Ирбагьинахъал МахIаммади: «Ттул Хъун дяъви»

Ирбагьинахъал МахIаммади, кулпат Ххадижат, душ Венера
ва арс Зураб. ш. Новосибирск. 1970-ку шинну

Увну ура на 1924-ку шинал Бархъарав, муххал усттарнал Неххай Ирбагьиннул къушлий. Ттул ия ца уссу ХIажи ва ца ссу ПатIимат.
Дахьва хIасул хьусса Бархъаллал школалий буккав 5 класс.

Дарс лахьхьинсса чIун ттул къадикIайва. Буттал пурш бивщуну, хIинчурацIун лачIлай ларгуна ттул оьрчIшиву. Бутта­уссу МахIаммадхIажинал, ттул ка дигьалаган, пурш цала бищунна куну, ницал ягу вилцIун, ттуккул хъирив гьан увайва на. АрхIал оьрчIаяр бакIрал лахъссагу, бугьарассагу чурх бия ттул 16 шинаву. Байбивхьуна Буттал КIанттул цIанийсса дяъви, дарчуна аьрайн жагьилтурал кьюкьри. Ттуяту увна колхозрал бригадир.

Ца шинай зий уссияв 16 хъамитайпалущал, буларду хIукуматран лачIа – «дяъвилул ччатI». Немецнал чапхунчитурал гуж ххишалашиврул хаварду баллан бивкIуна зунттавун, чан хьуна колхозрал дучри ва ницру. Ттущал бригадирну зий уссия Баттал. Баттал ия ччаннах аьрччасса, амма мунайнгу дуркIуна повестка. Бу­ттан къакIулну лавгра канцеляриялийн, нава 1921-ку шинал увшиврул чичру дан дував, доброволецну лавгра дяъвилийн. Батталгу, ХIамзатлул МахIаммадигу, нагу бувкIру ЦIахъарав – Щурагьун, ги­чча – поездрай МахIачкъалалив. Жу га хьхьуну бавкьуру Лениннул кучалийсса театрданувун.

Ттун багьлай бия кьатIув уккан, хьулух ия кIия солдат, ттупангирттащал ччаллай ххач бувну бавцIусса. Буслай уссияв ттулва мурад, солдатнан тIурча цамур махъ къакIулъя «не положено» бакъасса. Ттул мурад чара бакъа­сса бия: азара жагьилнал дянив чапалшиву дан ттуща къашайва. АрхIалминнал кумаграцIух лахъсса чIирайсса ккутIух на кьатIув увкра. Уккан къаивтсса часовойтурал уххангу къаивтра. Му хьхьуну на театрданул чIирах ливчIра.

Яламур кьини Баттал ччан багьанану махъунай тIайла увккуна. МахIаммадигу дяъвилийн лавгуна, ттул цIа тIурча чувкIуй дакъая. Нагу яла, туну, Каспийскалийн заводрайн зун увхра. Шанма зурул мутталий заводрай ттуя хьуна станокру бишайсса, зузи бувайсса цехрал бригадир. ЖучIан тIайла буккайва Аьрасатнава бизан бувсса заводрал станокру. Кьасса къурув бивхьуну, халкь даврихун бичайссия, жул заводрал дазу-зума дакъая.

Ца кьини Аьрасатнава бувкIсса станокраву ляркъуна ччатIул талондалул ца чIапIи, цийвагу бия 400 ччатI. Хьумур на жула хъунаманахь бувсъссия. «Ява ххя дукки, яла ччучча, мунил жуйнма бала буцайссар!»,- куна ганал. Ттуща ганал тIимур бан къавхьуна, цимилгу яла пашман хьура. Къуруя печатьгу ттивсуну, миннуй бишлай, алхIаткьини МахIачкъалалив укIлай, ца ттучандалия ца ласлай, дачIи талонну харж дував. Ттуча ччатI бусса хавар Бархъарав бавну бия. Къанаврттая махъунмай нанисса Бархъаллал Хъужал Ххадижатлуйн бияннин, булун шайнан буллу­ссия, багу-бавххуссия, посылкарду дурну мачча-гъаннангу тIайла бувкссия. Паркравусса землянкалуву ливчIми кьюлтI був­ссия. Му ишираву ттул уссия кумагчи, мунащал пикри барду Бархъарав биян. Маччанан­сса ссайгъатру ттухь бия биял­сса, ччатIух къадулайсса зат да­къая. Щурагь вокзалданий бу­ттан ва бутта­уссин чяхир ласун дакIнин багьну, на лякъинна чяхир дутIинмур куну, кумагчи акъа хьуна. КIия адамина ятIул бурчул лаххиялувусса гъан хьуна ттучIан: «Ина МахIаммад урав, ласи вилва сумкри»,-куну, увцура гайннал.

