Бавщу чIурду ва миннул хIарпру

[dropcap]Б[/dropcap]авщу чIурдал журарду
Лакку мазраву гъалгъалул бавщуми чIурду (согласныйрду) 4I буссар. Ми лявхъусса кIану ва лявхъусса куц хIисавравун лавсун, укунсса кьюкьрайх бачIайссар:

Дайдихьу №14-16,18,19

Ва таблицалуву ккаккан бувну бакъассар мурччив ккуркки дурну зумух ласайми чIурду: гв (гва инсан), ккв (ккваччи), кв (ква), кIв (кIва зунттуй), ччв (ччван, ччвисса), хьхьв (хьхьви) ва ц. Цавай лугъатирттаву (вицI­хъиял жура) ва хасият дакъар, гайминнуву ми чIурду цIанагу яхьуну бур. Мунияту мукунсса чIурду зумух ласаврил вариантру бур.


КIай гъалгъалул чIурдал (фонемарттал) алфавитраву цинна хасъсса хIарп дуссар. Агарда кIай хIарпирдал ккаккан бай­сса чIурду даин ца куццуй зумух ласайсса бивкIссания, чичру бигьасса дикIантIиссия. Амма махъру зумух ласавриву бю­хъайссар личIи-личIисса дахханашивуртту дикIан. Ми дархIуну дуссар:
I) лакку мазрал лугъатирттаву махъру личIи-личIину зумух ласлай бушивруцIун, масала, литературалул мазраву аьркин­ссар учин: бишин, лишин, шичча, ришлан, ттукри, ришлан, цаппара лугъатирттаву учай­ссар: бихьин, лихьин, шикка, ттуккри, рищлан ва ц.
2) ца чIунил гамур чIунийн цила асар биян бувну, га баххана шайссар, амма мукунсса дахханашиву чичрулуву ккалли къадайссар.
Литературалул лакку маз учай­ссар ца кьа­рал­да­нийн був­­­цусса, жяматрал ца жу­ра­лий ишла байсса, хаснува кка­зит-журналлай, радио-те­леви­дениелий, циняв лакран був­чIайсса мазрайн. Му журалул мазри школардай ва цайми дуккаврил идарарттайгу лахьхьайсса, му мазрайсса чичрулунни орфографиялул кьараллугу ккаккан дурсса.
Амма бавщу чIурду чичав­рицIун дархIусса кьяйдарду я миннул сводраву, я школалул учебникирттаву хъинну ссуссукьуну дуллуну дур. Масала, цала щархъал лугъатирттай гъалгъа тIисса дуклаки оьрчIансса бувчIинбавуртту учебникирттаву дикIан аьркинни. Фонетика лахьлай бур 5-мур классраву. ЦIана ттул канилу бур Гь.ХI. Буржунов ва Н.С.Жидалаев авторсса лакку мазрал учебник (I995 ш.). Муниву утти дахханашивуртту хьусса-къархьусса ттун къакIулли, мунияту ттул ихтилат ва учебникраяр.
2. Бавщу чIурду лагал шаврил журарду
ЧIурду лагал шаву учайссар цаваца мукъуву, мукъул формардаву ца чIунин кIанай цамур чIу бучIаврийн. Мукун лагал шайссар аьчух чIурдугу (махъ – мукъул, къяс – къюссул, барцI – бурцIил), бавщу чIурдугу (шатта – шатлул, ттаркI – ттурчIал). Му школалунсса учебникирттавугу ккалли бан аьркинсса затри.
Бурганну цаппара лагалшавурттах ва миннул журардах.
ХIурасса ва чIувусса чIурдал чутру бушиву – му лакку мазрал яргсса хасиятри. Амма кIулну бикIан аьркинссар литературалул мазраву ми кувннищал кув лагал хъанай бушиву: чIувуми зумух ласайссар, чигу-чичайссар, так аьчух чIурдал хьхьичI буний, мукъул ягу слограл ахирданий бавщу чIунил хьхьичI ми хIурами чIурдайн кIура баяйссар, чичрулувугу ба­ллалисса куццуй чичайссар: ччаппа – ччапри, шатта—шатри, ттукку – ттукри, ккацца – ккацри, ччуччин – ччучлан, кIисса – кIисри, лахьхьин – лахьлан, даххан – дахлан, бя­къин – бяхълан, дащан – дашлан. Ва кьяйда учебникраву ккаккан дурну дур. Шикку чичаврил фонетический принцип ишла хъанай дур. Ваних къулагъас ххи дан багьлай бур вай чIурду баххана къашайми лугъатру бусса щархъаву (цIувкIуллал, ккул-хъусращиял махIлалий). Укун чIурду лагалшаврийн элмулуву учайсса «позиционные чередования» (мукъувусса позиция, кIану хIисавсса лагалшавуртту) куну.
Вайннуха лархьхьусса лагал­шавуртту дур /м/-лул ва /н/-лулгу. Лакку мазравусса му­къурттил яла духмур къатливу /м/ хьуна бакьлай бур так аьчух чIурдал хьхьичI, мукъул ахирданий ва бавщу чIурдал хьхьичI /н/-лийн кIура баллай: сун – сумал, чIюн – чIюмул, сими – сунттул, сан – самул, хъан – хъамул, шан – шамул. Махъ мазравун бувкIми мукъурттиву ва кьанун зий дакъар: ислам, икрам, ссалам, аьлам, аьлим ва ц. (укунсса махъру обратный словарьдануву кьунничIасса бур – вай лякъин бигьа бувсса Э.Х.Аьбдуллаевлун ттуршвагу барчаллагь).
БацIанну цаппара цаймигу лагалшавурттай – мазрал тарихраву ца чIунил кIанай цамур чIу ишла хъанан бикIайссар. Мукунми лагалшавурттайн эл­мулуву «исторические чередования» (тарихийсса лагалшавур­тту учайссар). Мукунсса хаси­ят хьхьичIра-хьхьичI дархIу­ну дур махъ ххинилул (веляр­ные) чIур­дащал –/ г, кк, к, кI, хь, хьхь/. Ми бусса куццуй яхьуну бур /у/-лул хьхьичI ва мукъул ягу слограл ахирданий, /а/-лул ва /и/-лул хьхьичI миннун кIанай хъанай бур /ж, чч,ч, чI,ш, щ/: иржа (← ирга) – ирглий, личча (←ликка) – ликри (←ликкри), кьунча (←кьунка) – кьункри, цулчIа (←цулкIа) – цулкIри, цуша (← цухьа) – цухьри, лащан (← лахьхьан) –лавхьхьу­сса. Укунсса дахханашивуртту къархьуну дур вай чIурду мурччавухсса (лабиализованные) бусса чIумал: га (гва), ккаччи (ккваччи), ка (ква), кIа (кIва), хьахьа (хьвахьва ), хьхьи (хьхьви) ва ц. Ва хасият зий диркIун дур чил мазурдива букIлакIисса мукъурттивугу: барачат (баракат), чири (кири), чапур (капур), Чарин (Карин) ва ц.
Укунсса лагалшавуртту ца кьаралданийсса, циняв лугъатирттаву цакуцну хьусса дакъар. Масала, литературалул маз­раву – кIисса, кIихь, лугъатирттаву – чIисса, чIихь. Ягу литературалул мазраву – шичча, мичча, бишин, шашан, лугъатирттаву – шикка, микка, бихьин, шахьан. Вай кIанттурдугу учительтурал къулагъас аьркинсса кIанттурдур, литературалул мазрал ва кIанттул лугъатирттал личIишивуртту оьрчIан бувчIиншиврул.
ЧIалачIиссаксса, тарихий лагал­шавуртту хъанан диркIун дур XVIII аьсрулул аралуву, му за­маннул чичрурдаву ми дакъар. Му кьаралданийн мютIи хьуну бур чил мазурдивасса махъругу: барачат (баракат), ттучан (тукен), чалагъай (кялагай), жалин (гелин), чири (кири) ва ц.

