Бигьану бивгьусса ссихI

ХIатталлив дахьра цIуну дирчусса цIансса аьрщарал ялув бивщуну бия пялутрал тIаннуя бувсса цIакьсса, хъунмасса, саргъунсса ххач.
Апрель барз, бизарсса кьинирду; уездрал кIанттайсса гьартасса хIатталлил гьайкаллу бачIи кIачIасса мурхьирдавух архниятура итталун дагьлагьисса дия, га ххачлил ухнилу чIумуя чIумуйн гьурххи лаглай бия чинилул венокрал чIунийну зяр-зяр тIисса интнил марчгу.


Цийнна ххачлийн кьутIин дурну дия мадара хъуннасса, ккуртта диркIун хьхьичIуннай лирчусса чинилул медальон, га медальондалувурив тIурча, дия ххари-шадсса, бюхлахисса яругу бусса гимназистдушнил сурат-портрет.

Га бия Оля Мещерская. ЧIа­ваний цинявппагу михакрал рангсса гьухъравусса гимназиялул душварал дянив га ссалчIав ляличIину чIалачIисса ба­къая: ция ганияту личIисса чингу, так га авадансса къатрал инсантурал дянивасса, ссалчIав дардгу да­къасса, душну бушиву хIисавравун къаласурча, цихьва исвагьисса бика-хъамитайпалул бусласи­сса насихIатирттахгу вари чинсса къулагъас къадайсса хъихъи оьрчI бушиву хьхьичIун къабугьарча?

Яларив га, ялу-ялун итххяхлай, хъунма хъанай, гьантта бувккуну тIиссакссагу, тIутIайх бичлан бивкIуна. АцIния мукьра шин хьуну-къархьуну, ляла ливцIусса чурххацIун ва исвагьисса ччаннацIун, итталу бацIансса куццуй ккуркки лаглай, буцIлан бивкIуна хъазамгу, цайми-цайми базурдугу, цил авуршиву ва ххуйшиву инсаннал мукъуйну буслай бусан къашайсса; ацIния ххюра шинаву, бакIрал ххуйсса душ хIисаврай, ганил цIа машгьур хьуна илданийх. Ганил дусъсса душварал букъав хIарачат къабитайва ххуй хъанай, чIюлу хъанай, цала ша-бущилул хъирив бацIлай! Ганиннив тIурча, ссалчIав хIучI ба­къая – я кIиссурттайсса щекьирал ттангърал, я ятIул-кIири дирчусса симандалул, я ччанав­ккусса кIизул, я, левчуну нанийни багьну, цакуну кIачIа хьусса жирттурал. ЦичIав хIарачат цуппагу буллай бакъанува, ваца цийнура цурда ликкайсса кунна, щалвагу гимназиялул дянив га ляличIину чIалачIи буллалисса дахханашиву лирккуна ганийн – исвагьишиву, чIюлушиву, диришиву, яруннавусса бухкъалагайсса цIай… Ольга куна, къаизайва мажлисирттай цучIав къавтIун, къашайва, ганища кунма, кканккай бигьин щищачIав, къадайва мажлисирттай ганихуксса къулагъас щихчIав.

Хар-хаваргу бакъанма гания душ хьуна, ва мукунна кIуллагу дакъанура цIакь хьуна гимназиялуву ганил цIа, хIатта хIасул хъанан бивкIуна лях-карах ганиясса бавкку хавардугума, ай га куклу-кутIасса инсан бусса бур, ай цила лавайбацIулт бакъа бацIан къашайсса бур ганища, бакI хъамабивтун, Шеншиннух эшкьи хьуну бусса бур, амма цуппарив хIакьину гьаннил, гьунттий суннил хъанай, муксса авлия увну усса урхха Шеншин, хIатта цанма цала бангума кьаст лархIуну ивкIун ур тIисса тIар-хаварду ппив хьуну занай бия лагма-ялтту…

