Миясат Щурпаева Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай

Ширван-щайхначIансса Маллайл аьрххи

Гъумучату лавгун мукьах Маллай ивкIун ур Гъазанишлив мадрасалуву дуклай. Гичча кьюлтIну цимилгу увкIун ивкIун ур Азайнив ахьтта, ПатIиматлуяту цичIав баяйрив ккаккан. Гикку ликкайсса ивкIун ур цахьра дарс дирхьусса Мирза-кьадинал диндалул ссичIа, МаяхалуннучIа, ганилгу Маллай кьамул айсса ивкIун ур цила арс куна. Маллайл оьрмулувусса арсгу ивкIун ур ганил. Амма Маяхалуннухьгу Маллайл къабусайсса бивкIун бур цала аьрххилул багьана-савав, укуна мизитравун дяъватрай кьулгьу бан увкIра учайсса бивкIун бур. Ца кьини Бий-МахIаммадхъал къатрал чIаравсса мизитраяту Маллайл кIюрххицIун чаклийнгу, ахттайн чаклийнгу аквар увкуну бур. Га чIумал ПатIимат къашавай шаний бивкIун бур. Амма Маллайл кунмасса чIу вичIилухух бивщукун, бивзун шания, ларзулун бувккун бур. ПатIиматлун хIисав хьуну ур мизитрал чIирах авцIусса Маллай. Ниттирссил ПатIимат буххан бувну бур къатлувун. Ялагу хъунмасса хIаллай Маллай су­кку къавхьуну ур мизитрал чIирачIату. КIилчингу ялагу бувккун бур ПатIимат ларзулун – Маллай ивкIун ур гиккува авцIуна. ЧIарав дарцIусса ниттирссихь цIувххуну бур ПатIиматлул: «Та адимина кьинибархан мизитрал чIирах авцIуну урхха, танан ци аьркиншиву дурвав?» – куну.
– Жунма ци бур танал ци аьркиншин дунугу, нацIлийх увксса яручу унуккар, – куну бур ниттирссилгу.
Яла ПатIиматлул укунсса шаммагу бувну бивкIун бур:

Азайннал минаралух
НацIлийх увксса яручуй,
Вин ччимурдагу цири,
Вин ччисса на бивчIивуй!

Га чIумал Маллай ивкIун ур Ширван-щайхначIан вирд ласун най, тихунай ачиннин ПатIиматлуйн ящун бансса гъирарай увкIун ивкIун ур Азайнивгу. ПатIимат цанма ккавккукун, Маллайл гьан бувну бур ганичIан чагъар:

Ттуяту ссалам хьуннав, эшкьилул хатI бивхьусса,
Анбарданул кьанкь дусса, мискирал кIунтIа тIисса.
Аслан-ханнал къапулий яшмилул чивчу къуппай,
Арнил гьавалул ливну, нагу къуману ура.
Пюрундалул чIюйлуву биканахъал ссурухIий,
Хьхьирил зуманив ливчIун, дакI хъювусулну ура.
Ханнахъал хан къалардай чани нурданул чирахъ,
Арнил ятагърай ливчIун, махIрумну ливчIун ура.
Эшкьилул кIутIу тIисса Гъумучиял ярмукIа
ЦIан ттуруллул бувгьуну, панану ливчIун ура.
Ччаврил тIутIул майданну зунттал аьтарттал ливну,
Авлия хьусса дакIний кIулши дакъану ура.

ПатIиматлулгу дуркIун дур жаваб:

Ттул дакIниву дарцIусса вил эшкьилул хажалат,
Наранжи тIутIи кунна, дакIнивату къалагай.
Чурххавух тIуртIу хьусса ччаврил гьавалул азар,
БакIраву сабит хьуну, аькьлу яла лавгунни.
Щюлли хьхьирил чIанулу садапрал ляълужавгьар,
Вил сиярданул сурат ттун хIасратиран хьунни.
Зунтту букав, ар дукав – къабувччура вил ччаврил.
Хьхьири хIачIав, нех хIачIав – къаливхри эшкьилул мякь.
Эшкьи ккашин дуканна, ччаву мякьлин хIачIанна,
Вил эшкьилул дардисан дакIниву ядуванна.
Эшкьилул дуснакьирай, ччаврил азарханалий
Нагу махIаттал бувну, хиялвагу ци бури?
Ттул эшкьилул хIакъирал Бартхъи цIарал ччуччиннав,
Душманшиву ттун дурну, дусшиву щищал данна?
Алжаннул чIирай чIелмуй, на ваксса хIайран бувсса,
ХIажлул чIирай къукъухьхьий, вин бунагь къашайссарив?
Щюлли урттух эшкьисса ахсавар булбулнияр,
Вил эшкьилул хIал ласлай, валлагь, бивчIавай бура.
Ттул эшкьилул хIакъирал Бартхъи цIарал ччуччиннав,
Ччаврил мусибатирал ттулла нину дирчIаннав.
Азайннал бикатурал мусикъерирду дуллай,
На хьурча – вил эшкьилул пикрилий тадбир буллай!
Гъумучиял душварал хан-гулавати щашлай,
На хьурча – вил ччаврия суал буллай, хIал ккаклай!
Вил эшкьилул цIу дури качар чурххавун дагьну,
Вил ччаврил азар дури дакIниву сабит хьуну.
Эшкьилул цIу марч хьуну, ччаврил цIу буран хьуну,
КIирагу хIала ларгун, ттул дакI гьалак дурунни.
Дунияллул дардирдал зунттуй барцI бивкIури тIар,
Ххуй оьрчI, ца вил дардирдал нагу бивчIавай бура.
Эшкьи душман дугьанна, ччаву оьттуй дугьанна.
МахIшарданий шяр буван нава дяъвикар хьунна.
Эшкьилул кьисас ласун диван бантIий бакъарив?
ХIакьру кIура баен бан аьдлу бантIий бакъарив?
Ттул эшкьи-ччаврил кьисас щиятури, ххира дус,
Мяъшарданий шяр байни, чун ухханна, ххуй тIутIий?
Вил дакI дикIул дакъарив, яру щинал бакъарив,
Ххуй лухIитIутIул яруй, ттул хIисав цан къадара?
Эшкьи чув дишин гьава, ччаву цукун ядави?
Ттул эшкьи-ччаврил душман, душманшиву цан дара?
Ххуй оьрчI, мурад булуннав, ххира ччисса чил хьуну.
Мурад чища бивкIуну, ина махIрум уваннав.
Мазрал зума увкуну, дакIнил дягъу дугьанна,
БакIраву лухIи яру маоьлий аьтIи банна.
Нава оьрчIал кьабивтун, дягъу лархссари чинна,
ЧIун архIал душваращал сайрданий къабукканна.

