Миясат Щурпаева Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай

ПатIимат цала арснан була учин гьан бувну бивкIун бур мугьисалт Кураллал ханнал, азарва ашрапигу аьщун лавсун, Аймисай му иширая душнищал ихтилат бан хIучI тIий диркIун, Бий-МахIаммадлул щар­ссанил, гай ашрапиртту арцул ланжарттувун бивчуну, ПатIиматлул ялтту бивчуну бур:
– Утти ина булун увкуссара Кураллал ханнал арснан, вай ашрапирттугу махъ кутIа буллалаврил лишанни, – куну.
– Вай нахьрив, вай ашрапирттурив ттуща личIи бан бюхълай бакъар, къачча ттун ханталгу, миннал мусигу, – куну, хъинну аьратталну аьтIун бивкIун бур ПатIимат. Бий-МахIаммадлул щарссанин душний цIими хьуну, бувсун бур ласнахь ганил аьратталшиврия.
Микку Бий-МахIаммадлул оьвкуну Аймисайн, зума цIухлан ивкIун ур ганихь, ина ци кьюлтI буллай бура жуя, буси вила душнил бакIрачIан бувкIмур, танил аьратталшиву ссаяри, дардисан ссалли, къашайшиву цукунссар тIий. Бувсун бур Аймисайлгу уссихь цила душ Бархъаратусса ца шярайх уккай мюталиннах эшкьи хьуну буссар куну.
ТIайла бувккун бур Бий-МахIаммадлул махъунмай Кураллал ханнал мугьисалтгу, бувсун бур гайннахь, душ цаманах эшкьи хьуну бусса бур куну. ЧIал къавхьуну Кураллал ханналгу бувкIун бур Бий-МахIаммадлучIан чагъар: «Ханнахъал эшкьи-ччаврил хавар цири?» –тIий.
Му чIумал чивчуну бур ПатIиматлул цIанакулгу бархъаллачIа ливчIсса шаммарду:

Чагъарду бувкIунни Кураллавату,
Ханнахъал эшкьилул хавар цири тIий,
Ханнахъал эшкьилул хавар бусансса
Хханххираву дакIний кIулши дакъари.
Кказитру бувкIунни Оьрус паччахIнал,
Азайнивсса ччаврил хавар цири тIий.
Азайнивсса ччаврил хавар бусайсса
Булбулданул мазрай пачат бивщунни.
Чарханайлул гьухъуйн аьтартту бутIлай,
АьтIийнма бикIувча гъумучири душ,
Тавханттуву дуснакь, тавлалий ссивир.
Абадул Ссивирлив лагавай бура.

Гания мукьах тIайла дурккун Бархъарав пIайтIун, Бий-МахIаммадлул учIан увну ур Маллай Азайнив. Маллай, тIайлана Бий-МахIаммадхъаннийн гьангу нигьа увсун, лавгун ур МаяхалуннучIан. Бувсун бур ганихь цала ПатIиматлущалсса дя-зума, цува Бий-МахIаммадлул циван учIан уллалиссарив къакIулли куну бур. Ларгун Маяхалун АймисайчIан, бувсун бур Маллай, увкIун, цачIава ушиву. Бий-МахIаммадлущал хьунаакьингу хIучI тIий ушиву.
Ниттиуссил Маллай учIан увсса кIул хьувкун, ПатIиматгу нигьа бувсун бур, ганан ца луркIан дуккан най бухьунссар тIий. Маяхалун шардай дарчукун, къаравашнайхчил ПатIиматлул буллуну бур ганихьхьун МаллайчIансса чагъар, Маллайхь, агар цайнма ши­ккун хъамалу оьвчирча, вайннал дуллусса дукра мадукара тIий.
Бий-МахIаммадлул учIан увну Маллай цачIана шавай, ганащал ихтилат бувну бур, дакIний-мазраймур лавсун бур, кIул хьуну бур Маллайл чулуха цукунчIавсса тамахIкаршиву я цала хъуслийн, я цала хъуншиврийн къадиркIшиву, мунияту га, нигьа услай, душния махъунай хъанайгума ивкIшиву. Яла Бий-МахIаммадлул куну бур:
– Жун инсан ивчIангу, зимиз бивчIангу цава цар, вил ас-хатир буллай бакъару, амма, иш мукун багьну буну махъ, жу вин душ булунну. Амма Бархъарав къабулунну. Ина щяикIан аьркинссара я Азайнив, я Щурагь, я Гъумук. Жу вин къатригу ласунну, хъус-кьинилулгу щаллу анну, инавагу хантурал, багтурал арс куна икIан аьркинссара!
Га чIумал хьунаавкьуну ур Маллай ПатIиматлущалгу. Яла, махъ, Маллай икIайва тIар цува дакIнийн бутлай: «ПатIимат, хъинну хъахъи-мачIи хьуну, илтIа хьуну, бачIи ливчIун бакъая, амма га хъахъи-мачIишивугу, илтIашивугу хъинну даркьуну чIалай дия ттунна ганий»,– тIий. Га кьини чивчуну бур ПатIиматлул МаллайчIан назмулийсса чагъар:

ХIакьину ккарккунни лайлатулкьадри,
Кьадрилул залуннан хъинну аьямсса,
Зурул нур дурххунни жул тавханттувун,
ЗухIалул баргъ кунна, хъинну чаннану.
ХIакьинусса кьини Хъун байранъявав,
ХъункIултIутIул дакIнин ххаришив хьунни.
Байтурмяъмурданий малаиктурал
Дуаь дурссаривав, хъамалу увкIсса?
Кяъвалул лагмасса мажагьитурал
Аммин увкуривав, язима увкIсса.
Лухччинул асхIабтал хьхьичIун бувкривав,
Хьхьирил жавгьар куна, ххуй оьрчI нанийни.
Барчаллагь, ххазинай, мурад булуннав,
Жуннийн увкIсса ччанну ттиркьюкьал хьуннав!
Уттирив, ххира дус, пикри бакъари,
Вил ххуй жуабирал дакI рахIат дунни.

Маяхалуннун кIул хьувкун Бий-МахIаммадлул ПатIимат Маллайн булун рязишиву дуллусса, га му ишираяту хъинну къума ларгун дур, цанчирча га диркIун дур Аймисайщал машварартту ккаклай, душ цила арснан була тIий. Аймисайгу рязину диркIун дур, агар душнил рязишиву дулурча. Маяхалуннул гава хьхьуну Маллайл пикри-зикри баххана бувну бур: «КIайннал вин душгу къабулайссар, кIайгу вин луркIан дуклаки­сса хавардур, цуппа ПатIиматгу вин къашайссар, цакьнива кIаничIан бивссар Кураллал ханнал азарва ашрапи, душнил ча­гъардугу ина кьякьлухун ишин чичлачисса чагъардур, Аймисайгу, цила насаб кьюкьин даяр, дирчIан дацIайссар, инава сагъну унува, гьархьхьунува шичча акъа-къатIа хьу!» – куну.
Маллайл Маяхалуннуйн ца ниттийнуксса вихшала диркIун дур, ганил увкумургу яла мяйжанмурну чIалан бивкIун бур. Га хьхьуну щяивкIун, Маллайл чивчуну бур ПатIиматлучIан чагъар, цувагу кIюрххицIунай вацIравухчил ливхъун лавгун ур Бархъарав.