Ва махъсса кIинттул ляли­чIиссара шадшивурттал лавсун, лапва бакIрава бувккун занай бур Ольга Мещерская тIий бия гимназиялуву. КIи дия мар­ххалттанил дурччусса, бургъил дурцIусса, кьутIлатIисса дякъил ццихь бусса, ччяни бахьлагайва баргъ гимназиялул багъравусса ттарлил мурхьирттахун, ваца гьунттийгу укунна чаннал дурцIусса, дюрхъу­сса кьини дикIаншиву мяйжан буллалисса кунма, гьунттийгу тикрал хьунтIишиву буслай Хъунмур кучалийнсса сайрданий буккаву, шагьрулул багъравусса ччеххулул тяхъашивуртту, хъункIултIутIул рангсса маркIачIан, музыка, ччеххулий личIи-личIисса чулийнмай бивгьуну нанисса халкьуннал ккучунну, му ккучундалувугу – дунияллий ца яла талихI бумурну, ца яла бурушин бакъамурну чIалачIисса Ольга Мещерская.

Мукунсса кьинирдал ца кьини, хъунна переменалул чIумал, тяхъасса чIукIригу лагмава чIа буллай, цила хъири-хъирив лечлачисса цалчинмур классрал душваращал хъун залданувух тIуркIу тIисса чIумал, хар-хавар бакъа ганийн цичIанма оьвкуна начальницал. Левчуну нанисса га бунийва аглангу хьуну, дирисса, амма вардишсса каних кIизгу бакьин бувну, хьхьичIухдахIулул хъачIрайсса энттугу дакьин дурну, чани-парсса яругу хъиннува чанна лахъан бувну, левчунма лавгуна чурттурдайх лавай. Оьрмулул жагьилну чIалачIисса, амма кIизрив кIяла хьусса начальница паракьатну щядиркIун дия чичрулул столданух, паччахIнал портретгу дусса чIирал лув, каниву цирив щагу-щашлай.
– Бухху, mademoiselle* Мещерская,- куна ганил паланг мазрай, щашлашисса затрая явагу гьаз къабувнува. – Цуксса хIайпнугу, на вийн цалчин бакъара шиккун оьвтIутIисса, вил тIул-тIабиаьтрал хIакъираву.

– На вичIилий бура, ma­dame**,- куна Мещерскаял, столданучIангу гъан хьуну, ганих гукунма чани-парсса ягу битлай, лажиндарал бахханагу къавхьуну. Яла гава журалий куклуну ва исвагьину, так ца ганища бакъа къашайсса кьяйдалий, щягу бивкIуна кIанттул зуманив.
Ольган ххуй бизайва га ххишала бакъа марцIсса хъунмасса кабинет, лап тIааьнну чIалан бикIайва дяркъусса кьинирдай гъилисса ссихI бигьлагьисса, цIай-цIайгу тIисса тIахIунттул пач-голландка, столданийсса утта­расса ппиринж-тIутIивгу. Ганил ябивтуна, чуврив ца залданувугу авцIуну, сурат дирхьусса жагьилсса паччахIнах, бурувгуна хъинну узданну ва лазилавкьуну зевххусса начальницал накI талатисса кIизувусса дазух. Цихьва чинмуних ялугьлай, Ольга кьабивкIун бия.
– Ина утти чIавасса душ ба­къара, — куна чIяву мяъналийсса журалий начальницал, цивува цуппа цукуннив рязибакъашиврулгу ласлай.
– ТIайлар, madame,- сайки тяхъану паракьатну жаваб дуллуна Мещерскаял.
– Амма хъамитайпагу бакъара,- хъиннува бунияласса лугъатрай куна начальницал, ганил кIяла-мачIасса лажиндараву дахьасса ятIу-парсса чани хIасул хьуна. – Цалчин, му ци кьанчар вил бакIрайсса? Му бур хъамитайпалул зумунусса бакI.