 

ш. Находка. 1940-ку шинну.

Тти ттул оьрму бавккуна цамур чулухунмай. Мукьилчинмур кьини судьянал дуллуна мукьра шин. МахIачкъалаллал муххал ххуллий вагонну ликкан буллалисса 120 дуснакьлувнал ялтту уккуну ивтра. Миннавух жула шяраватусса ХIасал Маммагу ия. На дуснакьраву куна акъассияв, ттухь махъ учинсса къаикIайва.
Вагондалува тахтардал хху­ллийх дарваг лавсун нанисса зузала агьайва, дарвагращал архIал гьаз увну ххуллий ишай­ссия. Мукун ца шин ларгуна. Цакьини кIюрххил увкIун лавай­сса хIаписарнал ттухь увкуна: «Чича 30 инсаннал цIа, хIадургу бува гьунттинин ххуллийн буккан. Ттул кьюкьлуву гъалгъарду бия, гьай, штрафной батальондалувун бичлай буру, бакъача, ­оьттух тIай­ла­бацIан гьан буллай бу­ру тIий. Лиххан увну цалчинма, ттулла цIа чичав, яла гъалгъарду кутIа хьунни.
1944-ку шинал август зуруй кIия солдатнащал бувкру жу, 30 инсан, ххуллийн, бавчуру муххал ххуллийх баргъбуккаваллил чулухунмай. Зурул ахирданий бивру Читалийн. Читалия бавчуру кIира пIайтIундалий.

Мукун най хьунни жул ца барз. Ххуллийх конвойный къашавай хьуна. Га итав пIайтIундалий, бунагьрая арх ан ганал ттупанг ттула хъачIрайн лахъав. Щалвагу ххуллийх конвойный ухьурча, жун дукия ва уттубишин­сса кIану бия, акъахьурча, жул иш къурталъя. Ттунма ххива бурхIахун уруглай Сталин усса.
Бивру жу Тихий океандалул зуманив, Находкалийн. Жу кьамул бувру ца лейтенантнал, гагу ия ттуяра лахъсса, хьхьиривун бахьлаглагисса баргъ куна, ятIулсса. ЖучIан увкIуна канихь 10 литIралул чяйникIращал. Гъалгъа бия кутIасса: «Сынки, сегодня из Америки вышли корабли, если к их подходу на этом месте не будет пирса, не сносить вам головы, да и мне!». Кка­ккан дунни тахтарду. «Гьунттинин бувара барак, чяйникIраву дуссар спирт, ми хIачIияра»,- увкунни ганал. Буварду баракгу, кIизивулийсса, 32 шану бусса. Ряххуннал дугьайсса 150 килолул ххюра «бабка»* архIал зузи дурну, тталлучIа ттала кьутIлай, бавчуру хьхьиривун. Дукия дия гьарзану, ссутнил дяркъу да­къая. Буварду пирс шанма гьантлий.
Американал Совет хIуку­матран кумагран нанисса кьай ликкан дуллай дуварду ца шин. Японнаяр ххувшаврил ххуллий ларгна ттул дуснакьрал мукьра шин. Зана хьура зунттавун, зунттавугу ацIан къавхьуна. Ца нюжмар буттачIагу дурну, увкра ххуллийн. Ялагу бувкIна бакIрайн баларду. Гьич, яламур цамур хаварди.
——————————
*Бабка – тталлул ялтту лаххайсса зат, каних гьаз дуллай, ришлай, ттала аьрщаравун бакьлакьисса.
Бархъаратусса Ирбагьина­хъал МахIаммадил бувсъсса хавар чивчуссар
Кьаландаров Кьаландардул