Кьулгьу-Буккай-Кьунттул тарих

Ци заманнай бунугу, жагьилминная хъуними, оьрчIая ппухълу щала рязину къабикIай. Ванияр ттуршра шинал хьхьичI кунма, цIанагу бу­ссар ппухълу цала оьрчIахь зу хьхьарасса, сакъавсъсса буру, зу оьрмулуву цири бувхIусса, ци захIматри бувсса тIий. ТIайлар, гьарцагу махъа нанисса ник хьхьичIмур никираяр ххуй­сса, рахIатсса шартIирдай ялапар хъанай дикIай. Мукунма цIанасса жагьилталгу. Ттуннив вай кIанттурдацIун ххи буван ччай бур – жулва хъирив нанисса жагьилтал кув иширттаву жуярва цIакьссагу, чантI увку­ссагу бур. Мукунсса бур Шахьуйннал шяраваллил жагьилталгу, шяраваллил лавгмунил, цIанамунил ва бучIантIимунил ххуллий чIяру-чIярусса давур­тту дуллай зузисса. Шяраваллил тарих лахьхьавриву жагьилтурал бувсса захIматрайн, хъиривлаявурттайн бувну, махъсса шиннардий ялун ливчунни хьхьичIва шяраву Кьулла-Мизит, Къарал бувай къала бивкIшиву. Ларгсса гъинттул мукунна ялун лирчунни петроглифру. Уттигъанну тIурча, кIул хьунни шяраваллил хьхьичIсса арнил хъунмур кIану ванияр цимирагу ттуршра шинал хьхьичI хIатталлихь бивкIшиву, му хIатталлил зуманивгу инсантураву Кьулгьу-буккай-Кьун тIий кIулсса хъунмасса кьун бивкIшиву.


ХIатталу – му рувхIанийсса кIа­нур. ХIатталу диркIсса кIан­ттул лагмара чапар дуван аьркинну бусса бур. Амма Шахьуйннал хьхьичIсса, инсантал, машинар­тту тиху-шихунмай заназисса, цинявннанмагу аьмсса кIану вив цукунни ласун.


ш. Шахьуйми

ХIатталу – му рувхIанийсса кIа­нур. ХIатталу диркIсса кIан­ттул лагмара чапар дуван аьркинну бусса бур. Амма Шахьуйннал хьхьичIсса, инсантал, машинартту тиху-шихунмай заназисса, цинявннанмагу аьмсса кIану вив цукунни ласун. Му даву дуван къабюхълахъисса иш бунавхьур, тачIаввагу хъамабитан къааьркинссар шяраваллил хьхьичI тарив ччянира хIатталу диркIшиву, му дакIнийну, жува хIарачат буллан аьркинссару кIа кIанттай мудангу марцIшиву дуруччин. Гьарцагу шахьуйричунал кIа рувхIанийсса аьрщарай бивзсса ша ттаттахъал аьпалун лайкьсса хьуннав.
Буллай буру шяраваллил бусравсса хъунисриннал ва аьлимтурал Кьулгьу-Буккай-Кьунттул хIакъираву бувсмунивасса бутIри.

МахIаммадов Аьлабуттин Халидлул арс, 89 шин (ш. Сочи):
— Га чIумул оьрмулул хъуними шахьуйннал бусласаврийн бувну, хIатталу сайки ттучандалучIан, Къапулухун дияннин диркIун дур. Ттун дакIний бур ккаккангу сий дусса, кутIасса кIалазурттал парчри. ХIасанов Русланнул къатрачIату дайдирхьуну, ларай, Къапулухуннай, ва яларай, ТтарацIаллил чулухуннай, диркIун дур хьхьичIарасса хIатталу. ХIакьинусса инсантурава му зат нажагьссаннан бакъа къакIулли.
Мюрщиний жу микку тIуркIу тIий, лабикIулий буклай бикIайссияв.
Ларгсса ттуршукулул 50-ку шиннардий, гужсса чявхъа-гъарал ларчIун, ратIух ялавай хъинну хъунмасса мугьали бувккун бивкIссар, цилгу хьхьичI хьунадаркьумур цимурца ларсун ларгсса, щаллусса къатригума. Му кьини на зунттаву ятту канаки бувну ура. Му мугьалттул ларсун ларгуна духмур хIатталлия лирчIсса цимурцагу.
Ларгсса ттуршукулул дайдихьулий бивзссар хIакьину жунна чIалачIисса цIумур хIатталлил гьанурду. Га цIана бяр бусса кIанттая хьхьичIва инсантал цалва къатри бувансса аьрщи ва чартту, бихлай, ласлай бикIайссия. Мукун, чан-чанну тIий, куртI хьусса кIанттай щин дацIлай, хьуссар бяр.
ХьхьичIрамур хIатталлил лагма, цIанамунил кунна, чапар къадикIайссия. Кьулгьу-буккай-КьунттучIа батIайссия кьулгьу буккин, цадакьа буван, шанку дуван ва цаймигу бивкIу-буккулул иширттай.

