«Илчи» кказитрал юбилейрал мажлисрай Эса Аьбдуллаевлул лавхъсса махъ

Ися Аьбдуллаев

ХIурмат лавайсса лакрал жямат!
Ххирасса гьалмахтал!
ХIакьинусса жула батIаву лакрал тарихрал ва мунил оьрмулул лахъишиврий ца ляличIину ябацIансса шадлугъран, байрандалун ва миллатрал даккаврин – буттахъал заманнай кунма, хъунмукъуйн цачIун шаврин ккалли хъанахъиссар. Ва батIаву жува бушиврул, бивкIшиврул ва мукьахунмайгу абадлий личIаншиврул ца яргсса лишанни ва шартIри. Мунияту ттун ва хъуннасса жулла байрандалущал – жунма цинявннан ххирасса «Илчи» кказитрал, цIуницIа цийнма цуппа бувкIун, утта бувккун 25 шин бартлагаврил шадлугъращал лакрал миллатгу, шиккун бавтIцири цинявппагу ва жулва ттугъ, щяв багьан къабивтун, лавсун нанисса «Илчигу», вайксса шиннардий мунил бакI дургьуну нанисса каялувчи ХIусайнова Качар-ссувагу, мунил уртакьталгу, зузалтгу дакIнийхтуну барча бан ччай ура.

Ва 25 шинал манзилданий «Илчилул» бивтсса ххуллу цайминнан 100 шинай битан багьайсса ххуллур. Мунинсса ца яргсса барашингу хIакьинусса кьини лакку мазрал бюхъурду ва каширду ттуршама хьушивур. ЦIана жува хIакьсса бардултру лакку мазраща ччимур пикри, куртIсса хияллу, дакIниймур, аьщуйн щуну, тIайлану бусан бюхъайшиврул. Кказит цIуницIа букланнин хьхьичIсса чичрулулмур мазгу, цIанакулмургу цачIу бивхьукун, пIякь бивкIун чIалай бур миннул дянивсса тапават диялсса душиву.

Жува ссавнил гъунттулусса чантI увкусса миллатирттал кьюкьраву бушиврул, ниттил мазрай дунияллия хавар ласун бюхъайсса даражалийсса мазрал заллухъру бушиврул, уттавашиврул ва жулла рухIирал лишанну ва лувбацIуну хъанахъисса «Илчи» кказитрал шадлугъ – му анжагъ 25 шин шаврил байран дакъар. Му лакку мазрай кказитру буклакаврил 100 шинал, яъни 1917 шинал ххаллилсса лаккучу Саэдхъал Гьаруннул итабакьлай ивкIсса «Илчилул» ва мунияр хьхьичI ХIавинахъал Саэдлул итабакьлай ивкIсса «Дагъусттаннал баргъ» кказитрал 100-лихъайсса (1912 шинал) шинну хьушиврул шадлугърал байранни. Мунищала архIал ва щалвагу Дагъусттаннал ва Ухссавнил Къапкъазуллал зунттал халкьуннал кказитирттал (прессалул) байранни, цанчирчан миннул бакIщаращину кIа лакку кказит хьуссар. Шикку кIицI банна Саэдлул уртакьталну, кумагчиталну личIи-личIисса миллатирттал вакилтал бивкIшиву: Сеферби Сиюхов – чаргас, Ислам Хубиев – къарачай, Таштемир Эльдерханов – мичиххич ва м.ц. Таканаву ва Буханнаву жулва усттартуравух – хIалтIухъантуравух лакку кказит машгьур буллай, Марвилий оьрус учкъулалий дарс дихьлай бивкIсса поляк-татар Фатма-ханум Агаева бивкIссар.

ХIакьину жущава сивсуну учин бюхъайссар, «Илчи» кказит кIай кказитирттал аьдилсса ва хIакьсса варисри куну, мунил шадлугъгу цинявннан аьмсса ххаришивур куну.
ХIакьинусса жулва оьрмулуву цIанакулсса «Илчилул» бувгьусса кIану кьимат бищун къашайсса куццуй бюхттулсса бур. Гьарцагу масъала мунил байлсса кьаламрал мицIлийн лавсун бикIай. Лакку кIанттул дард-ххажалатру, ватандалия халкь ххялтIа буклакаву ва мунин лякъинсса чаранну, миллатрал цинявппагу цIуцIи базурду, тарих ва культура, ниттил маз, лакрал адабият ва цаймигу затру «Илчилул» янилу мудан бур. Жяматрал оьрмулувусса ччанаккавурттая, низам лиллалаврия, ялун нанисса ник тIайласса ххуллийх нансса чаранну лякъаврия, ми оьмуния, щялумуния, буруччинсса ва байщун бансса ххуллурдая, халкьуннал дянив аслахIшиву ва маслихIатшин цIакь даврих жулва кказит нухъран хъинну къулагъасрай бур. Гьарцагу лакрал ужагърайн кказит хъинхъамаличу кунма най бур, мунил жунма Лакку кIанттуйн лажинну буруглан, умуд хъинмунийн бишин лахьхьин буллай бур.