– Ва ттуйсса тахсир бакъар­хха, madame, ттул укун бювхъу­сса кIиз бушиву, — жаваб дуллуна Мещерскаял, кIирагу каних цила кIизгу сукку-кьютIу бувну.
– Вагь, мунил чулухасса тахсир вий бакъассар уча! -куна начальницал. — КIизул тахсир вий бакъасса бур, ми багьлул ххирасса ттараллу душиврул тахсир вий бакъасса бур, вила нину-ппугу хъямала буллай, кьура къурушрансса ттуплив лавххун занай бушиврул тахсир вий бакъасса бур! Амма, на цал ттигу тикрал буллай бура, вин хъамабивтун бунуккар инава цалсса так гимназистдуш бушиву…
Микку, гава щяйтIан бакъа­сса журалий, паракьатсса нахIусса чIуний Ольгал бяличIан бувна цихьва тIутIимур:
– Багъишла бити, madame, ина бяйкьлакьиссара: на хъамитайпара. Мунил тахсиргу кIуллив щий буссарив? Мунил тахсир буссар буттал дусгу, чIаххувчугу, вил уссугу, Алексей Михайлович Малютиннуй. Мугу хьуссар дукIу гъинттул, шяраву…
Му ихтилат хьуну ца зурувату, Ольга Мещерскаял ялапаршиндарацIун цукун­чIавсса дахIавугу дакъа­сса, сахIибулхайргу духларгсса ца плебей кьанкьсса къазахъ хIаписарнал, дахьа поезд бувкIун, халкьуннал бувцIусса вокзалданий бивтун бувтуна Оля Мещерская. Гимназиялул начальница махIасара хьун був­сса Олял хаварданул мурад мяйжангу хьуна щак къаличIансса куццуй: судрал сипттачинайн хIаписарнал баянгу бувна, цайн дакI тIайласса щарссану хьуннагу куну, цихухва гьангу увну, Мещерскаял цув кьякьлухун ихьлай ивкIун ияв куну; га бивтун бувтсса кьини вокзалданий тIурча, Новочеркасскалийн цува тIайла уккан бувкIсса кIанттай, Мещерскаял цакуну цахь увкуна, тачIавгу цув цин ччайгу къаивкIссара ва щар хьунсса кьасттирайгу бакъассияв куну, ва миккура цахьхьун дуккингу дуллуна Малютиннуяту бусласисса цила дневникравасса чIапIи,-куна ганал.
– ЧIапIуй чивчумургу бувккуну, на га бусса кIанттай бивтун бувтссия, – куна хIаписарнал.
– Вана га дневник цуппагу, ургу, букки, ци чивчуну бивкIун бурив ваний июль зурул ацIунний дукIусса шинал.
Дневникрай чивчумур бия укунсса:
«ЦIанакул дур хьхьунил кIи­ра ссят. КуртIсса шанавунгу лавгун, на гацIана чантI увкура… ХIакьину на душшивруцIа хьура! Ппугу, нинугу, Толягу шагьрулийн лавгун, на хIакьину навалу буссияв. Ххишала бакъа ххаринугу буссияв навалу личIаврия. КIюрххил на бувкссияв сайрданий багъравун, лухччинийн, бивссияв вацIлувун, ттун щалларагу дунияллий ца нава бакъа бакъасса кунма чIалай бия. На наралу ахттайнссагу дуркуссия, яла щаллусса ссятрай тIуркIу тIий буссияв музыкалухун, ттун чIалай бия ваца нава абадлий яхъанансса кунма, щинчIав къабуллусса талихI ттунма буллусса кунма. Яла на шану лавгун бияв буттал кабинетраву. Ссят мукьра хьусса чIумал тIурча, на чантI учин бувнав ва бувсуна увкIшиву Алексей Михайлович. На хъинну ххари хьуссияв га учIаврия, ттун ца тIааьнну бия га кьамул ан, кьадру бан. Га увкIуна цала чутсса, хъинну бювхъусса дучрай, гикку буссаксса хIаллай гай бавцIунугу бия къатрал хьулух. Гъарал ларчIун диркIун, ххуллурду кьакьаннин тIий, Алексей Михайлович кьунниялнин гиккува ливчIуна. Ппу къаля­къаврияту махIрумну ухьурчагу, га лап хIала увххун, хъяй, хъярчру буллай, ттул кавалер хьуну ия, буслай ия цува ттух ччянива эшкьи хьуну ушиву. Чяй хIачIан хьхьичI жу багъравух сайрданий нанисса ппурттуву дуниял цIуницIа аьчух дурккун дия, хъавтсса багъравух, цIай-цIайгу тIий, экьилавгун бия баргъ, мукун бунугу, дюхлугу мадарасса дия, нагу каниха бувгьуну нани­сса га цува Маргаритащалсса Фаустра тIий ия. Ганан ххюцIаллий ряхра шин дур, амма цува хъинну бакIрал ххуйсса ур ва мудан яннагу ур ларххун хъинну авурну, кьанкьгу дур ганацIа ингилис одеколондалул, яругу бур лап жагьилсса, лухIисса, чIири бур исвагьину кIибивщусса ва щалва арцул рангсса. Чяй хIачIлай жу щябивкIун буссияв пюрундалул ларзулу. На, цукуннив хIал чан хьусса кунма хьуну, тахлийн чулий багьссияв, га къалиян тIий ия, яла гъан хьуну, щяивкIуна ттучIа, ттуя цIунилгу цIардугу дурну, ххуй-ххуйсса махъругу увкуну, ттух яру ялугьи бувнугу ивкIун, ппай тIун ивкIуна ттул канийн. На сунттул каршуву кIучI дурссия лажин, каршувухва ганал кIийлва-шамийлва ппай увкуна ттул мурччайн… Ттун бувчIлай бакъар му цукун хьу­ссарив, на авлия хьуну бунуккара, ттун нава тачIав мукунсса бусса къаххива! Утти ттул анжагъ ца ххуллур бусса… Ттун га муксса къаччан хьуну урхха. Хьумур ттущава лялиян бан къахьунсса ххай бура!..»
Ми апрель зурул гьантрай шагьру цукуннив марцI бувккун, кьавкьун, чарттугу чаннану пар-пар тIий бия, миннуйх ша ласлай ачингу лап тIааьнну бия. Гьарца алхIат-кьини, ахттая махъ, шагьрулул кьатIувппай бувккун нанисса Хъун кучалийх бачайва лухIисса янналувусса чIивисса хъамитайпа. Аьраххуллугу лавхъун, кIуврал лухIилаган був­сса чIявусса дуссукъатригу бусса майдангу махъ кьабивтукун, бищайва авлахърал хIукъу. Гихунмай, чиваркIуннал монастырданул ва острограл дянивух чIалан бикIайва кIялахлахисса ссавнил парча ва хьхьинякI бишлашисса интнил авлахъ, муниягу гихунмайрив тIурча, монастырданул чIираха куяйнай кIура авну мукьах, цакуну итталун багьайва лагма кIяласса чапаргу дургьу­сса хъунмасса лагьсса багъ – гьаттардил бувгьу­сса багъ, цил къапулийгу чирчуну дусса зал-нину диркIусса чIун. Къанчгу бувну, га чIирисса щарсса дачайва цурда занай аьдатсса хъунмур аллеялувух. Пялутрал ххачличIан дирсса чIумал, га щядикIайва ганил хьхьичIсса скамейкалий, интнил бявкъусса мурчай, щядикIайва мукун ссятрай, кIира ссятрай, куклусса батинкIардавусса чча­нну ва кIукIлусса бурчул катIравусса кару сайки лигьлай дайдишинцIакул. Дякъийгума нахIуну-нацIуну макьанну дуцлацисса интнил лелуххантрахгу, венокрая гьаз хъанахъисса зяр-зярлил чIунихгу вичIи дирхьуну, кувни ганил бакIравун бу­ххайва так цинма та рухI дакъа­сса бявкъусса венок ххал къахъанай бушиврухлу бачIи оьрму булувияв тIисса пикри. Та венок, та бакIу, та пялутрал ххач! Лажинни, бюхъайссарив та бакIулу кIучI хьун та ххачлийсса чинилул медальондалия чани-парну ялугьлагьисса абадул яру, ва цукунни цанницIун ца бакьингу бантIисса тай марцIсса яругу, яруннал заллу Оля Мещерскаял цIаницIун бавхIусса оьхIалсса кьадаргу? Амма, циниягу ца гьаваслансса умуд-хиялданийн иман дирхьусса инсантурал зумуну, га чIивисса хъамитайпа цила дакIнил куртIниву цирив ца талихIрайнгума бивну бунуккива.