МахIаммадов Ися Аьли­султIаннул арс, 75 шин (ш. Сочи):
— Га чIумал ялапар хъанай бивкIсса оьрмулул бугьарасса инсантуран кIулну бикIайва Арнил хъунмур кIанай хьхьичIзаманнай хIатталу диркIшиву, хIатталлил чулухгу Кьулгьу-буккай-Кьун бивкIшиву.
Ванияр кIиттуршлийсса ва ххишалагу шиннардил хьхьичI къадиркIссар Дяшяраваллил махIлалийсса чIяруми къатри. Ми дурссар 20-ку шиннардий хьун хьхьичI. Сайки мура чIумал дурссар СунуцIуллал махIлалийсса чIяруми къатригу.

Кьурбанов АхIмад Жабраиллул арс, профессор, тарихийсса элмурдал доктор (ш. МахIачкъала):
— Оьрмулул хъуниминнал хавардайн бувну, дакI дарцIуну учин хьунссар Кьулгьу-Буккай-Кьун ва духсса хIатталу, миннуя лирчIмур, ларгсса аьсрулул 50-ку шиннардийн дияннин яхьуссар куну. Миннал бусласаврийн бувну, му кIанттай техника зузи дуван багьсса чIумал, хьхьичIрасса гьаврду бакIрайн дагьайсса диркIун дур.
Мукунма кIулну бур совет власть дихьлахьисса ппурттуву духмур хIатталлиясса чартту социал объектру буллалийни ишла бувшивугу.

Ссаламов МухIаммад-хIажи, ДР-лул МуфтиятрачIасса просвещениялул отделданул начальник:
— Агарда ци-бунугу ца кIанай хьхьичIра хIатталу диркIшиву кIулну бухьурча, му кIану, лагма чапар дургьуну, вив ласун аьркинссар. Диндалул тIалавшиндарайн бувну, му кIанугу цамунин ссанчIав ишла буван къабучIиссар, так цIунилгу хIатталлин бакъасса. ХьхьичIра хIатталу диркIсса кIану – му цинявннанмагу кIану буну, му вив ласунсса каши дакъания махъ, му узданну битан аьркинссар.

P.S. Духсса хIатталу мяйжаннугу Арив диркIсса хаварду тасттикь буллай бур шяраваллил цаймигу хъунисри.
Жулва жагьилтурал хIа­рачатрайн бувну, жулва бусравсса хъунисриннал хавардайн бувну, шиная шинайн жунма жулла шяраваллиясса цIу-цIусса затру кIул хъанай бур. Ва кIану дакI ххари къадувансса бакъар. КъачIявуссаннал бур шяраваллал луттирду, бакъар му жучIавагу. ДакI ххари хъанай дур жагьилтал ва кIанттулссагу буллай бушиврия, лу итабакьинсса материал датIлай, хъирив лаллай бушиврия. Мукун, жагьилтурал сакин бувсса «Шахьуйми» фондрал бакIрайн лавсми масъаларттавасса цану хъанай бур шяраваллил тарихраясса лу итабакьавугу.
Цуксса хIайпнугу, Кьулгьу-Буккай-Кьун хIакьинусса кьини муксса куртIну аьрщаравун лавгун бурхха, муния аьрщарал ялув лирчIун дур дурагу 3-5 см. Хъинну хьунссия му кIану, цукун-бунугу марцI бувну, чIалачIи буварчан, инсантурангу хавар бикIан му Кьунттуя, кIулну бикIан хьхьичIрамур шяраваллил ва духмур хIатталлил дазурдугу ча хъанай диркIссарив.