Цумур бухьурчагу миллатрал хьхьичIва-хьхьичIсса луттирдуну аьшлахьхьу (алиппити, букварь) ва Буттал кIанттуя ва тарихрая бусласисса луттирду ккалли байссар. Муна мукунсса луттирдал кIантту жучIава «Илчилул» бувгьунни. Тамансса лакран цалва улчагу, цалва тарихгу, лакку мукъул дуниялгу (литературагу) ва мазрал караматшивугу хIакьсса лакку чIунийну – «Илчилийну» кIул хьунни. Вагу узданну ва лажин кIялану миллатрал ва тарихрал хьхьичI лавхъсса буржри.
ЧIявусса иширттаву кказит хъинну чIарав бавцIунни. Ттун ттунмагу пахру бур ва кказит кIилчингу буклан бивкIния махъ навагу ванищал архIал ушиву. Амма хъиннува пахру бур «Илчи» мудангу ттулва чIарав бацIаврия, нара дуллалисса давурттан мунил мудан дакI тIайлану кабакьу буллалаврия. Гьамин, «Илчилул» кумаграцIухри жулва «Лакку мазрал тIайлачичрулул кьамусгу» щаллу хьусса ва «Лаккуная оьрусрайнсса кьамусгу» щаллу хьусса.
Ялагу ттун «Илчи» лакрал халкьуннал дагьанину чIалай бур. Цан-чирчан, мунихсса ябитаврил, къулагъас даврил, му шаппай цала ужагърайн бучIан баврил ишираву цуманаву цими мискьал дуссарив кказитрал, цукунчIавсса даччин къадурну, тIайлану бусай. Бачияра жувагу, ва кказит жулва чIарав бацIлацIисса кунма, ванил чIарав бацIаннуча, му гьарцагу лаккучуначIан ва лакку ужагърайн букIлакIи баннуча!

Ва хIакьинусса жулла батIаврий ца зат ляличIину кIицI бан багьлай бур: «Илчи» кказитрал зузалтрал, махъ бакъа, цивппа хIакьсса вирттал бушиву яла бюхттулми бахшиширттан ва ссайгъатирттан лайкьшиву чIалачIи бувунни. Ва ччанавккусса, хъанахъимур лаласун захIматсса заманнай, кьянатсса тагьарданий, шагьрулуву ххуллухсса хIакьвагу биял къахъанахъисса чIумал, цинявппагу «Илчилул» зузалтрал цанна Ватангу, миллатгу, тарихгу, мазгу дазу-зума дакъа ххирашиву исват бувунни. Мудан бусраврай кIицI булланну ХIасан КIуруховгу, Руслан Башаевгу, Руслан Къардашовгу, ХIасан Аьдиловгу, ПатIимат Рамазановагу ва цинявппагу «Илчилул» редакциялул агьлу. Аьпа учинну кказитращал архIал бивкIсса ва жуятува яла лавгминнал.
Ттун цIанакул хъинну хъунмасса, дакIнийхтунусса барчаллагь учин ччай бур ва лакрал ккаккиялунсса давриву – «Илчи» утта буккан бавриву, муниву рухI дишавриву, мунил цIаний чялишну зий бивкIсса, хIакьинусса кьинигу мунин хъинну хъунмасса ва бакъа чара бакъасса кабакьу буллалисса кашилул ва кьудратрал заллухъруннахь. Нухъран бюхълай личIаннав!
«Илчи» Лакку кIанттул ва миллатрал хIакьсса вилахри. Вилах лещаву – му гьарца затрал ахирди, бивкIулул ххуллийх гьавури. Аьвзал заманнайва вилаххав цIу лещан къаритлай ядайсса диркIссар. Зайрдугума яла оьми «Вил вилах лещивуй!» ягу «Вилаххав мечI ххяххивуй!» тIисса бивкIссар.
Закухъал Курдинал 1920-ку шинал ИстIамуллив, цала хьхьичIунайсса дуснал ва пикри-хияллал уссил Гьаруннул кьурчIисса хавар цанма бавукун, укунсса ххару чивчуссар:
Жу вин гьайкал данну,
ссурулун щусса,
Ина аьщун ивзсса
ЦIахъардал дазуй.
Жу вил гьаттал ялув
къуппа буванну,
Ялувгу чирчуну
варакьрай вил цIа.
Ссавруннайн щусса гьайкал – му абадлугъри, мунин панашиву дакъассар. Яла гужмур гьайкал Гьаруннунгу ва жулва абадлий буклан аьркинсса, мунал гьану бивзсса «Илчи» кказитри. Мунияр бюхттулсса гьайкал Гьаруннун цамур къахьунтIиссар. Цанчирча «Илчи» — му жула уттарашивур, миллат бушиврул лишанни. Гьаруннул рухI паракьатну ва ххарину личIантIиссар. «Илчи» буссаксса жувагу буссару, жува буссаксса «Илчигу» буссар.
2016 ш.