Орфографиялул комиссия ва чичрулул кьяйдарду даххана даврил масъала

Чивчумунил ялунссаннун

Ттигъанну (03.06.20) «Илчи­л­ий» рирщусса макьалалий лакрал чичрулул кьяй­дардал хIакъиравусса ихтилат гьаз бувну буссия. Амма вай масъалартту, хаснува, ми цийнма багьлагьи­сса, миннулсса буллан ккаккан бувсса Дагъусттан Республикалул ХIукуматрачIасса Орфографиялул ва терминологиялул коми­ссиялуя, мунил хьхьичI бивхьусса масъаларттая ва мунил ихтиярдая, мунил дуллан аьркинсса давурттая цичIав балжину бувсун ба­къассия.
Мунийн бувну, чичрулул кьяйдарду цIакь даву ва оьрмулуву нани даву мукунсса Комиссиялул (идаралул) измулийну дайшиврия жула кказит буккултрахьгу бусан багьлай бур, гьаз бувсса масъалартту му комиссиялийн бияннин щил, чув , цукун ххал бигьайссарив кIул бан бур.


Цивппа ва журалул идарар­тту тIурчан, Аьрасат­нал цайми-цайми республикарттай­гу буссар, цанчирчан, чич­рулуву низам дуруччаву, цIакь даву жяматрал оьрмулуву агьам­­шиву дусса ва аякьа дан аьр­кин­сса даву хъанахъиссар. Маш­гьурсса аьлимчу, орфог­рафия­лул ва словарьдал ма­съаларттал хIакъираву агьам­сса давуртту канила дурксса акад. Л.В. Щербал увкуну бур «Неупорядоченность в орфографии, хоть и маленькое, но всё же общественное бедствие» — куну («Чичрулул кьяйдардаву низам дакъашиву – му жяматрайн ливксса, ца хъун ба­къасса бунугу, балари»). Укунсса масъалартту ца чулухун бутаву, чичрулул кьараллу, кьяйдарду цIакь даву паччахIлугърал ихтиярданилу, янилу дуссар. Масала, Романхъал тухун­далиясса Оьрус­­нал кIилчинма паччахI­нал Алек­сей Михайловичлул 1648-ку ши­нал оьрус чичрулул кьяйдардал хIакъиравусса указ (пурман) итабавкьуну бивкIссар.

Дагъусттаннайгу му журалул къуллугъру барт бигьлагьисса идара – Орфографиялул ва терминологиялул комисcия – 30-ку шиннардийва бувнy бивкIссар. Ми комиссияр­тту чIумуя-чIумуйн цIу бувну, баххана байссар. Махъва-махъ укунсса комиссия («Дагъусттан Республикалул ХIукуматра-чIасса Дагъусттаннал халкьун­нал мазурдил терминнал-ор­фог­рафиялул комиссия»), Да­гъус­ттан хIукуматрал 2014-ку ши­нал декабрьданул 16-нний сакин бувну бур.
Комиссиялул даврил масъаларттуну ва буржруну ккаккан бувну бур:
«… Дагъусттаннал халкьуннал мазурдил … орфографиялул кьяйдарду камил даву ва низамрайн дуцаву…»;
«… цIусса махъру ва терминну тIайлану чичаврил масъалартту ца чулухун бутаву…»;
«Дагъусттан мазурдил орфографиялул кьяйдардал анализ даву (гьарцагу чулуха ххал дигьаву) ва ми ишла даврил мяъна (мюнпат) душиву»;
«Дагъусттан мазурдил орфографиялул кьяйдардал нормализация (кьараллайн дуцаву) щаллу даву».
Ва Комиссиялийсса буржну хъанахъиссар чичрулул ва терминнал масъалартту ххал бивгьуну, ца чулийн бивчуну, цIакь бувну, ца дирхьусса закон хIисаврай оьрмулуву нани баву.
(Мяйжанссар, цуксса хIайп­нугу, махъсса 10-20 шинал манзилданий, му комиссиялул даву ххаралун куннасса дия, сайки дарцIуну дия. Мунил жаваблугърал ишру ялавайми идарарттал (дуккаврил–элмулулминнул) цайнува цала щаллу буллай бия. Гьай-гьай, укунсса тагьар хъин чулий кIицI дан къахьунссар, мунил давугу цила низамрайн дутан багьлай бур).

Мазрал чичрулул масъалартту укунсса Комиссиялийн булуннин хIадургу бувну, му мазраха зузиминнал цинявннал ххал бивгьуну щаллу бан кка­ккан бувну буссар.
Лакку мазрал чичрулувугу дан багьлагьисса дахханашивурттугу, му камил давугу, цила багьайсса куццуй вай масъалартту хIадургу бувну, Комиссиялул хьхьичI бишин багьлагьиссар.
Чичрулуву цIушиннарду, ре­фор­­марду дан ччиманал бакI­райва цалва пикрирду, цанма къулайну ва тIайлану чIалачIимур жяматрал хьхьичI бивхьуну гьаз барчан лайкьсса даву хьунссия. Ми пикрирдугу, бувну маслихIатну чIалачIимургу, цIакьсса, инкаршин дакъасса хIуччардугу бувцуну, гьарта-гьарзасса макьала чирчуну, цила хIакьсса диску­ссия даншиврул миннущал жямат кIул бан бюхъанссия.
Масала, ляхбутIри -дану, -далу къачивчуну, -налу. -лану чичин багьайссар тIиманал гьаз бувача ва масъала жяматрал хьхьичI, хIуччардайну цалва тIимургу исват бувача ва балжисса орфографиялул кьяйдарду кунна (ягу аьмсса проект кунна) дулача.

Вайминналгу цалвамур пикри бусанссар, цинявппа гьуртту хьуну, дискуссия дан­ссар, хIакьмур исват банссар. Яла бюхъан­ссия Лакрал секция батIин. Къулайну дикIанссия укунсса батIавугу «Илчилул» («Лакрал ХъунккурчIнил») редакциялий дарчан.
Укунсса масъаларттугу специалистьтурал ххал бигьиншиврул, маслихIат ккавккун аьркинсса рекомендацияртту, хIукмурду кьамул баншиврул элмий-практикийсса конференцияртту, ягу Орфографиялул конференцияртту ратIайссар. Му­кунсса конференцияртту Да­­гъусттаннай ххюйлла хьуну дур: 1931-ку, 1952-ку, 1962-ку, 1978-ку, 1992-ку шиннардий.

Ттунгу мукунсса конференциярттай шамийла гьуртту хьунсса кьисмат хьуссар: махъсса шаннагу конференциялул давривух на гьуртту хьуссияв. Миннуй Дагъусттаннал циняв чичрулул мазурдил секцияр­ттугу, мукунма Лакралмургу бу­ссия.
1962-ку шинал февральданул ахирданий хьусса конференция хъинну ххуйну, чIявусса гьурттучитал хIала бувхсса, гурсса дискуссиярттащал ларгуна. Лакралмур секциялул каялувчи ХI.Б.Муркъилинский ия, гьуртту хьуминнавух лакрал аьлимтал, чичулт ва тамансса учительтал бия: ХIамзат Муркъилинский, А. ХIусайнаев. А.Хъассиев. Х. Халилов. К.Ра­хIимов, Ю. Хаппалаев. А.Му­дунов, МахIаммад Аьлиев, К.Къаж­лаева, Гь. Буржунов, Ш. Акниев ва м.ц. Ттун дакIний бур, алфавитрал хIакъираву, мивусса цаппара хIарпирдал цIаний гужсса бястру хьуна. Орфографиялул кьяйдардаву дансса цаппара дахханашивуртту хъин чулий ккарккуна ва ми цIусса Орфографиялул сводравун дичин икьрал хьуна. Масала, мукъул ахирданий «и»-лул хъирив «й», му кIанттул падежрал лишан духьурчан, чара бакъа чичин ккаккан бувна. ВаницIун таржумачи М. Аьлиев акьлай акъая, ай укунмагу бувчIлай бурхха тIий (учиннуча, усттулдани). Тания махъ, кIанттул падежирттал лишанну «й» («и»-лул хъирив) ва «в» («у»-лул хъирив) мудан чичаван ялув бувссар. Му бакьин бувсса Кьяйдардал свод 1965-ку шинал бувксса ХI.Б.Муркъилинскийл «Школалунсса Орфографиялул словарьданущал» буллуну бу­ссар.