Га цуппагу бия Оля Мещерская дуклай бивкIсса класс­рал хъунмурсса хъамитайпа, оьрмулул мяйжанмургу тинмай бивхьуну, ччянира шиннай цилла ляхъан дурсса дунияллий яхъанахъисса инсан. Мукунсса хумар хиялну цIубутIуй ганин икIайва цила пакьирсса, ссавучIав хьхьичIун къаливчусса уссу, прапорщик, – ганацIун дархIуну дикIайва ганил щалла дакI-ттиликI, цинма циваннив ляличIинува ххаллилссану чIалачIисса ганал ялун бучIантIимур. Мукденнал чIарав уссу ивкIусса чIумалгу га хIарачат буллай бия цуппа идеялул цIаний жан харж дуллалисса инсанну бушиврийн цила цуппа вих бан. Оля Мещерскаял бивкIулуллив тIурча, га цIусса хиялданул ясирну хьун бувуна. Утти ганил муданма­сса пикрирдал ва асардал заллуну хьуна Оля Мещерская. Га лагайва ганил гьаттайн гьарца байрандалий, ссятурдий ялугьлан бикIайва гьаттацI бивщусса пялутрал ххачлих, хьхьичI дацIан дуллан бикIайва, тIутIавунгу дахьларгсса, гьаттал къуршилувусса ганил симан, дакIнийн бутлан бикIайва ца кьини цинма бавну бивкIмур: га кьини, хъунна переменалул чIумал, гимназиялул багъравух сайр буллай нанисса Оля Мещерская бия анаварну гъалгъа тIий цила яла ххирамур дуснахь, бувцIу-кьувцIусса, чурххалгу лахъи-хъаласса Субботинахь:
– Ттула буттал луттирдавасса цанний,- таначIа хъинну чIявусса буссар хьхьичIавасса хIазсса луттирду,-на бувкку­ссия хъамитайпалул ххуйшиву цукунсса дикIан аьркинссарив бусласисса зат… Гикку миксса затру бия чивчуну, гьарзад дакIнийгу къаливчIунни, цаппара бакъа: яру бикIан аьркинссар тIий бия, щаращисса къир кунма, лухIину цIай-цIай тIисса,- ина вих хьу, муна мукун бия чивчуну: щаращисса къир кунма! ИттацIантту дикIан аьркинссар тIий бия, хьхьу кунна, лухIисса, чIаврдай дикIан аьркинссар тIий бия ттюнгъану тIуркIу тIисса ятIул-кIиришиву, лирцIусса лялалу, аьркинссакссаннияр цахъи лахъисса кару, чIивисса ччан, кьаралданува къаливчу­сса хъунмасса хъазам, хха був­ккун ккуркки бивщусса ччаннал кIюла жира, хIавлул вичIилул рангирайсса никираччатIи, зун­ххисса хъачIру, — муксса ттунма тIайлану чIалай бияхха, на чIявусса затру сайки дакIних лахьхьав! Амма яла агьаммур тIурча, кIуллив цирив? Бигьану ссихI бигьлагьаву! Ттулгу мукунмасса бур,- вичIи диша на цуксса бигьану бигьлай бурив ссихI, -бурахха, бакъарив?
Уттирив тIурча, му бигьану бивгьусса ссихI цIунилгу ппив хьуну лавгунни дунияллийх, ттуруллал дургьусса ссавнийх, бявкъусса интнил мурчайх.
———————-
* Душ (паланг маз).
** Бика, ханум (паланг маз).

Таржума бувссар
Р. Башаевлул