Буттал кIанттул сийгу-симангу

Юсуп МахIаммадов

[dropcap]С[/dropcap]айки шанма барз хьунни Дагъусттаннай, коронавирусрал инфекция ппив хъанахъаврицIун дархIусса ссуссукьушиннарду сававну, производствагу, чIиримур ва дянивмур бизнесгу сайки дарцIуну.

Гьай-гьай, биялсса буруккингу бия жулла районнал ялув, чIалачIисса сававрттайн бувну, дуллай дайдирхьусса, дантIисса давуртту дяличIанссар тIисса.
Тай аварасса гьантрай хьусса ихтилатраву Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул, Гъумук ва шяраваллаву дуллалисса давурттан дайдишру къахьунтIиссар тIий, дакI дацIан дарчагу, ссуссукьушиннардал тагьар лахъи лаглан диркIукун, вихшала кьукьлайгу дия. Амма, уттигъанну Гъумукун бучIайхту, паччахIххуллуцIух ххялчIив дакьлакьисса усттартурал ва асфальт бутIлатIисса техникалул ялун бивсса чIумал, шиккуния давуртту щириркIуну най дур, коронавирус чIарахрагу къадурксса ххан­ссар тIисса, ххарисса асардал дакI дурцIуна.
Муния махъ, ттулла ххаришивугу кIидачIин, райондалул хIакьинусса багьу-бизулуцIун бавхIусса ихтилатгу бан, на бувхра Лакрал райондалул бакIчиначIан.


— Юсуп ХIамидович, тани, райондалий дуллалисса ва дан дакIнийсса давурттал ялув хьусса ихтилатраву, Гъумучиял паччахIххуллийх асфальт бутIаврил хIакъираву ина ссихI къадурккуна. Чари му тIайлабацIу?

— ХIарачатрацIун тIай­лабацIурттугу чан бакъассар. Вин кIулссар, жура мудангу лайкьсса даражалий кIицI лаглай бивкIшиву Ххувшаврил байран. Му Ххувшаврил кьинилул цIаний жулва миллатрал хъинну чIявусса арсурваврал жанну дуллуну дунутIий.


ХьхьичIвамур базар щинчIав къабавхху­ссар. Амма администрациялул чулуха оьвчаву дуллай буру, агарда кIа кIану жяматран лябуккулун щурущи бансса ишбажаранчи уккарча, муна­хьхьун арендалий булун.


Лапра сий дуну дан дакIний буссия гьашину Ххувшаврил 75 шинал юбилейран хас дур­сса Парадгу. На райондалул каялувчину зун увкIсса ппурттуву бувтIусса Гъумучиял ххуллийхсса асфальт тIавтIун бия. Мунияту, Ххувшаврил байрандалийнсса ишангу ларсун, асфальт бутIинсса оьвчаврищал увкссияв Республикалул Ххуллурдал идаралийн. Ва бур республикалул агьамшиву дусса ххуллу: «Мамраш-Ташкапур-Араканский мост».

Лакрал райондалул Ххуллурдал идаралул каялувчи Илдар Сулаймановлул бусласимунийн бувну, гьарца кьини Гъумучиял паччахIххуллий зий дур 16 единица ттизаманнул техникалул ва лавайсса даражалул пишакартал. Асфальт бувтIуну къуртал шайхту, дишинтIий дур 47 ххуллул лишан.

«Дагавтодорданул» ва ма­съала чулийн буккан бунни. Асфальт бутIлатIиссар шанна километралийх – Гъумукухсса ххуллийх ва бярнил лагма, Хъун мизитрачIан бияннин гъарал щин экьилагайсса ххуллу буллай буссар. Ххуллий зий буссар «Лаващиял ДЭП-25» АО-лул зузалт. ХIакьинусса кьининийн ца къат даркьуну, кIилчинмур дакьлай буссар. Вайннала бакьин буллай буссар шяравух гъарал щин экьилагайсса ххуллурдугу.


Му бакъассагу, Ххувшаврил кьини тIитIин дакIний буссия Вирттаврал Аллея, тIалав дурну дуссия жула ххюягу Совет Союзрал Виричунал ва цаймигу Дагъусттанная бувксса Хъун дяъвилул Вирттаврал суратир­ттащалсса баннерду. Ялун дир­сса цIуцIаву сававну, я Парад, я Ххувшаврил байрандалун хас дурсса цаймигу аьдатсса мероприятияртту багьайсса куццуй дан къархьуна. Амма, суратру дучIайхту, чIалну бухьурчагу, билаятрал хъуншагьрулий ЯтIул Майданнив дуллалисса Ххувшаврил Парадрал хьунийн, жу тIитIарду Вирттаврал Аллея.

