АхIмад-Хан Султаннун 100 шин

Аьрали гьалмахтурал ваная кумур

Т.Т. Хрюкин, Совет Союзрал кIийла Виричу, 8-мур гьавалул армиялул командующий, авиациялул генерал-полковник:
— Тамашану скромнайсса ва ламус буллайнувасса АхIмад- Хан, гьаваллавун гьаз шайхту, гацIана аххана хьуну, аждагьа куна талан икIайва, ццах къакIул лачиндалийн, хIакьсса барзуйн кIурааяйва. ХIатта циняв машгьурсса лётчиктурал-астурал кьюкьлувугума нажагьсса чувшиврийну ва магьиршиврийну ялтту уккайва.


А. К. Рязанов, Совет Союзрал кIийла Виричу, авиациялул генерал-майор:
— АхIмад-Хан Султаннун оьрмулуву чIявусса ккавкссар, амма ми циняр захIматшивуртту ванал чувшиврий дурхIуссар, жяматрайн дакI тIайлану къуллугъ бувссар ва оьрмулул ахирданийннин ух уван къавхьусса гьавалул аьскарну лавгссар дунияллия.

В. Д. Лавриненков, Совет Союзрал кIийла Виричу, авиациялул генерал-майор:
— ТачIав душманная хIучI къачайва АхIмад-Хан Султан, хIатта тайнналми самолётру чIярусса духьурчагу. Му цала чувшиврийну, ссавруннай аьмал буван кIулшиврийну, хъит бушиврийну ххув шайва. Лётчиктуран ххирая мунащал заданиярттайн занан, кIула мунал чара бакъа душмангу лявкъуну, мунацIухссагу бувантIишиву.

А.Е. Голубов, Совет Союзрал Виричу, авиациялул генерал-майор:
— На навагу нигьаусу акъассара. Дяъви къуртал хьуннин ссавруннай талайгу ивкIссара фашистурал астуращал. Амма ттун тачIав АхIмад-Хан Султан кунасса нигь-ццах дакъасса цама къаккавкссар.

П.Л. Шестаков, Совет Союзрал Виричу:
— АхIмад-Хан Султан, ссавруннай магьирну талан кIулсса ушивруцIун, талатавриву самолетрал гьарцагу базу, гьарцагу каши ишла дуллан кIулссагу ия. Командир хIисаврай цаярагу, цайминнаягу тIалавшинна ду­сса ия. Лётчик хIисаврайрив мунащал цучIав къалаяйссар.

И. В. Паспортникова, Виричунащал ца полкраву талай бивкIсса аьрали лётчик:
— АхIмад-Ханнах къулагъас къадурну бацIан къахьун­ссия, ящунал ябацIансса ия. Зирангсса, дири-кьирисса, тяхъанувасса, оьрмулия ххарисса. Фронтрай тагьар захIматсса диркIхьурчагу, хIарачатрай икIайва дакIру таза дуккан дуван, хъярч бувну, шад буван. Хъярчругу цIу бусса бикIайва. Полкраву яла чурххал кутIама ухьунссия, амма ванащал кIул шавривунма бувчIайва хъунисса цIай-цIайтIисса лухIи яруннащалсса ва адамина чувшиврул ва сисаврил бутIа ххишалану буллусса багьадура ушиву.

Цими самолёт руртссар АхIмад- Ханнул …

[dropcap]Н[/dropcap]а 1982 шинал Ташкантлив итабавкьусса, къирим-татарнал мазрайсса Виричувнал оьр­мулиятусса цалчинсса «Амет-Ханнынъ йылдызы» ( «АхIмад-Ханнул цIуку) тIисса луттирал соавторда, АхIмад- Хан Султаннун, къашамийлача, мукьийла Совет Союзрал Виричувнал цIуку булун аьркинну бивкIссар тIий ура. Циваннивгу бусанна. Лу чивчуссия на Лютфие Софущал уртакьну, ттун ттуна къаккавкссия АхIмад-Хан, Лютфие ханум , москавлийдуш, мунащал дусну буссия, мунин Виричунал оьрмулия цимурца кIулссия. АхIмад-Хан Султаннул цаллалу руртусса самолётирттал сияхI официал документирттай ккаккан дуллали­ссакссаннуяр кIилийну лахъи­ссар.