Ява ххаллил машав, гъумучири душ,
Вил хъирив акъаяв Азайнив увкIсса,
Вил хъирив занайна зиясса оьрму,
Элму тасрип дуллай, цIу буллайявча.
Ттун хъами ва чартту цава-цассия,
Дуснан ччимур банъяв на вих урувгсса.
Хъаннил хIилла-макру хъинну кIулссия,
Дуснал гужиралъя ихтилат бувсса.
Алжаннул хIурулъэн ина бунугу,
Вищал дакI къадачIин ттулгу тавбари,
Идавсил душра тIий ина бунугу,
Душ, вих къауруган арулва хъари,
Эшкьи, эшкьи тIисса вил гъалгъа цири,
ЧIарав щякъабивкIна, эшкьи шайссарив?
Ччаву, ччаву тIисса чагъарду цири,
Ихтилат къадурна, ччаву шайссарив?
Ина ттун къаккавкна, на вин къаккавкна,
Эшкьи-ччаву чая, дургьуну ххярхрив?
ЧIарав щякъабивкIна, эшкьи шайсса хьур,
Эшкьи личIи дуван ва жула чIунни.
Ихтилат къабувна, ччаву шайсса хьур,
Ччаву батIул дуван вяъда бивссари.
На вил хъирив хьурча Азайнив увкIсса,
Утти хъинну бикIу, гъумучири душ.
Мурадрай личIаннав, давлат хъун баннав,
Хъуншиврий личIаннав, биканахъал душ,
Ар-майдан гьартари – къума машара,
Къутанну хъунири – ккашил машара.
Оьрус маз къакIулли, турк маз къакIулли,
Ттунма кIулсса мазрай вихь буслай ура.
Ттуяту хьул личIа, ханнахъал бика.

Хъинну дакI гъаргъун, къаччан бивкIун най ивкIун ур дяркъусса ссутнил чIумал вацIравухчил Маллай шавай, цанчирча Маяхалуннул га нигьа усан увну ивкIун ур, ххуллийх ачирча, хъирив бурттигьалт бичинтIиссар Бий-МахIаммадлул куну.
Хъинну аьгу-аьвкъуну, каруннил ва ччаннал кIиссурттаву рухI дакъа, аьзиз хьуну ивну ур Маллай шавай. ТачIав кIюрххицIун чаклий аквар учин чIал къашайсса Маллай, гьунттихавай шанияту къаивзун ур. Ххуллийхсса дякъилгу сатиржан увну, цанма ва ххуллух хьусса мурчIи мяркьулулгу дакI гъагъан дурну, Маллай хъинну инжит хьуну ур.
Азайния арс сагъну кIура авну ххарину диркIсса Маллайл нину, утти га унгуну къашавай хьувкун, яругу мукьал бувцIуну, шяравух занан диркIун дур, ганан даруврах луглай. Ца-кIира шинал хьхьичI ганил хъунама арс Кьадигу ивкIуну ур, гава куццуй сатиржан хьуну.
Маллай къашавайсса чIумал, улахъращал арив бивкIсса хIухчалтращал бувкIун бур Байту-МяммачIан Маллайнсса ПатIиматлул чагъар:

На вацIлул чакъал ххивав, хьхьирил аждагьа ххивав,
ОьрчI, ина укан найсса муруллул цуша ххивав?
ПаччахIлугърал ябувсса оьруснал аслан ххивав,
Инава укан найсса арнил аждагьа ххивав?
Кучардайх заназисса базаллул куча ххивав,
ЧиваркI ххал буллалисса вяйлив ссурухIи ххивав?
Къулай къабивзрив, ххуй оьрчI, Бий-МахIаммадлул тIимур,
Хан-къапурдал шагьрурдай жунна къатри дан ччисса?
ДакIнияту илданийн тилкьирап дирхьуссия,
Абадул эшкьилия хавар ччяни баяван.
Ттул эшкьилул тилкьирап дяния дуцан дурну,
Эшкьилул масъалартту кIаланнуву кIучI хьунни.
Азайния илданийн мусил ламу бувссия,
Аски ччаврил хаварду пIайтIуннащал бучIаван.
Ттул ччаврил бивхьу ламу аьтарттул бугьан бувну,
Ччаврил мушаварартту бакI-хъачIаву ливчIунни.
Нажагьлий на бивчIарчан, илданул хъамалу оьрчI,
Щамхал-ханнал хIатталлив эшкьилул байрахъ бища.
Арнил гьавалул хьуну, дунияллия гьарчан,
Симирдаврал хIатталлив ччаврил чару бацIан ба.
Элму мусил мюталин, ттул нину вийн аманат,
Дардирдал кIаланнуву щинжирт муххай ядува,
Гьару-Марутлун кунна дунъяллий аьзаб дулун,
Дардисандалул зунттуй исасирай ядува!