— Аллея бувну бур Гъумучиял паркрал чIирацIух. Цуппа паркгу багьайкун бакьин бувну бур. Ча лякъарду му бакьин бансса каши?
— Социал-экономика лябукку буну хьхьичIуннай шаврийн багьайсса республикалул конкурсрай, зунттал районнал дянив, жулла райондалул гьарца шинал бугьайссар хьхьичIунсса кIану. Бахшишран дуркIсса арцу ишла дайссар ми давурттан. Му бакъассагу, махъсса кIира-шанна шинал лув-ялув, жу гьуртту хьуру «Комфортная городская среда» тIисса «Единая Россия» партиялул ва «Местные инициативы» тIисса Экономикалул министерствалул программарттавух.

Бувну къуртал шавай бур Гъумукун бухлахисса кIанттайсса Къапу-КIалан

«Комфортная среда» тIисса программалуву гьуртту хьун бюхълай бур азарунния ливчу­сса инсантал ялапар хъанахъисса шяраваллища. Миккун, гьарца шинал ХIукуматрал итадакьлай дур ца миллион ва ттуршазарда къуруш арцул. Жулла райондалий азарунния ливчусса инсантал ялапар хъанахъисса шяравалу так Гъумучи дур. Ларгсса шинал ва программалул лагрулий, цаймигу арцу ляркъуну, був­ссар «Жагьилтурал парк». Гьашину ххуй дуллай буссару Гъумучиял кIичIирттал чIалачIин, плиткарду дакьлай, скамейкарду бихьлай.
Гъумучиял парк бакьин був­ссар «Местные инициативы» тIисса программалул лагрулий. Миву бувссар оьрчIансса футболданул ва волейболданул майданну, бакьин бувссар беседка, буссар оьрчIру бялахъансса майдан. Дакьин дурссар Саэд Габиевлул гьайкал. Вара программалул лагрулийри дурсса Гъумукун бухлахисса кIанттайсса Къапу-КIалангу. Бакьин буллай буссар Хан-Муртазааьлил гьайкалданул лагма-ялттусса кIанттурдугу.
Мукунма бакьин бан дакIний буссар, 13-мур ттуршукулул тарихрал ва архитектуралул ххазинану хъанахъисса, «Караван-сарайрал» къатри (гостиница).
«Местные инициативы» тIисса программалул дур мукунсса тIалавшиннарду: ца бутIа арцул буллай бур хIукуматрал, ца бутIа – администрациялул, ца бутIагу – спонсортурал. Ва хIаллихшиндарал лагрулий бакьин бан дакIний буссар Гъумучиял базар бизан бувсса кIану, ялтту магъигу ларкьуну, даххултрансса шартIругу дузал дурну. Луглай буру, ми давурттацIун кабакьугу бувну, кIа базарданул директорну зунсса инсаннах.

— Соцсетирттаву лагь хъанай бакъар Гъумучиял хьхьичIавасса базар бизан баврил ялув рязи бакъасса аваза. Бав­ххуссар тIиссагума тIарду бур?
— Гъумучиял базарданул лагма, на учIаннинма, ттучанну бувну, къумашиву дия. Базар кIиву лавкьусса кIанттайнияр, шилунмай, бярничIах, паччахIххуллийн бияннин, лахъи буклай бия. Мунияту базар бизан бувссар, 450 кв. метра дусса, гьарза-гьартасса кIанттайн,микку хьхьичIра колхозрал хъю диркIссар.
ХьхьичIвамур базар щинчIав къабавххуссар. Амма администрациялул чулуха оьвчаву дуллай буру, агарда кIа кIану жяматран лябуккулун щурущи бан­сса ишбажаранчи уккарча, муна­хьхьун арендалий булун.

