Миясат Щурпаева Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай

Лакрал театрданул артистка Зинаида Чавтараева Гъумучиял ПатIиматлул роль дургьуну

Цалчинсса хьунабакьаву

Дайдихьу № 47

Маллайхсса эшкьилул лавсъсса ПатIиматлун къакIулну къабивкIун бур Маллайгу цурив, цуппагу цурав. Маллайл цIа зумух ласавура циннагу, цила уссур-ссуннангу кьюкьалану ккалли бантIишивугу ххуйну кIулну бунува, мунил гьан бувну бур МаллайчIан цила цалчинсса чагъар:

ЧIявусса ссалам хьуннав
Идавсил акварчинайн,
Ссаламрал ххуймур хьуннав
такьвалул дуаьчинайн.
Мавлудирал мажлисрай вил чIу
бавну, ккавккукун,
Ттулгу дикIул дакIнивун
эшкьи-ччаврил цIу дагьри.
Бюхттул минаралия
аквар учай мюталин,
Вил акварданул накьич ттул
дакIниву чирчунни.
Идавсил акварчину вихьхьун
тур дуллунавав,
Вил такьвалул тур ришлай,
ттул чурххай щаву хьунни.
Щюлли урттул маз кIулсса
Лукьманнул хIакин куна,
Вил мазрал макьандалул
ттул маз бахIин бувунни.

ПатIиматлул чагъарданул Маллай хъинну махIаттал увну ур, цанчирча га ганан кIулсса хавар къабивкIун бур, ккавксса душ къабивкIун бур. Му чIумал Ма­ллай цувагу оьрмулул увагу ацIния урчIра шинаву ивкIун ур. Гъумучиял душварах ургавуния цири, гайннал къатрал чIарах гьан хIучI тIисса, лявкIусса, кIучIсса жагьил ивкIун ур.
Хъирив гьантрай МаллайчIан бувкIун бур жавабрал хъирив, амма ганал цукунчIавсса жаваб къадуллуну дур, цувагу цаппара хIаллайсса Бархъарав лавгун ур. Гих цана гъансса Мямма тIисса адиминахь кьюлтIну бувсун бур цала дардисан. Мяммал бакIрайн лавсун бур цува му иширал хъирив лаян, Маллай цайра дюъ дирхьуну дур, цукунчIавсса чагъар, жаваб душничIан магьандара кунугу.
Гания мукьах, Гъумукун базаллувун увкIсса кIанттай, Бархъаллал Мямма хьунаавкьуну ур Зулайхатлул ниттищал, бувсун бур Зулайхатлуйхчил ПатIиматлул МаллайчIан гьан бувсса чагъардания ва мунил ялув Маллайн хьун бюхъай­сса нигьачIаврия, миннатгу бувну бур, ххишала Маллайл цIа кIицI дуллай, га зума-ккарччулун маутари увкуну.
Маллай Бархъарав лавгун махъ, ганал акварданул чIугу къабаллай, ПатIимат хъиннува азурда хъанан бивкIун бур. ПатIиматлул ни­ттин Аймисайн хIисав хьуну бур душнил хIал, цира, цукунна тIий, цIухху-бусу буллан бивкIун бур, амма ПатIиматлуща цила ччаврия ниттихь ссихI дуккан бюхълай къабивкIун бур.
Цимигу нюжмар дурну дур Маллайл Бархъарав, Гъумукун зана хьун дакIнийгу къаивкIун ур. Амма Гъумучиял кьадитурал га гуж-балагьрай учIан увну ур махъунай. Маллай Гъумукун увкIсса кIул шайхту, ПатIимат хъинну ххаригу хьуну, Зулайхатлухь цина Маллай ккаккансса сант, куц ххал дува куну, тавакъю бувну бур. Зулайхатлул икьрал дурну дур Маллайщал, ваца луттирду баххайсса мюталин хьуну, ПатIиматхъаннийн учIан.
Муниннин Аймисай лавгун бивкIун бур мизитравун кьадиначIан, цила душ инжитну бурча, луттиравун урувгун, дарув-дарман лякъи учин. Кьадинал цIувххуну бур душнил цIа-бакI, оьрму.
– Вил душ ца адиминал инсаннах эшкьи хьуну бур, агар га адиминан душ щар булурча, хъин хьунссар, къабулурча, бивчIанссар, – куну бур.
Шаппай зана бикIайхту, Аймисай цIухлан бивкIун бур душнихь, вил ччисса урив, акъарив, була тIисса кIанттурду бурхха, щар хьун чIунгу хьуну дурхха тIий. ПатIиматлун га чIумал диркIун дур оьрмулул ацIния ряхра шин. Душ цукунчIав мукIру къавхьуну бур, щаргу къахьунна куну бур.
Сайки гайва гьантрай увкIун ур Маллай Аймисайхъал хьулухун, мизитравату лавсъсса луттирдугу багьандаран хъаралух бувгьуну. Аймисай душнищал тавханттуву гулавати щашлай бивкIун бур.
– Аймисай-бика, дарвазалухун увкIун ур луттирду баххайсса мюталин-оьрчI, сававрттал лугу бур тIар, цалагу дайсса дур сававртту, – увкуну бур, ялун бувкIун, Зулайхатлул.
– Лахъу уча, сававрттал лугу ласуннуча, ухху уча, – куну бур Аймисайл.
Лахъан увну ур Зулайхатлул Маллай ларзулун, къатлувун уххан сикъасисласисса мюталиннахь тивава Аймисайл лахъну:
– Ухху, мусил кIичI, ухху къатлувун! – куну бур.
Увххун ур Маллай къатлувун, ккавккун бур душгу, нинугу ятIул махмурданийх мусил ххаллай гулавати щашлай. Аймисай, кьадиртун цила ххал-ххалаххигу, бурувгун бур мюталиннах, ПатIиматмур, ца ягу бивтун, нач хьуну, кьус бивкIун бур. Душнил ташвиш буккаврийну Маллайн бувчIуну бур га цачIанма чагъар чивчусса ПатIимат бушиву. Маллайн тамаша дирзун дур ганил исвагьисса кIяласса каругу, кIяласса ненттабакIрал лагма бивхьусса, мусил ххаллай щавшсса бакIбахIулул ккаркгу, вилттили оьрчIал кунна дюрчIусса, ятIупар тIисса, ттюнгъасса сипатгу.
Цахьвасса луттирдугу Аймисайхьхьун буллуну, Маллай щяивкIун ур ганил ккаккан бувсса кIараллий.
– Ва ттул душ чансса къашавай бурча, ванин ца савав дан хьунссияв вища? – цIувххуну бур ниттил.
– ХIачIайсса дан дурив, гьайчалттувусса дан дурив? – цIувххуну бур Маллайл.
– ХIачIайссагу дува, ттул арс, гьайчалттувуссагу дува.
Микку Маллайл тIалав дурну дур ишла къадурсса чIурлил бушкъап, чирчуну дур бушкъаправух дуаь, яла га дуаь марцIсса щинай дяххан дурну, дуртIуну дур ца пюрундалул банкалувун, ца-ца къуса хIачIлай гьантлун, къуртал хьуннин гай щин хIачIан куну. Яла чирчуну дур гьайчалттунмур дуаьгу, гиккура цала дурурххунугу дур кIюласса бурчуву. Дуаь дуллалисса чIумал, Маллайл ПатIиматлул хъачIрайн дахьрасса ка ларну дур.
Гания мукьахгу букIлан бивкIун бур ПатIиматлул чагъарду, амма Маллай хIучI тIий ивкIун ур ганин жаваб гьан дан. ЛивчIун бур цIанакулгу Бархъарав Маллайл уссур-ссунначIа та чIумал ПатIиматлул МаллайчIан гьан бувсса ва чагъар:

Арцул устулданий
мусил исттикан
ХIачIан къаччиссияв,
да хъамалу оьрчI,
Хантурал букайсса
базаллул качар
Вин иштахI бакъарив,
да мюталин оьрчI.