[dropcap]М[/dropcap]унияту жу жула луттирай хъирив лавну гьарца иширая чирчуссар, та, ци чIумал, цими самолёт руртссарив. 1943 шинал август зурул 23-нний итабавкьу­сса СССР- данул Верховный Советрал Президиумрал указрай бур «…цаллалу руртссар душманнал 11 самолёт ва 19 группалуву уртакьну. Ца душманнал самолёт таран дурну руртссар. Сталинградуллал фронтрай 110 аьралий вылет дурссар, хасну 6 самолёт цаллалу руртссар ва 7 группалуву ». Генерал-майор Рязанов ур ВоронежрачIа ва КосторнойлучIа ца зурул му­тталий ванал цаллалу 7 самолёт руртссар ва 6 Сталинградуллал фронтрай тIий. Хъанай дур 13 самолёт цаллалу руртсса. Ростов ва Батайск душманная мурахас буллалисса талатавурттаву мунал цаллалу руртун дур 11 самолёт. 13+11= 24. «Сталиннул сокол» тIисса централ кказитрай (1943 шин, март барз) чивчуну бур: « Ссавруннайн гьаз хьунни 29 душманнал самолёт руртсса гвардиялул капитан Амет- Хан Султан. Ва талатавривугу ванал кIира самолёт руртунни». Хъанай дур 31 самолёт. Цаллалу руртсса. Амма 1943 шинал­сса авгъуст зуруйсса, Виричунал Мусил цIуку булун ккаккан буллалисса Указрай бур дахьра 11 самолёт руртшиву чивчуну.

[dropcap]З[/dropcap]увиллий цара самолёт руртсса хIуччарду бунува, 11 руртссар тIий. Бачинну гихунмай. «Правда» кказитрай чивчуну бур ТаганрограчIасса талатавурттаву гвардиялул капитан АхIмад- Хан Султаннул цаллалу 11 самолёт руртссар тIий. 31+11=42. Ва цифра тIайлашиву исват буллай ур полкрал командир В. Д. Лавриненковгу. «МукьцIалунниха лирчусса самолётру цаллалу руртсса, 500 аьралий вылетру дурсса» тIий ур ва. Къиримнавусса талатавурттаву яла руртун дур 6 самолёт. Тания махъ 9- полк Машрикьуллал Пруссиянавун тIайла бувкссар, БерлинначIа руртсса самолётгу хIисавну, тиккугу руртссар 17 самолёт. 42+6+ 17+ 1 таран=66. Аьмну хъанай дур руртсса 66 самолёт. Вана укун Покрышкиннущал ва Кожедублущал архIал АхIмад- Хан Султаннунгу шамилчинмур мусил цIуку булун багьай­ссия.

Къиримнал татарнан шанма мусил цIуку? Хьун къабюхъайсса ишну чIалай бухьунссия. 1943 шинал Виричунал цалчинмур цIуку булун ккаккан уллалисса Указрайва 19 самолёт группалуву уртакьну руртссар тIий мяйжан бувну бунува, тания махъ кIира шинай тамансса талатавурттавух гьаваллаву гьуртту хьуну унува, группалуву руртсса самолётирттал цифра баххана хьуну бакъар. Тара 19 дур. ХIисав ласунсса иш бур. П. А. Кондратьевлуяту байбивхьуну, танийва чIявусса конструктортал ва лётчиктал-испытательтал АхIмад-Ханнун шамилчинмур мусил цIуку багьайссар тIий бунува. Мукьилчинмур мусил цIуку мунан багьайссия цIусса самолётру ва леххай аппаратру испытат буллай 25 шин дурну тIий. 1950 шинал дайдихьулий ми давурттахлу АхIмад-Хан Султан бакIчину экипаж Совет Союзрал Виричунал цIардан ккаккан бувну бивкIссар.

[dropcap]Б[/dropcap]униялттунгу буллуссар мусил цIуртти. КъаахIмадханнун. Цайминнан. Анохиннун ва Павловлун. Конструктортал АхIмад- Хан Султаннунгу шамийлчинмур мусил цIуку багьайссар тIий бунува. Булун ккаккан увнугу унува. Къирим-татар сийлий къабивкIссар, АхIмад-Ханнухьгу миллат баххана бува тIий бивкIссар. Къабувссар. Сталиннул тIайланма увкуссар: «Жува ссивир бувну гьан бувсса миллатрал арснан Шамийлчинмур мусил цIуку? Къабулайссар!». АхIмад- Ханнул ссукIурай мунал гьалмахчунал, Совет Союзрал Виричу Владимир Ильюшиннул увкуссия : «АхIмад- Хан Султан кIийла Виричу акъар, мукьийла Виричури. Лайкь бувнува къабуллуссар мунан кIива мусил цIуку. Документирттай мукун бунугу, хIакьинурив кIийла Виричури».

«Амет-Хан – гордость Крыма»
тIисса луттирава

П. Рамазанова

https://youtu.be/z84vkgM2G_0