— Газ буцаврил масъалалул ялув хьхьичIсса ихтилатраву ина бувсун, проектрал давуртту, хIадур дурну, экспертизалийн дулун ккаккан дурну душиву. Ссайн дирну дур ми цIана?
— Газ буцаврил масъала чулийн бувкссар. Мунинсса арцу бюджетраву ккаккан дурну ду­ссар. ЦIакь дурну дуссар Ахъу­шату ВихьлийхчIин буцинсса проект. ХIакьину-гьунттий зий байбишинтIиссар. Давуртту шанма бутIуйх дарчIуну дуссар. Шанна шинал мутталий, 2022 шинал ахирданийннин, райондалийн газ щаллуну бувцуну къуртал хьунтIиссар.
— Ина ялагу бувсуна цIусса школа цIусса дуккаврил шинайннин тIитIинтIиссар куну. Умуд бур мунинсса дайшишру къахьунссар тIи­ссагу.
— Школалул къатри сайки дурну къуртал хьуссар. ЛирчIун дия так аьркинсса кьай-кьуй дузал дан. Вана лахьхьу Республикалул БакIчи Владимир Васильевлул оьвкуну, барчагу увну, бувсунни школа аьркинсса кьай-кьуйлул дузал бантIишиву ва цIусса дуккаврил шинал нузру тIитIин бюхъантIишиву, анжагъ, цIунилгу коронавирусрал щатIи бивщуну, агьалинан шаппа щябикIан къабагьарча.
Школалул духми къатравун бизан бантIиссар Военкомат, Мировой суд. Мировой судран аьркинну бур батIавуртту дуллансса, гьарташиву дусса кIану. ХьхьичIрами къатраву бакъар мукунсса кIану.
Му бакъассагу, гьашину райондалий буллай байбишин ккаккан бувну буссия шагьрулул даражалийсса типовой детсад. Му масъалагу чулийн буклакиссар. ЦIусса школа ва азархана бу­сса кIанттай ца гектар аьрщарал ккаккан дурну дуссар, чIал къавхьуну буллай байбишинтIиссар.
КIива школа, ГьунчIукьатIрал ва КIундиннал, багьссар «100 школ» тIисса проектрайн, капитальнайну ремонтру дан. Щардал, Хъурхърал, Уриннал, Хъунайннал, Карашрал, Кумиял школарттай дантIиссар мукуннасса ремонтру: дишинтIиссар отопление, дуцинтIиссар щин, канализация, даххана дантIиссар нузру ва чIавахьултту, бантIиссар пищеблокру.
Му бакъассагу, райондалул Хъун клубрал къатраву дурссар гьарта-гьарзашиву, щин дурцуну, столовая бувну, зузалтран ва хъамаллурансса къулайшиннардугу дузал дурну. Залдануву цIу бувссар скамейкартту. Бакьин буллай буссар ГьунчIукьатIрал клуб.

— Гьашину кIинттул райондалий щинал кьянатшиву дия. Мунил ялув ци дуллай буру?
— БайбишинтIиссар Гъумучи, ЧIурттащи, КIулушацIи, Читтур, ГьукIур, ШавкIул щинал дузал буллалисса, Ххюлусматусса щинаххуллу бакьин буллай, щин салкьи дайсса базагу цIусса бувну.
Шиккува кIицI бан, «Чистая вода» тIисса федерал проектрал лагрулий, экспертизалул давуртту къуртал хьуну, арцу итадаркьуну дуссар кIива цIусса щина­ххуллу бансса проектирдан. ЧIал къархьуну дайдишинтIиссар давуртту. Ца щинаххуллу бикIантIиссар ацIния арулла километралийхсса – «Турчайнна-Табахлу». ТтурчIайнна-Зунттуя дуцинтIиссар щин БахIикIлав, ГьунчIукьатIув, КIямашав ва Гъумукун. Цагу «Курла-Лахир» – Маччайннал махIлалул цинярда щархъавунсса.

