Шаэрнал шеърирдал щаращи

Ссугъури Увайсов

Ссугъури Увайсовлул назмурдал асарду ттирикIин хIарачат буллалийни, аьч хъанан бикIай шаэрнал творчествалуву сайки бакъашиву дакIнийхтуну къачивчусса ххару.

Ласурчан шаэрнал поэзиялул ярагъ, хъинну чансса дур каниччулсса, ххину чIалачIисса кьяйдарду.
Лакрал литературалул биял­сса шачIантту бивтун бур Ссугъурил, цащава бювхъусса куццуй авадан дурну дур мунил дуниял. Ванал сайки ца даражалий ххаллилну чичай оьрчIангу, хъуниминнангу хас бувсса произведенияртту.


Му бакъассагу, Ссугъурил чичай драмалул аралул асардугу. Вана 2017 шинал бувккунни ванал 2 пардавлийсса пьеса-магьа, «ЩяйтIан ххяллул кьюлтIмур» тIисса. Ва пьеса Культуралул министерствалул щалвагу Аьрасатнавух бишин бучIир тIисса маслихIатшингума дия . Мукунма оьрчIан хас бувсса пьеса бур Ссугъурил «Аьли ва курчIилшиву» тIисса, цуппагу школарттай бишин ккаккан бувсса. Шаэрнал чансса бакъар баснярдугу. Оьрус мазрай лахьлахьисса дагъусттаннал литературалул программалий школалий лахьлан кка­ккан бувну бур Ссугъурил к1ива произведение: «Хиял» ва «Ттул жами».

Ссугъури кунасса шаэрнан дагъусттаннал литературалул программалуву уттинин кIану бакъая. На гъалгъа тIисса «Да­гъусттаннал литература» тIисса, школарттай оьрус мазрай лахьлахьисса предметраятура. Му программалувун дахьа гьашину увтунни Ссугъури кIива произведениялущал. Дуллуну дур ми лахьхьин 2 ссят. «Хиял» тIисса хаварданийн на хавар-притча учивияв. Ва философийсса хавар бур, шиву мяйжансса ва къалпсса инсаннал асардая бувсун бур. Ва притча-хавардануву кIира символ дур – хиял ва къатта, вайннул лагма дур сюжетрал система къуццу тIий. Шиву чIярусса куртIсса афоризмарду дур: масала, хиял тIий бур пялутрахь: «Ттухьхьун ххуллу була, кутIасса ххуллу аьркинни ттун», – тIий . Пялут тIий бур жавабран: «Гьарца чIумал кутIамур ххуллу талихIрайнсса ба­къассар». Цамургу афоризм шивасса: «Гьарцаннал цалва талихI бур, ва гьарцанналгу талихIрайнсса ххуллу цаманал ххуллуха лавхьхьусса бакъар». Мукунна философийсса мяъна дур «Ттул жами» тIисса назмулулгу. Ванил гьануну хъанай дур метафорийсса образ — кьянкьасса шаэр, зах1матшивурттая нигьа къаусайсса. Вай кIивагу произведение, ттул пикрилий, лахьлан бучIия, 5-мур классраву бакъача, хъуними классирттаву. Мюрщими классир­ттаву лахьлансса Увайсовлул поэзиялуву цайми цимигу лякъинтIиссия.
Ссугъури Увайсовлул поэзиялул ца язисса кIанттуну хъанай дур инсаннахсса ччаврил этика. Царагу назму дакъар ванал инсанная сситтуй гъалгъа тIисса, циксса гъалатIру мунал итабакьирчагу. Цуксса къаччайнугу, учин багьлай бур укун­сса затгу: литературалуву чансса къабикIай (дагъусттаннал да­къассагу) шаэртал авур­сса му­къурттий гъалгъа тIисса, амма гай бик1ай цала тIутIисса махъру тIуллайну чIалачIи къабуллали­сса, цалла эстетикалул ва этикалул прог­рамма цайнна къадагьай­сса кунма яхъанахъисса, яни махъру ва тIуллу кувнния кув архсса. Ссугъури му сияхIравун къаагьантIиссар, ва лахъсса ас-ламусрал шаэр ва дакI марцIсса инсан ур.
Ласунну ца-кIира ванан хасъсса назму. «Дустурахь» тIисса назмулуву шаэр нигьа увсун ур, душмантурая акъа­ча, дустурая (душманталгу ванал ба­къассар):

Нигь дакъар ттун, дустал,
Душмантурая,
НигьачIий ура на
Зуя, так зуя.