3. Жинсирал аффиксру ва миннул хасиятру
Лакку мазраву существительнырду жинсирдайх (группардайх) бавчIуну буссар, махъми цаппара гъалгъалул бутIри (глаголлу, числительныйрду, наречияртту) жинсирдайх баххана хъанай буссар, цала формардавусса аффиксирттайну цIанил падежрайсса существительныйрал жинс ккаккан дуллай (инсан ур, баргъ бур, ссав дур). Школалул грамматикалуву мукунсса класс (жинс) 3 бур (ца числорал формарду хIисавравун ларсун), элмий грамматикарттаву ва лакку-оьрус словарьдаву ми мукьва бур, кIирагу число хIисавну. Шикку хIисав банну шанна жинс (класс, группа) – I-мур жинс в («ур группа»), 2-мур жинс б («бур группа»), 3-мур жинс д («дур группа»). ЧIяру числорай бур так 2 жура: бур учайми (мунивун бухлай бур му 2-мур жинсирал махъру ва чIяру числорайсса арантурал ва хъаннил цIарду); дур учайми (мунивун бухлай бур 3-мур жинсирал махъру, чIяру числорайсса хъаннил цIарду личIаннин).
Шикку жува бацIанну жинс ккаккан дайсса аффиксирттай – ми бур бавщу чIурдайну ккаккан бувну (цаппара аффиксирттаву миннул хъирив аьчух чIу /а/ бур: -ва/-ра, -вай, -май/-ппай, -ннай/-рдай).