1978-ку шинал хьусса конференциялий личIину дакIний личIансса дахханашивуртту къар­­хьуна. Та чIумал ва хьхьичI­ми шиннардий лакрал жяматрал хьхьичI бавцIусса масъалартту, миннувухва чичрулулмигу, гьаз бансса тагьар, сант къадикIайва, цанчирчан, аьмсса, республикалул даражалийсса лакку кказит буклай бакъая. Му цIуницIа буклан бивкIуна 1991-ку шинал. Лакрал жяматран му ишираву тамансса ххуллурду аьч хьуна. Гьамин, 1992-ку шинал рартIсса Орфографиялул конференциялийн «Илчи» кказит­рал хъунмасса хIарачатрацIух ва чIарав бацIаврицIух ххуй­сса хIадуршин дан бювхъуна. Гьантта-чаннайра, май зуруй конференция дайдишиннин Ор­­фографиялул кьяйдардал проект халкьуннавун дуккан дуруна, тамансса аьлимтал, чичулт, учительтал гьуртту хьу­сса дискуссия сакин дан бювхъуна. Ва давривух чялишну гьуртту хьуна Гь.Буржунов, Аь. Аьбдуллаев, Н.Жидалаев, М.Кьа­ландаров, С.Къаллаев, чичулт, учительтал, кказит бу­ккулт. Бястру гужсса бия.

Ттун дакIний бур, хIарпру э (энчI) ва оь (уьрчI, эуь) даххана даврицIун къаакьлай, К.Мазаевлул хъярчирай кунма увкусса махъру: «ттинин эоьоь тIий бивкIсса лакку ажартту уттиния тинмай иьуь тIутIи бан ччай бур». Та чIумал дахханашин дансса рязишиву къадуллуну, гь ва хI чичаврил кьяйдарду дусса куццуй лирчIуна, хIарпру иь ва уь алфавитравун къаларсуна. Цаппара мюрш-кьюршсса дахханашивуртту ва чичрулул кьяйдарду камил дансса маслихIатру ккавккуна. Му чIумал дурсса дахханашивуртту хIисавравун ларсъссия 2005-ку шинал дунияллийн бувксса «Лакку мазрал орфографиялул словарьданущал» буллусса «Лакку мазрал чичрулул кьяйдардал сводравун».

Амма уттигу жула чичрулул кьяйдардаву, хаснува морфологиялул пурмарду аьркин дуллалийни, чичрулул мазралми (гъумучиял лугъатрайн хъарсса) ва кIанттул лугъатиртталми хIала дакьлакьисса кIанттурду хьунабакьлай бур, вай масъалартту ца чулийн бутан багьлай бур. Ва амма ми, цания ца «реформатор» увккун, цIухху-бусу бакъа, цайнура цала дуллан ихтияр дакъассар. Мукунсса даврин цилва, ххуттава къабувккун ласайсса, ххуллу буссар, му даву низамрай, «шархьун» дан аьркинссар.
Ми масъалартту гьарцагу чулуха ххал бивгьуну, цалийн бувкIсса, аьмсса хIукмугу бувну, миннулсса байсса идарарттайн буллуну, яла Орфографиялул комиссиялий цIакьгу бувну, закон хIисаврай оьрмулуву нани бан аьркинссар.
Чичрулулмур мазрал ва лу­гъатирттал арардал хIакъираву шиккува ттун учин ччай бур: жу гъумучиял лугъат ва кIанттул лугъатру цаннин ца данди бу­ккан буллай бакъару. КIицI банна, чIурчIавгу дурну, цIанасса чичрулул маз му анжагъ ца гъумучиялмур лугъатрал лишаннайн чул бивщусса маз ба­къар. Муниву тамансса щархъал лу­гъа­тирттава дуркIсса лишаннугу дуссар, му магьир бавриву жула чичулт – личIи-личIийсса лакрал щархъал вакилтал гьур­тту хьуссар, гьамин, вана укун цинявппагу лакрал чичултрал хIарачатрайнур литературалул маз авадан ва хьхьичIунмай хьусса.

Лугъатирттал аьламатру (цивура лугъатраву) гъалатIирттан ккалли дан къабюхъайссар, ми мунил низам-хахлил (системалул) кьараллури, мукунсса пурмарду хIасул шаврил цинмасса цIакьлин бугьанмур, хIуччарду буссар, цила тарихийсса ман­тIикь дуссар. Ихтилат анжагъ мукунсса лишанну гужрай чич­рулул мазравун (гъумучиял лугъат гьануну лавсъсса мазравун), мивура ишлами ва цалий дарцIуми дукьан дурну, ялув духIлахIавур. Мисалдаран, «ЦIу­­­барз» журналданий цIуну дуллалисса «тIайла бацIан ба­вур­ттаву», цIусса кьяйдардайну дудуллалисса пурмарду щалвагу журналданий чачун циняв автортурачIа хьунадакьлай дур, ми ца «реформачинал» канила дурккун дур. Мисалдаран, гьайкалланул, кьа­ланналул, хьулланул тIисса пурмарду Д. Магьдиевлуй, аьл­тта чIалай, ялув дурхIуну дур (№ 2, 20 ш.). Укунсса пурмарду Данияллул тачIав ишла къадайссар. Вана укун дуллалисса цIушиннардацIунну жу къабакь­лакьисса. Ва ишираву ттун дакIнин утан лайкьну чIалай ур хъамакъаитайсса Аба­чара ХIусайнаев. Му цува хъусичу унагу, цалва лугъатгу хъинну куртIну кIулну бунагу, мунал чивчумур лакрал литературалул мазрал хахливусса, гъумучиялмур лугъатрайн хъарсса бур, мунал маз жула цинявппагу чичултрал, ми цивппа цуми лугъатирттай гъалгъа тIий бунугу, чичрулулмур мазрал дарс ласунсса маз бур.
Лакку мазрай чичлачиминнахь ца маслихIат хIисаврай учин ччива: ниттил мазрал словарьдугу мюнпатранну ишла буллалияра, миннущал дусну бикIияра, ми жухава, жу­ла мазраха мюнпатранну зузи буллан лахьхьияра, цанчирчан миннуву мазрал норматившиву ва хIакьинунин хъунмурчIин сайки цалий дарцIусса кьараллу дурурччуну дуссар.
Ттулва ихтилатрал ахир-пик­ригу укунсса мукъурттийну къуртал банна: Лугъа­тирттаву хъунисса тапават­шивуртту да­къа­сса, личIи-ли­чIийсса щархъал вакилтурал – чичултрал хIарачатрайну бубувсса, гъумучиял лугъатрал гьанулийсса, цинявппа лакран цасса, аьмсса маз хIакьину чичрулул маз хIисаврай уттавану бур ва му тили-хъили къабуллай, кьачIа-кьачIари къабуллай ябан бур. Жула мазрал хъинмунин вихшала дишинсса ялун бучIантIимур, мукьахунмай­сса, туннурдаву оь лянхъа тIий бишлашисса, оьр­му, дахьва мий / -мий, микка / тикка / ги­кка, на лавгссия / жу бувкIссия, динналул / рулланул….тIий чичаврийну щаллу бан къашай­ссар. Щалла система цIакьсса хIуччардайн чул бивщусса, низамрайн дурцусса дикIан аьркинссар. Мазравусса ттигу цалий къабавцIусса кIан­ттурдугу ца мукъуйн бувкIун, тIайла бацIан бувну, чантI увкусса миллатру тIисса халкьуннан лайкьсса даражалий­сса маз мюхчанну ябувну, миллат уттавану бушиву ва мукьахунмайгу бикIаншиву ккаккан баву му тарихрал жуйвасса буржри.
Эса АЬБДУЛЛАЕВ,
филогиялул элмурдал доктор