ХIарачатрай ура
Дусшиву ядан,
Зул вихшалдарайн гьич
Лавмартшин къадан.

Шаэрнал арсеналдануву инсан хъиншиврийн уцайсса ярагъгу бур – ссавур, ччаву, ялтту учIаву.
ДакI марцIну къаувкIсса инсаннахьгу шаэрнал учин­тIи­ссар:

Ва ттул дакIния ина
ХIачIи кьуру дусшиврул –
Бюхъай вил оьхIалшиву
Бас дан ттул инсаншиврул.

Ссугъурил дакIниву хIасул хьуну бур чIявусса суаллу. Амма чIярумур чIумал жавабру ляхълай дакъар. Бюхъай чIявусса суаллан оьрмулуву жавабругу дурагу къадикIан. Шаэрнал поэтикагу хIазран дакъар диалогирттайн чул бишлашисса, цанчирчан поэзия – му диалогри, ччарча цахьвасса гъалгъа, ччарча дунияллухьсса, ччарчагу Аллагьнахьсса.
Ибрагьина ХIасанов,
филологиялул элмурдал кандидат


 

Увайсхъал ХIусайннучIа хъамалу

Ссавур бусса кьимат?

Ссавур бусса кьимат лавг-бучIанмунил?
Цири махъ личIайсса? Цири бат шайсса?
Гьайкаллу дунугу чарвитул, чарил,
Чарттал гьанулия дагьнур ххит шайсса.

Бухлагай паччахIтал, хантал бухлагай,
Духлагай лахъшиву, ханшиву, пурсру…
Оьрмулул мугьалттул ларсуну лагай
ЧIумува ялугьи пашмансса дарсру.

Щюллимургу кьакьай, цIумургу дух шай,
ЧIун ларгун, гьаврду ва буркIунттив бат шай,
Муххардийх сси бакьай, нехругу кьакьай,
Цавай ххуллурдугу цавайннул кьукьай…

Цири оьрмулуву абадун лайкьсса? –
Инсаннал аькьлу ва ччавури хIакьсса.

Дустурахь

Нигь дакъар ттун, дустал, душмантурая,
НигьачIий ура на зуя, так зуя,
ХIарачатрай ура на дусшив ядан,
Зул вихшалдарайн гьич лавмартшив къадан.

Зу буссару ттущал дурсса давриву,
Ттул ххуллул, ттул мукъул тIайлашивруву,
Ттул хъирив ялугьлай ттуршва я хьуну,
Ттул кьадарданучIа вахIитал хьуну.

Мунияту ура на нигьа услай,
Ва ттула дакIниймур, дустал, зухь буслай:
Ура хIарачатрай лайкь бан ттула яхI,
Зул хьхьичI дуллалийни дусшиврул сияхI.

Нигь дакъар ттун, дустал, душмантурая,
НигьачIий ура на зуя, так зуя.

ЧIюхлай бур чIурду

Басласисса марххалттал
ТIартIсса мучIардил чIарах,
СсихIирал ттуруллавух
ЧIалачIисса ламурдайх,
МикIларчIсса лухIи муххал
Верстругу махъ кьаритлай,
Поезд тIаннул линсирдайх
ХьхьичIунмай бур левххун най.
Архний дур аьрщарал ссирт
Ссавнищал дазу ришлай,
ЦIу-цIусса шяраваллу,
Шагьрурду бур хьхьичI тIитIлай,
Баргъгу бур, къавтIи кунма,
Лахъния чаннал пперх тIий,
Ттурулливгу дур кувний
Аьрщарайн сситтул пурх тIий.
Парандарал ччувччусса
ЧIявусса мурхьругу бур
Анаварсса поездрал
Куях ва урчIах личIлай…
Гьай-гьай, утти авлахърай
Къаккакканссар бигьану
Архсса дяъвилул чIумал
Окопру диркIсса кIану.
ВичIи кIюла дарчарив,
ЧIюхлай бур хIатта ттигу
«Гьура! ХьхьичIунмай!»– тIисса
Аскар-ппухълуннал чIурду.
Лахьхьусса чIумувату,
Мурчал хъазам ххябуклай,
Левххун най бур поездгу,
Бургъийн хъямала багьлай,
Нигьругу дур кьутIа тIий,
Ппухълуннал къюкIру кунна,
Рельсругу дур гургу тIий,
Гайннал балайрду кунна.

Гьаруннул гьайкалданучIа

На авцIун ура вил гьайкалданучIа –
Оьрмулул ца ттула арсуксса вичIа,
БакIрайсса кьяпагу канил бувгьуну,
КIяла хьусса бакIгу хьхьичIун дуртуну.

МахIатталшиврул дур ва ттул дакI дуцIлай,
Вил чувшиврул гьайват ттула хьхьичI дацIлай,
Вил ччаннацI кьюлтIну бур чIумул тарихгу,
Тарихравун лавг вил чувшиврул ирсгу.

Ттул хьхьичIух дур зизлай ларг чIумул дарсру –
Инкьилабрал дирхьу хIусудсса дарсру,
Жагьилсса инагу ура хьхьичI ацIлай,
КIирисса къюкIлива цIарал махъ хьхьицIлай.

Миллатгу хIурматрай вичIилий бур вих –
ТIайласса вил мукъул гай буллай бур вих,
Вих къахьун шайссарив аьлттуний хIакьмур?
КьюлтI буван шайссарив миллатран лайкьмур?

ЧIюхлай бур уттигу та чIумул чIурду,
ЧIалай дур халкьуннал дакIнил къювурду,
Тай къювурдал рирщу ярг цIупар кунна,
Парх куну лавгунна, камета куна.

Вил яхI ва къирият дур ттигу сагъну,
Ялунсса никиран яргсса эбратну,
Ина инавагу жагьилшиврувух
Жух ура уруглай ларг шиннардивух.

Ура ина жул хьхьичI кьянкьану авцIун,
Мармарчарияту хIурматрай цIавцIун,
Чувшиврул къирият никиран дуллай,
КIай лакрал зунттавун чани гьан буллай.

Ина хIакьинугу уссара талай
Кьадарминнащал ва яхI бакъултращал,
Ина хIакьинугу уссара занай
ТIайлашиврул цIаний наниминнащал.

Буссар вийн уттигу битлатиссагу,
ЦIахъардал къуманив утлатиссагу,
Вил чувшиврун бивкIу бакъашив кIулну,
ХIакьинугу вия хIучI тIутIиссагу.

Чан бакъассар амма вил кьюкьлувуми,
ТIайлашиврул цIаний ттигу талайми,
Ина хIакьинугу жул хьхьичI уссара –
Вил чувшив сагъссаксса, ина сагъссара!

На авцIун ура вил гьайкалданучIа –
Оьрмулул ца ттула арсуксса вичIа,
БакIрайсса кьяпагу канил бувгьуну,
КIяла хьусса бакIгу хьхьичIун дуртуну.

Ачула, дус МахIач,
Хъювхъав гьаннуча

Тарихрал доктор, профессор, Хъювхъатусса АхIмадлул арс МахIачлул оьрмулул арулцIалла шин шаврин хас дурсса назму

ХьхьичI дацIай оьрчIшиву ина ккавккукун,
Хъювхъиял шяраву жура гьан дурсса,
Пиш учара утти чугъур ккавккукун,
ОьрчIний ина ва на архIал бучIайсса.

ЗахIматсса дяъвилул шинну дунугу,
Дуссия вил ва ттул цIакьсса дусшиву,
Ккашилну бунугу, мякьну бунугу,
Пахру банну ларгссар жула оьрчIшиву.

ОьрчIну буна, жува хъуни хьуссару,
Паргалсса ниттихъан кумагчитал хьун,
ДакIурдиву жура цIурду кIирссари,
ЛивтIусса ппухълуннан лайкьсса арсру хьун.

Оьрмулул дур цила кьянкьасса кьанун,
Урувгун-урганнин лавгун лякъайсса,
Лахьхьусса оьрчIах тти хIакьину ургу,
Гьалххасса гай кьанчри кIачIа-чIяй хьусса!

Амма пашманшиву къаданну жура,
Жура-журассарча шиннардил кьимат:
Шиннавун кIункIу бан бювхъун хIарачат,
Жува лайкь бувссарча миллатрал хIурмат.

Ласийча жуяра никирал эбрат,
ХIарачатрах захIмат бух бан бювхъусса,
Ас, намус цIа дусса ярагъуннищал
«Оьрмулул чIумувух» буккан бювхъусса.

Ласийча жуяра никирал эбрат,
ТIайла-марцIшиврущал дусшиву дурсса,
ЩихьчIав лергъ къакуну, ник къарирщуну,
ДакIру аваданну лайкьну гьан бувсса.

КIурчIулттувух кунма, оьккимур, ххуймур
Жула дакIурдивух аьдилну кIувкIун,
Бусравращал буру жува дусталну,
Оьрмулул шиннава шиннавун бувкIун.

Бусларча, бусансса чIявусса бурча,
Ачула, дус МахIач, Хъювхъав гьаннуча,
Шиннардил зунттуя ялавай бувчIун,
Жула оьрчIшиврувух ца гайз баннуча!

Лаккучу

Уссал усттар МахIаммадлул аьпалун

Ххуллул кIибачIулул чIарав
ЧIиви будка бикIайссия,
Га тIитIиннин, ганил чIарав
Инсантал чан къашайссия.

Ххаллилсса усттар – лаккучу
Будкалуву зий уссия,
«Гьунар бусса ххутиричу»
ХIурматрай ганайн чайссия.

Ччарча усру дувайссия,
Ччарча къалай дуккайссия,
Ччарча, ччинаяргу хъинну,
Арцу-мусийх ках чайссия.

УвкIнахь, ненттабакI тIивтIуну,
Инсаншиврий ургайссия,
Усру духьурча тIартIуну,
Хъингу дурну, гьан айссия.

Чия кьюлтI къабайва кIулмур –
Ганайн «философ» чайссия:
Оьрмулуву бавмур, хьумур
КIанийн бувтун бусайссия.

Дурккучунащал бяст буван
Га махъунай къашайссия,
Амма яла, пишгу тIий: «На
Уссал усттарда», – чайссия.

Увххума, авкIума увкIун,
Ганахь дакIру дачIайссия,
МаслихIатрах вичIи дирхьун,
Аьчух бувккун лагайссия.

Агь, уссия, да, уссия
Га муксса мукун «шавхьусса» —
ТачIав щялу къабайссия
Махъ, инсаннахьхьун буллусса.

Га, гъайтIала къурув куна,
Аьраличу аьрай куна,
ИвкIунни, уссуй мяр бищун
КьютIилу гьаз дурну уна…

Лавгунни ххуйсса лаккучу,
Гьунар бусса ххутиричу,
Кьариртун щиллив усругу,
Барткъалавгсса умуд кунна.

Шиннардил дазуй

Оьрмулува бивтун ца шинал манзил,
АвцIун ура шикку – шиннардил дазуй,
Ларг шинал дурмунил сияхIгу дуллай,
Ялун бучIанмунил пикригу буллай.

Лавгссар ларг шиннавун на був хIарачат,
Циву кьюлтIну бусса лайкьсса барачат.
Оьрмулул чIалъаьлул ца чару хьуну,
БацIанхьуви гагу шачIану хьуну.

Яла нани шинал хъирив уруглай,
Ттуха нава ура синхралну луглай…
ХIайп тIий ура чIумуй дуван къархьмуний,
ЧIумул кьадру бакъа, махънин лирчIмуний.

ГъалатIру ттул бия цайми-цаймигу –
ХIайпливун лавгунни ттучIату мигу.
АвцIун ура дазуй, пикригу буллай…
ДуркIунни цIусса шин на чантI чин уллай.

Лерххунни ссавруннайн цIарал пишкIантIру.
Зивзунни аьрщарайн ранг цIурттал кIунтIру…
Вари ларг шинал ва цIу шинал дазу.
ЦIусса шинавух тти цIунил заназу!

***
Марияннун

Ина дурккунни мангъал
Къюшкъутари оьрмулийх,
Ина лахьхьин бунни ттун
Ачин, хIучI бакъа, ххуллийх.
Ина дарчIунни ттущал
Ттул захIматсса шиннугу,
Ттул пахрулий ларчIунни
Генералнал чиннугу.

***
НацIусса мурччава
Душнил кусса мах –
Мусил чавахъ бугьан,
Дуртусса къармахъ.
Цикссагу къаларду
Лавс кьянкьа вирттал
Никирттайн бивчуссар
Ми къармахъирттал.

***
Заваллайнгу уруглай,
Учара на виха зай,
Му вил дакIнийсса чару
Бавссуну гьаннав куну.
Яла зукьлу бувара,
Ттула хIал ттунма кIулну,
Ттухсса ччаврил му вил дакI
Ччурччуну гьаннав куну.

