«ЦIурттал» шагьрулий шанна ссят

Дунияллул бусалану хьусса «ЦIурттал» («Звездный») шагьрулия ихтилат багьукун, гьарманан гиккун иян ччан бикIай.
Лагмава щюллисса кIялагьилул мурхьирдал баругу бувсса, га марцIсса караматсса шагьрулий оьрму бутлай ва зий бур аьлимтал, космонавтътал, инженертал, хIал ккаккулт, хIакинтал, тренертал – хIасил, инсан космосравун ле­ххан хIадур уллалавриву тIайланма гьуртту шайсса инсантал.
Майрал цалчинми гьантри. ВацIлувусса мурхьирдай дахьва­сса чIапIив бувккун бур. Ххяххабургъил къяртралу гай ваца цIансса ссавний пперха тIисса цIуртти хханссар. Кьюкьлуй бавцIусса саллатI кунма, рац-рац бивкIсса лахъсса ва исвагьисса кIялагьирдал чIарах асфальт бувтIусса ххуллу бур. Лагмара бюхттулсса аьнтIикIасса къатри, дянив хъуннасса щюллисса кьан. Цакуну куя чулух цала аьжа­ивсса пишлищал Юрий Алексеевич Гагарин уккай – бронзалия увсса ухьурчагу, га, уттава­сса куна, жущала жапрай усса куна чIалай ур.
На гиккун ивсса га кьини Ю. А. Гагариннул цIанийсса космонавтътал хIадур байсса Центрданий хъунмур медкомиссиялул махъра-махъсса заседание най дия. Комиссиялул заседаниялийн нани­сса СССР-данул ВВС-рал хъунама хирург, РСФСР-данул лайкь хьусса хIакин, медициналул элмурдал кандидат, ЧIарадиял райондалиясса яручу Камил Багьауттиновлул ттун гай тарихийсса кIанттурду ккаккан бувна, космосравун жува лавсъсса цалчинми шаттирдаягу бувсуна.
Жула Муса Маннаров космосравун леххан хIадур уллалавугу Ю.А. Гагарин хIадур уллалаврияр ссалчIавгу яларайсса къадиркIссар, ялунгума ваналсса жапассар тIий бия. Утти биттур дуллалисса программа ххишалагу, захIматгу хьуссар тIий бия.


«Цуксса увххун ухьурчагу, Мусал кIул къабайва. Мунан кIула ца пулансса чIивисса зат сававну къалевхнагу личIан бюхъайшиву. Мунал тIимунийн бувну, космонавтътал леххан хIадур шавриву запятой дикIан къабучIисса бия, предложениялул ахирданий мудангу оьвчаврил лишан дикIан аьркинну дия».
Наиля
(Мусал кулпат)


Космонавтътал чувшиврул, нигь дакъашиврул, махъунмай къашаврил, кьянкьасса биялалул ххуллийх гьан аьркинссар. Космосравун леххан хIадур шаву – му дарсирдал азардахъул ссятрур, ттуршрахъул тренировкарттур. Ми дайссагу инсаннал чурххаща, нервардаща космосравусса хIал ккаккаву духIан бюхъан тIий дурив, дакъарив ххал данни. Мукунсса хIал ккаккаву дурну махъ космонавт 2-2,5 килорал илтIа шайссар. Язи бугьаврил ва тренировкарттал зивурдайн Алексей Леоновлул космосравун­сса чуртту увкуссар. Валерий Быковскийл ххи бувссар «КъакутIасса чуртту» куну. Му чурттуйх лавай лавхъунни жула Дагъусттаннал цIасса арс Муса Маннаров.
Космонавтътал хIадур бай центрданий Багьауттиновлул на кIул увнав цала дус, космонавтътал бюхттулшиврийн хIадур буллалисса хIакин, подполковник Эдишер Сванидзещал. Га, Кутаисилия арх дакъасса, Цхукушери тIисса гуржиял шяраватусса чув ия.
– Ттун космонавтътуращал хъиривлаявуртту ва тренировкар­тту дуллан багьай, ми космосраву кьатIув буккан хIадур буллалийни, – буслай ур Эдишер. Мукун­сса тренировкартту Муса Маннаровлущалгу дайссия. КIа жун цинявннан хъинну ххуй изайва: тя­хъасса, оьрму ххирасса. На кIанахь хъярч бувссия: «Мусай, ина цIана укунасса инсан ура, яла, бюхъай, ина яхши-хашвагу къабуллан» — куну. Муса ца исвагьину хъян ивкIуна, яла увкуна: «Жул Дагъусттаннай мукунсса инсантал бакъассар».
– Космонавтътурал цIуллу-сагъшиврул тагьарданул чулухуннайсса тIалавшинна жучIа хъинну кьянкьасса дуссар, – куна ялагу Эдишердул.
– Мунай цукунчIавсса азар дикIан къабюхъайссар. Аьрщарай­сса лап къулайсса шартIирдавугума щаллусса шинай ссалчIав инжит къавхьусса инсан икIайшиву къакIулли. ЦIуллу-сагъшиврул чулуха космонавтътурал кьюкьлувун агьан хъинну захIматссар.