На хъяхъа учивав,
ппив хьуну гьавав,
На дакI ххядуккавив,
дакIниймур чIалан?
Ккавагу цан ккавкра,
да мюталин оьрчI,
Вил чIу баявривун,
ччаву цIакь хьунни.

Эшкьи машан ласи,
муштари хьурча,
Ччаврил савда бува,
савдажар хьурча.
Ттул ссурмухьхьухь дурсса
вил жавабирах
ДикIул дакI дулунна,
ина дукарча.
Тавханттувух лавсъсса
кIива шаттирах
БакIравусса яру хIачIан булунна.

ПатIиматлущалсса цала ара щинчIав ашкара къахьун хъинну мугъаятну ивкIун ур Маллай, цанчирча ганан хъинну ххуйну кIулну бивкIун бур, цала дя-зума душнил уссур-ссуннан кIул хьурча, цува, Гъумучатуния цири, Лаккуяту акъа-къатIа ан бюхъайшиву. Укунагу лявкIусса, кIучIсса Маллай гания мукьах хъиннува халват хьуну ур. ХIатта ПатIиматлучIан чичлай ур:

Буттахъаяту на нигьачIи ура,
Дуниял давранни,
ттух мабуругав…

Амма жагьилсса мюталин, мукIру хьун ччай акъанугу, дакIнивун дагьсса эшкьилул азарданул цувагу кьуркьу уллай ивкIун ур. Мунил барашин дуллай бур тава чIумал Маллайл ПатIиматлучIан чивчусса ва ча­гъарданул:

Эшкьи дури, ххуй душ,
ттул хханххираву,
Вин ва ттун кIулнугу,
щинчIав къакIулсса.
КIул дуван къашайсса
цIуцIаву дури,
Луттирдайн урувгун,
дарман бакъасса.

Аьзиз качар чурххайн
хIал бувккун бури,
Эбадат дувансса
кьудрат дакъари.
Алжаннава дуккай
аьжаив сурат,
Дарман ци бувави ва аьзабиран?

Мусанниптал бувцун,
дарман барчагу
Чулийн дуккавивав вил
ва ттул эшкьи?
Чулийн къадуккансса
ччаву къахьуннав,
Я раппий, я заллу,
на ччисса дуснан.

Сайки шин хьуну дур Па­тIиматлул ва Маллайл чагъарду занай. Ча кIул хьуссарив, кIул хьуну бур Аймисайн цила душ мизитрал мюталиннах эшкьи хьуну бушиву ва цанначIан цаннал чагъардугума чичлай бушиву. Му зат бавсса кьини Аймисайл, цила хасиятраяту цурда ларгун, душнил къатлувух, шану-кIараллавух цIухла бихьлахьи бувну бур къараваштал, чагъардахь луглай. Лявкъуну бур ниттин цаппара Маллайл чагъардугу. Гания мукьах душнил хъирив къарал бивтун бур, ганил чагъар къачичин, ягу кьатIувппай къабуккан. Маллай та чIумал Гъумучиял диндалул инсантурал дянив хъинну сийлий ивкIун ур. Му хавар бавсса диндалул уссурваврал Маллай анаварну Бархъарав иян увну ур, Аймисайл ганан луркIан къадуккан.
Амма гания мукьахгу дакI­ницIух, чурххацIух эшкьилул цIу ларчIсса ПатIиматлуща бацIан къавхьуну бур МаллайчIан чагъарду къачичлай. Гъумукун базаллувун бучIайсса бивкIун бур та чIумал тIахIни даххан чIявусса бархъал. ПатIиматлул къараваштурайхчил цила чагъарду тIайла буклан бивкIун бур базаллувун бувкIсса бархъаллащал Бархъаллал МяммачIан, ганалгу булай­сса бивкIун бур Маллайхьхьун. Бархъаллал ганайн Байту-Мямма учайсса бивкIун бур.
Цал Гъумукун базаллувун увкIсса Байту-Мяммащал маслихIат хьуну бур Гъумуксса Маллайл гьалмахтурал ПатIимат Бархъарав лихъан бан. ПатIиматлущалгу икьрал дурну, пулансса чIунгу ккаккан дурну дур. Му иширавух бивкIун бур Гъумучатусса Каламадинхъал Юнусгу, Гузунхъал ХIасангу, Кумиял Аьбдурашидгу. Душ лихъан бан хIадур бувсса дучригу Хъурвах лабивтун, цIан лакьиннин, халкь паракьат хьуннин ялугьлай буна, щиллив ясусшиву дурну, Аймисайн баян бувну бур гьархьхьуну цила душ лихъан бан най бушиву, Хъурвах хIадур бувсса дучригу бушиву. ПатIиматлул буттал гъанчу бувккун, хъунмасса аьлагъужа гьаз бувну бур. Хъурвахсса бурттигьалтгу бакъа-къатIа хьуну бур. ПатIиматлул цила чан-кьансса бузагу бивкIун бур Гьухъалив Зулайхатлул ниттичIан биян бувну. Гания мукьах Аймисайл Зулайхатгу буккан бувну бур цичIавату.
Ци къарал битларчагу, ци къирмишан диян дулларчагу, ПатIимат ялагу гьан буллан бивкIун бур МаллайчIан ча­гъарду. ЦIанакулгу ливчIун бур ПатIиматлул га ппурттуву Бархъарав МаллайчIан гьан бувсса чагъар:

Бартхъиял даралуву
алжаннул лухIи читIуй,
Ина ласун кьас дури,
вил ччисса на бивчIивуй.

Бархъаллал ЩутIул бакIрай
бархху бюрунттул дарвач,
Вил хъаралу та хьува,
вил ччисса на бивчIивуй.

Вих эшкьилул цIуцIаву
ттул чурххаву дунура,
Дарман цан къабувара,
вил ччисса на бивчIивуй.

Вихсса ччаврил хIасратрал
хханхха ччучлай бунува,
Дарув цан къабувара,
вил ччисса на бивчIивуй.

Вил хъунна ниттил ци тIар,
уссур-ссуннал ци бусай,
Ттул хIасратирал тIутIий,
вил ччисса на бивчIивуй.

Дустурахь ци учара,
дакIнил хиял ци бури,
Ттул хханххирал ххазинай,
вил ччисса на бивчIивуй.

Аслан-хан кIинязнияр ина
лихълай унува,
Вил хъирив заназисса,
вил ччисса на бивчIивуй.

Лайлах эшкьи цIакь хьуну,
зунттаву Мажнун кунма
Вил хъирив хъап тIутIисса,
вил ччисса на бивчIивуй.

Пархад ва Ширин кунма,
ратIув хьуна бакьланцIа,
Архния гъалгъа тIунну,
вил ччисса на бивчIивуй.

Ккаши дакIнийн багьувкун,
эшкьи ккашин дуканна,
Эшкьи къакIул гьалмагъай,
вил ччисса на бивчIивуй.

Эшкьи цIакь хьусса чIумал,
кIирисса ссихI бигьирчан,
Лухччи-ссав ччуччинссия,
вил ччисса на бивчIивуй.

Ччаврил махIрум бувукун,
яруннал макь рутIларчан.
Хьхьирирду буцIинссия,
вил ччисса на бивчIивуй.

Аьлимтурал ци бусай,
луттирду ссаятур тIар,
Бунагь, чири ссал шайссар,
вил ччисса на бивчIивуй.

Бунагь, чири буцайни
чун ухханна, гьалмагъай,
Бунагь къакIул мюталин,
вил ччисса на бивчIивуй.

Кьисас ласай майданнив
ци бусланна, ххира дус,
Далил цири учирчан,
вил ччисса на бивчIивуй.

Алжаннувун нанийни
ина ттул ка дугьарчан,
Ххуй оьрчI, вин далил нара,
вил ччисса на бивчIивуй.

Ваксса ттун хIасрат дурну,
ттул хъирив къауккайсса
Булуннав оьрчI вин алжан,
вил ччисса на бивчIивуй.

Я вил ахир хайр дивуй,
хайрданийн къауккивуй,
Энадирай дунугу,
ца шанна жуав дува!
Хъиривгу буссар