал каялувчитурал, райондалул бакIчитурал. Митинграй гьуртту хъанахъиминнал дакIру ххаришиврул ва пахрулул дурцIуну дия. Агьлу бия Аллагьнайн барчаллагьрай укун къучагъсса арс жуна улаврихлу.
Дагъусттаннал арс, Аьламрал вакил Муса Маннаровлул бюхттулсса цIа халкьуннал дакIурдиву личIантIиссар абадлий.
Гъаза Гъазаев