ЦIурттал шагьрулий ттул ца­ппара космонавтътуращал хьунаакьинсса, ихтилат бансса талихI хьуна. Ттущалсса ихтилатраву СССР-данул летчик-космонавт, Совет Союзрал к1ийла Виричу хьусса А. А. Губаревлул увкуна:
– Космонавт – му цинияргу хьхьичI цIакьсса бювчIун бишиври, биялар ва сисавур. Муная чIярусса тIалавшиннарду дайссар: куртIну хъирив лаяву, дурусъсса калимартту, лявкъусса информациялун усттарну кьимат бищаву, цала пикрирду аьщуйн щуну бусаву, хIасиллу даву.
– Жу, дагъусттанлувтал, жула арс, космонавт Муса Маннаровлуя пахрулий буру. Мунал хIакъираву ци учинна.
— Муса ххаллилсса чув ур. КIа жагьил цинявннан ххирасса ур. Хъинну инсансса, дакI хъун дакъасса ур. Дагъусттаннайсса циняв инсантал кIукунсса бухьунссар тIиссара.
– Алексей Александрович, га чIумал виричусса вил леххаврих дагъусттанлувталгу хIайранну буруглай бивкIссар. Вин жул зунттал улклуя кIулливкьай, гиккун ивссарав?
– Цуксса хIайпнугу, на Да­гъусттаннайн къаивссара, амма буслайгу, луттирдаягу Дагъусттанная чIявусса бавссар, кIугу-кIулли. На хIайранну икIара тайксса миллатирттая цачIун хьусса Дагъус­ттаннал халкьуннал цала тарихгу, культурагу, аьдатругу бусравну ядуллалаврий. Дунияллий мунияр лавайсса цичIав бушиву къакIулли.
Гьашину июньдалул 7-нний космосравун левххунни жула ва Болгарнал экипаж. Га кьини космонавтътал А. Соловьев, В. Савиных ва Болгарнал космонавт А. Александров, махъва-махъсса медициналул комиссия баннин, поликлиникалул ца чIиви къатлуву ялугьлай бия.
– «Дакьаву» жамилий, цанницIун ца лавчIукун, зу В. Титовлущал ва М. Маннаровлущал хьунабакьин най буру. Муса жул инсанни. КIаная зу ци чинну? – буллуссия на суал.
– О, Муса ттул дусри, кIа жун ххирамари. Ххишала акъа къучагъсса ур. Шилу аьрщарай жу чIявусса хъярчру байссия, тяхъашивуртту дайссия, космосраву цачIун багьукунгу, тяхъашиву дансса чIун ля­къинну тIиссара. Мусахь ци бусави?
– Бусанмур чIявур. Цалчин, циняв дагъусттан инсантурал чулуха кIанахь кIирисса ссалам бусира. Жу цаятува пахрулий бушиву буси, буттахъал аьрщарай хьунабакьаврихгу ялугьлай бия уча.
Хъирив кьини на хьунаавкьуссияв Муса Маннаровлул кулпатращал. Гай Москавуллал чIаравсса, чIивисса, лазилавкьусса, щюллишиврувун бахьлавгсса шагьрулий – Калининградрай, академик Королевлул цIанийсса кучалий, яхъанай бур. Наиля Шугаевна Маннарова арулла шинавусса душнищал, Наидащал, шаппа лявкъуна. Хъамаличу дагъусттан зумувну ненттабакI тIивтIуну кьамул увна, ссупралий найдуна мураппалущал чяй дирхьуна. ЧIиви Наидка, дивандалийгу щябивкIун, жуж ккалай бия. Дагъусттанная архну яхъанай буна, га кулпатрал дакI цала улклуй, цала инсантурачIа ва культуралучIа дия.
– Мямма акъа бизар хъанай бурав?
– Хъинну, – жаваб дуллуна душнил.
– Арс Заур мудан цIухлай ур, мямма та учIантIиссар тIий. ЦIана га ттул ниттичIа Бакуйри. Ши­ккун дуркIсса чIумал, цищала увцуна, – жул ихтилатравух хIала бувххуна Наиля.
– Мямма увкIукун, ина кIанан ци пишкаш данна?
Наидка ттул иттав бурувгуна, ваца суалданухьхьун жаваб дулун захIмат хъанахъисса кунма. Микку ниттил ганин дакIнийн бувтуна.
– Гьа, на кIанахь космонавтътураясса «Цумари анаварма» тIисса Нураттин Юсуповлул назму дуккинна.
– Вил лас Муса космосравух лехлай ттуршлий ххю­цIаллихъайсса гьантри хьунни, – увкуссия на Наиляхь. Ганил куртIну ссихI бивгьуна.
– БакIрайва гьич вардиш хьун къахъанай буссияв. Хьхьувай шану къабияйва. КъюкI цIунцIу тIий дикIайва, ттуна яла ххирама инсан кIий архну ушиву асар хъанай. КIа левхсса гьантрай Дагъусттаннаясса кIанал дустал, лув-ялув телефондалувух оьвтIий, на рахIат буллай бикIайва, ци аьркинни тIий цIухлай бикIайва. Буслай бавну, космонавтътал лехлахийни кIайннал хъами ци хIалданий бикIайссарив кIулну бунагу, щалва вих къашайссияв, ттула бакIрачIан бучIаннин. Леххан хьхьичI Мусал къадагъа дирхьуна, вила хIал щинчIав щуркIал хьун мабитара куну. Утти гьарца хьхьуну жучIан леххаврий амру бачин бувсса Центрдания оьвчай, кIайннал цIуллу-сагъшивруя баян бай. Зуруй цал-кIийла ва байран кьинирдай жугу кIайннащал гъалгъа бару.
– Ихтилат буллай цуксса хIал шай?
– Лахъи къалагай, 10-15 минут. Ми минутирттай Мусагу, навагу цачIу бушиврун ккалли бара. Так, жува бакъа, В. Титовлул кулпатгу.
– Зу ссая ихтилат бару?
– ДакIниймур цимурца бусан захIматри. ЧIявуну цIуллу-сагъшиву цIуххару. Нажагь Наидка буттащал ссигъри бувчIлан бикIай.
– Наиля Шугаевна, Муса космосравун леххан хьхьичI кьини зу цукун гьан дурссия?
– Гай чIувусса гьантри бия. Леххан хьхьичI дулайсса экзаменну дуллай ия Муса, махъва-махъсса медкомиссиялийн занай ия. Хьхьувай чанну шану ла­хъайва. Цуксса увххун ухьурчагу, кIул къабайва. КIанан кIула ца пулансса чIивисса зат сававну къалевхнагу личIан бюхъайшиву. КIанал бусаврийн бувну, космонавтътал леххан хIадур шавриву запятой дикIан къабучIисса бия, предложениялул ахирданий мудангу оьвчаврил лишан дикIан аьркинну дия.
– Зу Муса цукун тIайла увкссия?
Хъунмасса аьлагъужа бия. ЖучIан кIанал дустал, Москавлив яхъанахъисса дагъусттан инсантал бувкIуна. Чяй хIачIлай, хъярчру буллай бия, музыка бишлай, балайрду тIий, дакIнийхтуну тяхъашиву дуллай буссияв… Яла, ххуллухъин баннав куну, карду дургьуна, хъямала багьуна. На нава ххарил лехлай бияв, амма дакIнин асар хъанай бия личIи шаву ла­хъисса хIаллайсса дикIаншиву – сайки щаллусса шинайсса.
– Цуксса хIаллай лехлан­тIиссарив зун бакIрайва кIул­ссияв?
– КIулссия. Утти му кьюлтI къабайхха.
– Илкинсса чIумал Мусагу, инагу ссахун машхул шару?
– Муса зунттавух лыжардай бигьлан икIай, футболданий уккай. Космонавтътурал футболданул команда дуссар . Мусан суратру ришлангу ххирар, радиоконструкциярдахагу зун икIай.
– Вил пиша цири?
– На хIакинна. Бакуйннал мединститут къуртал бувссар.
– Наиля Шугаевна, зула оьрмулиягу буси чан-кьанну. Чув бувссару, чув яхъанай бивкIссару?
– Мусал ппу Ххирамангу, нину Валентина Аьбдуловнагу Гьухъалиятусса бур. Ппу аьралуннал инсан уну, къуллугърай ца кIаная ца кIанайн занай ивкIсса ур. Цал вай Грознайлия арх бакъа Урусмартаннай яхъанай бивкIун бур, яла Бакуй, Полтавалий ва мукунма цаймигу кIанттурдай. Чачанналгу, азирбижанналгу, украинналгу Муса цала космонавтнан ккалли уллай бур. На Бакуй бувссара. Ттул ппу Шугай Шугаев Ах­ттатусса лазгиричури, аьралуннал летчикну ивкIссар, 1962 шинал, къуллугърал бурж биттур буллай уна, оьрмулуцIа хьуссар. Нину Асият Гъумучатур. Муна мукун, жул кулпат интернационалнай­сса хъанай бур. Нава Мединститут къуртал бувсса 1979 шинал нагу, Мусагу кIул хьуссияв. КIа цала уссур-ссунначIан увкIун ия, конструктортурал бюрорай зий, космонавтътурал кьюкьлувун кьамул увну ия. ЧIал къавхьуну жу ташулул хьуссияв.
ОьрчIний на Буйнакскалий ниттил буттачIа бивкIссара. Гъумукунгу бивссара. Мусагу Дагъусттаннайн, Гъумукун, чIявуну ивссар. Леххан хьхьичI жу Дагъусттаннайн биян ччай буссияв, амма сант къадагьуна. Жул дакIру мудангу бу­ттахъал улклущал, тиччаллил халкьуннащал дуссар…

Аьбдулла Даганов
1987 ш.