3.I. Жинсирал аффикс В
Арантурал жинс ккаккан дайсса аффикс в мархлул хьхьичI глаголлаву ва лит. мазраву – числительныйрдал суффиксраву яхьуну бакъар: ур, учIан, ачин, иян; ацIа, шама, мукьа, ряха, арула, урчIа (цая, кIия, мяйя – аьчух чIурдал лях /й/ багьну бур). Му бакъа хьуну бур цаппара бутIраву ва кумаграл мукъурттивугу /н/ -лул хъирив: арс цачIан(_­)а уцин / душ цачIанма буцин/, цIарал кацI кун(_)асса жагьил / кунмасса душ.
Мархлул вив инфикс -в- ишлану бур гьартану, 2-мур жинсгу («бур группа»), инсантурал цIардал чIяру аьдад ккаккан даврил буржгу цийнма лавсун: ппу увкIунни, оьл бувкIунни;оьрчIру лавгунни, душру лавгунни, хъами лавгунни.
/Явара кIулну бикIан: чIявусса гъалатIру бур чIяру числорай хъами формардаву «дур» группалун «бичлачисса», хъами ларгунни тIисса ва чичлачисса. Ми лит. мазрал кьараллава личлачисса кIанттурдур. «Хъаннил группалия» ихтилат личIину бан аьркинну бур/.
Жинс ккаккан даврил «къуллугъ» ва аффиксрал кьавабивтун бур кIану ккаккан байсса послелогирттаву: лув, ялув, чIарав, хъирив, дянив, зуманив; цаппара наречиярттаву ва существительныйрдал кIанттул падежирттаву: кьатIув, цIив, арив, зунттув. Укунсса, тIиртIусса пространствартту ккаккан дайсса формарду жинсирдайх даххана шайсса диркIун дур, цIанагу цаппара лугъатирттаву даххана хъанайнна дур (хIухчу арив уссар, ятту ариб буссар, арир щин дуцин).

/Ялун ххи бан: Ттул пикрилий, ва журалул мукъурттивусса –в кIану ккаккан бай аффикс –ву -ращал, мунил кутIа був вариантращал хIала бакьлакьаву къатIайлар. Виваллил (инессиврал) сериялул аффикс –ву лугъатирттаву ливчIун бур бухмур журалий, -бу тIий: къатлубу, чIирабу. На личIи дуллалимур серия тIурча, (интерэссиврал серия) цамур серия дур, ттинин лакку мазраву ккаккан къадурсса, цайми дагъусттан мазурдиву дусса (шикку муния ихтилат кутIа банна).

3.2.Жинсирал аффикс Б
Жинсирал аффикс б- хьуна бакьлай бур так мархлул хьхьичI (мукъул бакIрай) жинсирдайх баххана шайсса глаголлаву (миннуя шайсса причастиярдаву, деепричастиярдаву) ва цаппара прилагательныйрдаву: багьан, бизан, бучIан; байлсса, биялсса, бухсса, бучIисса, бачIисса.
Махъми позициярттаву (мукъул мархлуву, мархлул хъирив), лавай кIицI лавгсса куццуй, мунил кIану /в/-лул бугьлай бур.
Му аффиксрал цаймигу вариантру бур:
а) /н/-лул хъирив му кIура баллай бур /м/-лийн, хьхьичIсса /н/-гу цихава лащан бувну: ттучIанма буцинна, лу винма бити. ЧIарав багьсса /нм/ кIура баллай бур /мм/-лийн, амма чичин багьлай бур /н/ ябувну, му бунутIий падеж ккаккан дайсса морфема. Аффикс /н/ буссар дулаврил падежрай (щин? ссан?), ххуллул ахир ккаккан дайсса падежирттай (чун?) миннул хъирив базайсса бутIраву (чунмай?), лащан бай послелограву кунма;
б) вариант /пп/ шайссар цачIун багьсса кIилийнусса /бб/-лия. Мукунсса тагьар сакин шайссар ахирданий /в/ бусса падежрая (интер) направление ккаккан даймур форма сакин дайни: ятту ариппай бавчунни (← ариббай). Мукуннасса тагьар дуссар цу-в цIанинкIанаймунил мархлуя хьусса, кIилийнусса жинсирал аффиксру бусса формалуву – цуппа (← цубба).
Орфографиялуву жинсирал аффикс б чичавриву ишлану дур фонетический принцип (баллалисса куццуй чичаву), так /н/-лул хъирив морфологический принципрай чичин ккаккан бувну бур, амма миккугу, шанма тIисса мукъуву му принцип лирну дур, цанчирча му мукъул мархлуву бур /м/ – шама, шамийла).

3.3. Жинсирал аффикс Д
Аффикс д ишла шайссар «д» группалул формардаву мукъул бакIрай кIайва жинсирдайх баххана шайми глаголлаву ва прилагательныйрдаву: дагьан, дизан, дучIан; дайлсса, диялсса, духсса, дучIисса, дачIисса.
Инфикс хIисаврай ванил вариант хъанай бур -р-: дуркIунни, ларгунни, цIарцIан, дирчIан, яларай.
Цаппара глаголлаву жинсирал р- бур мукъул бакIрайгу: ттархь рищун (заккана бищун), лачак рутан / дутан. ЧIалачIиссаксса, ва аффиксрал бикIлилмур вариант хъанай бур р- , му тасттикь буллай бур хьхьичIава класс ккаккан бай аффиксру бивкIсса мукъурттиву цайми мазурдивугу мува чIу бушиврул, бурги: душ – руш (лезг.), рурси (дарг.). Ца ялагу: бакIрайсса р-лул бюхъай жинсру жям дуллалисса, абстраксса мяъна диркIун дикIан, цIана мукунсса мяъна дур рагьан, ратIин, рищун, руцин, рушлан, рюххан, ряххин, тIисса, миннуя хьуну бур цайми махъругу ( рищу-руцу, рущу, ряхху-ратIу).
Тамансса глаголлал бакIрайсса /л/ хьхьичIавасса жинсирал аффиксрал, р-лул жура бивкIсса тагьар дур, миннувасса цаппара яру мазраву жинсирдайх баххана хъанай бур, масала: ласун – босизе, лечан – бекеризе, лахъан – бахизе ва ц.
ЧIу /д/ бавхIуну буссар тарихраву /тт/-лущалгу, мунияту цаппара глаголлал бакIрайсса /тт/-гу жинсирал аффикс баххана хьусса чIу бикIан бюхъай: ттихIин, ттизин, ттихъин, ттирихIин.
Жинсирал аффикс хIисаврай -р- бур частицардавугу: арцу ттучIара дур, ларагу къалагай. Амма /р/ бакьлай бакъар /н/-лул хъирив, му цал /д/-лийн кIура бавну бур, яла, лит. мазраву – /н/-лийн кIура бавну бур: арцу ттухьхьунна дула (← ттухьхьунда ←* ттухьхьунра).
Ва аффиксрал личIисса, кIилийсса вариант -рд- хьуна бакьлай бур интер сериялул направительный падежравугу: яттил ттурзанну арирдай дарчунни (←*ариррай). Мукуннасса тагьар дур цу-в цIанинкIанаймунил мархлуя хьусса, кIилийнусса жинсирал аффиксру бусса вара жинсирал формалувугу: цурда нину (←* цурра).
ЧIалачIисса куццуй, жинсирал аффиксирттацIун бавхIуну лаласун аьркинну дур так ца чичрулул кьяйда: ахирданий /н/ бусса падежрал формардаву / мм / баллай бухьурча, нм чичайшиву. Мура кьяйда дуссар лахъисса иш ягу тагьар ккаккан дайсса деепричастиярттал ва наречиярттал формардавугу: буслайнма бур, тIайланма бачу (гайми жинсру: буслайна ур, тIайлана ачу; буслайнна дур, тIайланна дачу).
ЛичIисса тагьар дуссар жинсирал аффиксру /л/-лул хъирив бусса чIумал. Цаппара бяст-ччаллу хъанай бур, му чIунил хъирив жинсирал аффиксру ябан аьркинссар-къааьркинссар тIисса. Яни цавай бур: ттула арс, ттулва душ, ттулла хъус – тIунгу чичлангу аьркинссар тIий. Амма лит. мазраву мукунми формарду жинсирдайх даххана къахъанай, кIай циняв мукъурттищал цараца, аффикс бувагу бакъасса форма ишла хъанай дур: ттула арс, ттула душ, ттула хъус. Вайми дагъусттан мазурдиву жинсирал категория цавайннуву бигьа хьуну (яру маз, дарги маз), гайминнуву бухва лавгун буссар (лезги маз, агъул маз). Жуламур мазрахьхьунгу ва ишираву цила ххуллийх бачин ихтияр дулун багьлай бур, ми кIирайрагу формарду вариантру хIисаврай дурус дурну.
Р. ХI. Эльдарова