ПатIиматлущал чагъардайну ихтилатгу бан бювхъуну, Маллай лавгун ур Ширваннал щайхначIан вирд ласун. ЩайхначIа чIявусса диндалул инсанталгу бивкIун бур, кув тиччавасса, кувгу, Маллай кунма, архния бувкIсса, гьарцанналгу бивкIун бур цала-цала мурадру. Чурххалгу лагьсса, ихтилатравугу нач-ламусъсса Маллайх щайхначIасса инсантурал хьхьичI щилчIав муксса ургъил къабувну бур, амма цала щайхнал, кулпатрайн оьвкуну, ванан хъамалушиндаралсса бува, архнияту увкIсса хъамаличурича куну бур.
Мизитраву чакгу бувну, зана хьуну мукьах, кьунниялай Маллайл увкуну бур щайхнахь:
– Ттул ният дуссия, вичIан иян хьурчан, вил къатлуву ца кьулгьу бан, вил изму бухьурчан, на цIанакул кьулгьу бавияв, – куну.
– Буссар изму, бува, – куну бур щайхнал.
Маллайл кьулгьу байбивхьукун, щайхнал хъамал хIайран хьуну ливчIун бур ганал такьвалий. Щайхнал кулпат, оьрчIру, чIаххул бавтIун хьхьичIмур къатлувун, вичIи дихьлан бивкIун бур караматсса такьвалул залуннах. Мукун ччясса мутталий Маллай тикку машгьур хьуну ур, мизитраву аквар тIун ивкIун ур, танайн кьулгьу-зикри бан оьвтIун бивкIун бур. Щайхнал бивкIун бур шанма душ. Ца кьини щайхнал увкуну бур Маллайхь:
– Агар ина, ва ца ттул душгу бувцуну, шихва ацIарчан, на вияту машгьурсса щайх авияв, – куну.
– На дунияллул хьун ччайгу акъара, ших ацIансса пикригу бакъар, на вияту вирд ласун увкIра, Аллагьналгу, вилгу рязишиву духьурчан, – куну бур Маллайл.
КIива барз Ширваннайгу бувну, Ширван-щайхная вирдгу ларсун, зана ивкIун ур Маллай Бархъарав. Байту-МяммачIан бувкIун лявкъуну бур Азайния ПатIиматлул чагъар:

Ссалам хьуннав чIявусса, Заннал цIими архIалсса,
Дуаь хьуннав кьамулсса, даим ялун нанисса.
ДакI аьратталну дури, аьрания ссав кунна,
Яру хъюхъу тIий бури, микIирал чявхъа кунма.
Дирхьуну ттурлу дури, кIучIну ятIул баргъ бури,
Лайсалданул къукъулул чIявурдайх нехру дури.
Ххурхху бакъасса неххал лавсун лагавай бура.
Байтуллагьрах эшкьилул ятIул цIарал ччувччунна,
Равзалухсса шаттирал шагьрурду ккуччу бував,
Нану, ххуй оьрчI, Кяъвалийн, эшкьи-ччаву чIа учин,
Аьшукьтал ччуччай макьан жуннагу кIулну дикIан.
Ттул эшкьилул дакI дакъуй, икъавчIан лявхъуссарав,
Ччаврил бияла бакъуй, кIийла ивчIантIиссарав?
Вил дакI чаннан дунугу, ттул дакI хъункIултIутIири,
Вил кьянкьа дакI кIукIлу дан вай каламру гьан бував.
Вил чурх муххал бунугу, ттулсса нузручIилулли,
Вил дакIнил пикри буван ва чагъар тIайла бував.
ДакIнил кIулши дакъасса авлахърал хIайван куна,
Бусласимур къабувчIин ина ссал ухьунссара,
Рирщумургу къащайсса, щумургу къакьутIайсса,
ДакIницIух ларчIсса цIарал на ччуччин буллалисса.
Ттул ччаврил тIутIуяту мурад щил ласунавав,
ТIутIул мурхьирал кьадру личIи байма акъана.
Кьунттухь гъалгъа тIутIаврил чаран лякъин шайссарив,
Чарунияр кьянкьари жаваб дакъа гьалмагъай.