***
Ттулли къатта, хIаятгу,
Леркьусса хъархъалагу,
Ттулли багъгу, кIа баргъгу,
Гьарнан аьмсса бунугу,
Ттулли хъункIултIутIигу,
Чил ахъуву дунугу,
Ттулли ми вил яругу,
Чийх буруглай бунугу.

***
ЧIавахьулттих дяркъу дур,
ЧIавахьулттих марчру бур.
Ттупру, ттупангру битлай,
ЧIавахьулттих дяъви бур…
ЧIавахьулттил вив тIурча
ЛяличIисса гьавас бур:
Арс увсса ххаришиврул
Ца зунттал чув къавтIий ур.

***
Ттулгу, чIаххувчуналгу
Дянив аьмшиву дуссар –
Аьмшиврул дазу дурну
Ца аьмсса чIира буссар.

***
Ца бушкъапрал кьимат
КIира кIапIикIри,
ХIакьмур багьа ганил
ХхункIру ва дикIри.

***
Мабищав бакI чIирайх,
ЧантI чин бан аькьлу –
ЧантI чин бантIиссар му
Ккашилсса лякьлул.

***
Цал щуну ттул ва майрайн
Вила чапал кIиссагу,
Цанна ттул лажиндарай
Ттангъа дури тIиссагу?

***
Ца каний – ххюва кIисса:
Циняв сагъсса, ца цIисса.
ЦIуцIи кIисса бур гъагълай
Аргъ щала канивусса.

***
Душманнал яру лащай
Ттупанграл лулардаха,
Дуснал яру – дуниял
ТIитIай дурламалуха.

***
ХIакь бищун кIулнал дувай
Уттулу хъун ттая цIа…
Га цIагу ришлан дикIай,
Кьанкь кунна шашликрацIа.

***
Барзу ссавния куна,
Ца – оьрмулух уруглай…
Цагу, аьнакIи куна,
Ххиттуву ссахрив луглай.

***
Суркьяпа бюхттулнугу,
БакIрал кьимат лахъ къашай,
Бух кьяпулу бунугу,
Аькьлулул сий лагь къашай.

***
Куклумур – хьхьирил ялув,
ЩатIащал тIуркIу буллай,
КIумур — хьхьирил чIанулу,
КуртIшиву мюхчан дуллай.

***
Щарсса ххуйсса духьурча,
Къатлуву талихI буссар…
Кьункьула зия хьурча,
КIула – му щин аьркинссар?

***
Зюннаврал такьва гур дан
Къагьассар «Асса» чаву –
Гьавасрал гуж ккаккан бан
Гьунар бусса ччаннавур.

***
ДукьрахIанттийн щин рутIлай,
Шайссар гайннуя хьхьинча,
Бакьин бан, лахъи буллай,
Мукъуя шайссар хIинча.

***
Данна тIимур бат шайссар,
Хьхьурай ккарксса макI кунна,
Дурмур зеххин къашайссар,
Махъ бивтсса ххуллу кунма.

***
Дус къуллугърал
Лап лахъ хьунни,
Дусшиву жул
Лап лагь хьунни.

***
Ца ур ссавнийн уруглай,
ЦIусса ца цIукух луглай,
Цагу – ттурзандалуву
Ттизинсса цIукух луглай.

***
Вай цIанасса жагьилтал
Аьжаивсса агьлу бур:
Букки куни чIатIращал,
Бувккун бачай къусращал.

***
Буллай, бан къабюхъавай
Ура на задачарду:
— Щил, цукунни дурсса вай
Лагмацири дачарду?!

***
Ишла къадаймур кутан
Лякъай сситтул дуркуну,
Къурув зузи дуллаймур
ДикIай арцул пар буну.

***
Неххаву ххурххугу,
Гужгу цIакьсса бур,
Амма щинал марцIмур
КIа щаращи бур.

***
Зунттуй, ина лахънугу,
Вил бюхттулшив цамур дур:
БакI бургъичIан гъаннугу,
ЧIан ардащал дусну дур.

***
Ххуллу бигьа бизайсса
Бигьа ккавк яруннанни,
Ганил кьадру кIул шайсса
Ххуллийн бувкку ччаннанни.

***
Кьинирду чаннасса дикIай,
Баргъ яргну бивтуссаксса,
Ххютругу лухIисса дикIай,
Кьинирду чаннассаксса.

1