2012-ку шинал МахIачкъалалив бувкссия Сулайман Мусаевлул «Лакку дуниял» тIисса цIанилусса лакку мазрал учебник – ниттил маз лахьхьин бай лу. Му лу буккан бувну бия хъун дакъасса тиражрай – 500 экземпляр. Лу буккайхтува бухлавгуна. Укунсса луттирал агьамшивугу хIисавравун ларсун, ччива, бюхълай бухьурча, ва цал уттигу итабавкьуну.
Луттирал авторну ур чичу, таржумачи, филолог, тарихчи, ДР-лул культуралул лайкь хьусса зузала Сулайман Мусаев. Ваналва лакку мазрайн таржума бувссар Кьурангу (2002-ку шинал). Ваналва, бувчIинбавурттугу дурну, бищун хIадур бувссар (оьрус ва лакку мазурдий) Саэд ХIабиевлул «Лаки, их прошлое и быт» тIисса лу, лакку мазрайн таржума бувссар Мариям Ибрагьимовал «Имам Шамил» трилогия. Сулайман Мусаевлул мукунма лаккунайн бувцуссар дунияллул художествалул литературалул произведенияртту, миннувух – Гомердул «Илиада» ва «Одиссея», Шекспирдул 154-гу сонет ва «Гамлет», «Ричард III» трагедияртту, А.С. Пушкиннул поэмартту, ва м.ц..
Сулайман Мусаев хьунни Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал 2019-ку шинал итабавкьусса оьрус-лакку словарьданул автортуравасса цану, мукуна редакторнугу.
[dropcap]С[/dropcap]улайман ур хъинну гьартасса эрудициялул инсан. Ва хъанай ур ххаллилну лакку мазгу кIулсса хьхьичIмур никирал интеллигенциялул ца вакил.
Кьукуннал шяравасса Сулайманнул, Гъумук хъунагу хьуну, мусил медальданий къуртал бувну бур Гъумучиял дянивмур даражалул школа. Ванан бахтти хьуну бур га чIумалсса лакрал интеллигенциялул яргсса вакилтурал ихтилатирттах вичIи дишинсса, мисалдаран, Сяид Хайдакьовлух. Бахтти хьуну бур Аьлиша Амирханов (математикалул дарсирдал), Шагьимардан Акниев (лакку мазрал дарсирал), Аьбдул Парамазов (тарихрал дарсирал) кунмасса ххаллилсса учительтурачIа дуклансса.
Сулайман ур жулва билаятрал халкьуннал кIулшиврул даража га яла бюхттулнийн бивсса чIумал школалий ва вузраву дуклай ивкIсса, кIулшивурттахсса мякьлил личIи-личIисса тIитIаларттал хъирив утлай ивкIсса, дунияллух гьарта-гьарзасса ургаву дусса инсан.
Сулайман Мусаев хьунни Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрал 2019-ку шинал итабавкьусса оьрус-лакку словарьданул автортуравасса цану, мукуна редакторнугу.
[dropcap]М[/dropcap]азру лахьхьаврихсса гъира-шавкь, мазурдихсса ччаву Сулайманнул жагьилния шиннай щалва оьрмулувухра ларсун дур (школалий дуклакисса чIумал ванал ингилис маз лахьлай ивкIссар, махърив цайнува цува агьну ивкIссар испаннал, венгернал, аьрабнал мазурдихун). Мукун Сулайманнуву салкьи хьуссар революция хьуннинсса грамматикарттал ва кIилчинмур маз лахьхьаврил кьяйдардавасса язими лишанну ларсун буккан бувсса совет заманнул вузирдал учебникирттайн бувну чил мазру цайнува цалва лахьхьаврил опыт. Ми учебникирттал щаллу бувссар, дуккаврил материал лази-ларкьуну, кувннил хъирив кув багьайсса кьяйдалий дирхьуну, дурчIин даврил эбратрансса куц. Миннуйн бувну кIулшивуртту ларсъссар цимирагу никирал. Ми цимурцагу хIисавравун ларсунни Сулайманнул цалвамур учебник итабавкьусса. Мунищала архIал ванал ми кьяйдарду, му методология, ишакаш даврицIун, лакку мазрацIун ва лакрал культуралуцIун дакьин дурну, ишла дурну дур.
Сулайман Мусаевлул «Лакку дуниял» тIисса учебник чивчуну бур языковедениялул ва дидактикалул лавайсса даражалий. Оьрус маз кIулминнан лакку мазрал грамматикалул элементру бувчIинну бусаврил цаппарасса кIанттурдал ялувсса хIукмурду ванан цанмалу буллан багьссар.
Сулайман Мусаевлул «Лакку дуниял» тIисса учебник чивчуну бур языковедениялул ва дидактикалул лавайсса даражалий. Оьрус маз кIулминнан лакку мазрал грамматикалул элементру бувчIинну бусаврил цаппарасса кIанттурдал ялувсса хIукмурду ванан цанмалу буллан багьссар.
«Лакку дуниял» – му диялсса лагрулул лу хъанай бур: 52 дарс (гьарца дарсирал – 7-8 лажин дур, ца дарс ца нюжмардий лахьлан ккаккан дурну дур). Авторнал пикрилийн бувну, 52 дарсирая сакин хьусса лакку мазрал курс лахьхьин аьркинну дур 52 нюжмар, яни шин. Гьарца дарсирал материалдануцIун хIадур бувну бур словарьгу. Багьа бищун къашайсса даврин ккалли дуван бучIир аудиоматериаллащалсса компакт-дискгу душиву – маз лахьлахьиманаща цанма ччиссакссалийла аьркинмуних вичIи дишин бюхъаншиврул. Лакку мазрал, хIатта дагъусттанналгума, учебникирттаву ва хъанахъиссар компакт-дискращалсса цалчинмур учебник. Маз лахьлахьиманан му мазрайсса ихтилатрах вичIи дишин бюхъаврил, лакку бикIу, ци мазрайсса бикIу, цIуну лахьлахьисса мазрайсса махъру зумух ласайсса, тIайлану учайсса куццул цуксса агьамшиву дуссарив бувчIин буллан аьркиншиву дакъар.
[pullquote]2012-ку шинал чивчусса лакку маз лахьхьаврил «Лакку дуниял» лу 2020-ку шиналгу личIлайнма бур лакку маз лахьхьин гъира буминнансса ххаллилсса учебникну. ЧIун наниссаксса ва луттирал бусравшиву чIири къаличIлачIир, ванил бакъа чара бакъашивугу ялу-ялун хъун хьуну най дур. [/pullquote]
Луттирал ахирданийгу бур словарьду (сайки 2 500-нничIан бивсса махъру), луттираха зузинансса бигьашиврун.
Учебникрал хьхьичIмукъуву автор, цаярва хьхьичI разговорникру ва учебникру буккан бувминнал цIардугу дакIнийн дичлай, бусраврай кIицI лаглай ур миннал дурмур. Шиккува кIицI лаган, лакку маз къакIулминнансса цалчинсса лакку мазрал учебникну хьуссар Халил Халиловлул «Лахьхьи вила ниттил маз. Лакку маз лахьхьинсса дарсру» тIисса цIанилусса лу.
[dropcap]В[/dropcap]а луттирая гихунмайгу цикссагу буслан хьунссар. Аьмнурив учин, лу сакин буллалийни авторнал цимурца хIисавравун ларсун дур. Асар хъанай бур автор текстрал ялув, анавар къаувккун, дуллалисса давриву дакI дирхьуну, гьарца дарсирал ялувсса текстрачIан цIунила-цIунил зана хъанай, зий ивкIшиву. Луттирайнсса текстру цивппагу язи бувгьуну бур, анжагъ лакку маз лахьхьинсса бакъассагу, аьзизсса миллатрахсса, буттал улклухсса ччаврил гьану бизанссагу мурадрай. Текстирдал куртI дуллай дур лакрал культуралиясса, литературалиясса ва тарихраясса, лакрал фольклорданиясса кIулшивуртту, буслай бур лакрал халкьуннал аьдатирттая ва багьу-бизулия, тIабиаьтрая.
2012-ку шинал чивчусса лакку маз лахьхьаврил «Лакку дуниял» лу 2020-ку шиналгу личIлайнма бур лакку маз лахьхьин гъира буминнансса ххаллилсса учебникну. ЧIун наниссаксса ва луттирал бусравшиву чIири къаличIлачIир, ванил бакъа чара бакъашивугу ялу-ялун хъун хьуну най дур.
Ва лу цIунила-цIунил итабакьавугу ххаллилсса бахшишну хьунссия миллат ххираминнан, лакку маз лахьхьин ччиминнан. Итабакьингу аьркинни ва лу цинявннан биял хьунну.
Софья ХIажиева,
Мазрал, литературалул
ва искусствалул институтрал отделданул элмийсса
зузала
Таржума бувссар
Бадрижамал Аьлиевал