— Чан къашай Буршайнсса ххуллул ялув цIухлахисса инсантал.
— Транспортрал министерствалул ва «Дагавтодор» ГБУ-лул пландалий буссар ШавкIравсса ххуллул шанбачIулия, Буршайн бияннинсса ххуллу бан. Му ххуллу бувну къуртал бувссар Ххюлусмав бияннин, кIяла ххюлгу бивчуну. БантIиссар му Буршайн бияннингу. Транспортрал министерствалул ва «Дагавтодор» ГБУ-лул пландалий бакьин буллалисса Гьущи-КIувравсса ххуллугу къуртал бавай бу­ссар. «Мой Дагестан – Мои дороги» тIисса программалул лагрулий бакьин бан ккаккан бувну буссия ШавкIрату ТIулизмав бияннин­сса ххуллу. Ларгсса шинал бакьин бувссар ШавкIрату ГьукIрав бияннинсса бутIа (1500 метралийхсса), цIанакул буллай буссар ливчIмур бутIа – ТIулизмав бияннинсса (1350 метралийхсса).
Уттагу бувну, асфальт був­тIуну къуртал бувссар ЯтIул-Ламуя Ккуллал райондалул дазуйн бияннинсса ххуллугу.
Дагъусттаннал ххуллурдал идаралул пландалий буллалими бакъасса, ялагу бакьин буллай буссар райондалул вивсса ххуллурдугу – шярава шяравун­сса. Бакьин бувну, къуртал був­сса Къурлавсса ххуллу, кIира ва дачIи километралийхсса. ЧIал къавхьуну байбишинтIиссар бакьин буллай Кьубавсса ххуллу. ХIарачат банну мугу гьашину къуртал бан. ЯлунчIилсса шинал пландалий буссар БахIикIлавсса ххуллугу.
— ЧIявусса инсантал бур редакциялийн оьвтIий, ШавкIрату Щарав буллалисса ламурдал ялув цIухлай, кIиккусса давуртту дарцIуну дурхха тIий?
— КIилчинмур ламу буллалисса кIанттай куртIшиврий экспертътуран диялдакъашивуртту ляркъуну, проект даххана дан багьлай, мунил ялув зий буссар. Дайдирхьусса даву дацIан къаданссар, амма бан ккаккан був­сса чIумуяр махъун багьанссар.
— «Илчилул» буккултгу шацI хьухьунссар ва суалдания, амма къа­цIувххунугу хъанай бакъар – бувну бай­къалитIавайсса больницалул къатрая.
— Больницалул къатри буллай, лахъи лавгун бушиврийн бувну, проектрал давуртту дакьин дан багьлай бия. Мунил ялув конкурс бувххуну бур Ростовуллал проектрал институтрал. Ти­ччасса экспертътал бувкIун, ххал диргьунни къатрал гьанулул тагьар. Пишакартал ттигу ххал дигьлайнма бур проектрал ва сметалул документация.

— Цукун бувкру коронавирусрал тагьарданува?
— Ссуссукьушиннардава бу­ккарчагу, коронавирусрал тагьарданува ттигу щаллуну буккан бувару. Агьалинан личIлулну ва мюхчанну бикIан багьлай бур. ХIакинтурал захIматгу, Заннал цIимигу ххи хьуну, ливтIусса ишру цава-кIива бакъа къавхьунни.

— Махъсса зурдардий, республикалий ва щалва билаятрай хIасул хьу­сса тагьарданух бурувгун, райондалий чансса давуртту дурну дакъар. Ми ца вищаралу дан къахьунссия, чIарах бацIулт бакъахьурча?
— ХIукуматрая кумаг бакъа, гьай-гьай, вай давуртту дан къахьунтIиссия. Кумагчиталгу чан бакъар, амма бахчилачимигу къачанни. КъатIунна миннахь цичIав. Цахава цивппа лащаннав, Аллагьнал тIайласса ххуллийн бичиннав ций! Амма жувагу хIарачат банну ми тIайлабацIан бан, жура дуллалисса ххуй-ххуйсса давуртту ккаккан дуллай.
— Лакку билаятрай хъу-лухччи дюрхъусса дунура, бакъар хIакьину жучIава буттал бутта­хъачIа бивкIсса аьрщарал кьадру. Къаласлай буру жува муния ласун бюхъайсса хайр…

— Зузалал каних мякьсса аьрщи цаннагу, жяматрангу, райондалунгу лябукку буну зузи дан ччисса инсантурацIун, на мудангу акьлакьиссара. Шиннардил хьхьичI, Москавлия ивзун, цув аьрщараха зун ччай ура тIисса жагьилнахьхьун арендалий дуллуссия ГьунчIукьатIрал дазуй­сса, хьхьичIра Гъумучиял ферма диркIсса аьрщи, ххюра гектар. Му инсаннал гикку ахъвазандалул мурхьру бувгьуну, кIира-шанна шин хьунни бакIлахъия ласлай. Низамрай зузисса, аьрщарал сант кIулсса жагьил ур. Гьашинугу ганал кIива кIанттай, хъюртул ва гьивчул багъру бувгьунни: ца – Гъумучиял махъ, Убурдал неххацIух, цагу – Гъумучиял багъраву, ШавкIуллал дазуй. Гихунмай ванал пикри бур ахъулсса, ахънилсса ядайсса кIантту тIитIинсса, парникру, теплицарду бансса. Миккугу ца­ппарасса зузи кIанттурду хьун­ссар. Му ишираву райондалул администрациялулгу шайсса кумаг бантIиссар.
(Ва ур жагьилсса ишбажаранчи – Самандар Абакаров. Жу ванащал ялтту бувкру ахъулсса диявайсса ахъвазандалул ва цIуну бувгьусса багъирдал. Хъиривмур номерданий рищунну миччасса репортаж — З.Т.).

— Барчаллагь хъунма­сса, Юсуп ХIамидович. Кабакьиннав дулла­лимуницIун! Буттал кIанттул сийгу, симангу дуруччаврил ххуллий!

Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал