[dropcap]Б[/dropcap]увкIунни сентябрь барз – агьаммур бакIлахъия датIайсса чIун. Аьрщараха цимигу шинай зузиминнан кIулссар, бакIлахъия датIирчагу,аьрщи дигьалаглансса чIун гъан хьурчагу, бигьалагансса мажал бакъашиву, уттигу ахъуву, дачардай дувансса давурттал сияхI къачIиришиву – ялату нанимур сезон щаллу дуллай, ялунчIилсса сезондалийнсса хIадуршинна дуллай.
Кумаг бувара
каландалун
Ссуттихуннай яла чIалну бакIлахъия датIаймур ахънилссаннун ккалли буван бучIир калан. Бияннин, биялну буцIиннин му хъяхъа къаучиншиврул, мунил лува-лувми чIапIив бивттуну хъинссар. Хъяхъа тIий байбивхьусса калан бухьурчагу, най буна бивттуну хъинссар, гихунмай щаллуну хъяхъа учиннин му дукралувун ишла буваншиврул.
Чан дувара хъункIултIутIайнсса щин
Сентябрьдания тинмай бучIиссар хъункIултIутIайнсса щин чан дуван ягу ми дурагума къарутIлан, тIутIив кIинттулнин хIадур хьуншиврул, миннул ххяхлахаву дацIаншиврул. ЦIанакул хъинссар миннул лувми чIапIивгу бивттуну.
Аьрщаран – витIаминну
БакIлахъия дартIун махъ аьрщарай сидератру, яни тIабиаьтрал циллара аьрщарансса оьргъашивуну ляхъан дурсса ххяххия, дургьуну хъинссар. Мисалдаран, люцерна, горчица, къама, нихъя (овес), сурепица, шанчIапIи (клевер), щюлли хъюрув (горох) ва м.ц.. Сентябрьданий дугьияра сидератру, ми тIутIайх дичиннин, октябрь зуруй миннущал архIала биххара ахъ. Мунийну аьрщи органический затирттал авадан хьунтIиссар. Шиккува кIицI лаган, горчица дургьуну диркIсса кIанай нувщи ххяххайссар хъинну ххуйну, горчицалувусса ярксса эфир аьгъушивурттал нувщул зиянчи «проволочник» ххиен дувайссар.
Диххира аьрщи –
кьадитира
БакIлахъиялуцIа, цIинцI-урттуцIа марцI дурсса аьрщи ссуттихуннай дуччин дуван аьркинссар оьргъашиврул, амма ссуттихуннай къабучIиссар азот бусса оьргъашивуртту.
Канилуми оьргъашивурттава хъинссар лах ишла бувну, луххал ца стакан аьрщарал 1 кв.метралийн хIисавну. Оьргъашиву зурзу дурсса аьрщи диххира, дихлахийни хъанахъисса къуркъивгу, валтругу дусса куццуй, мюрш къадурнура, диртун. Укунсса аякьа дурсса аьрщи кIинттул ххуйну микIлачIунтIиссар, инттухуннайгу ххуйну гъили лагантIиссар.
Кьюнукьи мурахас
бувара «ссирссилттацIа»
Сентябрьданий кьюнукьи марцI бувара хъахъи лавгсса, меж бивкIсса чIапIацIа, мукунма «ссирссилттацIа», агарда кьюнукьи гихунмай ури-кьури буккаву, чIяву шаву зунна аьркинну дакъахьурча. Амма щюллисса чIапIан ва къупан зарал къахьунну, цанчирча ми ялунчIил хьун нанисса бакIлахъиялул агьаммур бутIа хъанай буну тIий. Кьюнукьунгу, мурхьирдан кунна, ссутихуннай аьркинссар фосфор-калийрал оьргъашивуртту, цанчирча гъинтнил ахирданий, ссутнил дайдихьулий ялунчIилсса кьюнукьул тIутIал къупру салкьи хъанан бикIайну тIий.
Чан дувара
къавахърайнсса щин
Ссуттихуннай чан дувара къавахърайн дутIлатIисса щин. КъавахърачIан цичIанма бияннинсса 5-7 чIапIи кьабивтун, вайми бивттуну хъинссар. Мукунма пасттандалунгу.
Нувщун – лах
Гъинттул, кIилчинсса бакIлахъия ласаву мурадрай, бувгьусса нувщи бухьурча зула ахъуву, сентябрь зуруй буччин бувара ми луххал, тIама ччурччуну хьусса лах нувщул къатIрал лях бивчуну. Муния махъ кказагу бувну, щин дишара.
Ялагу:
— ЦIанава хIадур бувара инттухунмай бугьансса гьанна.
— Ссуттихуннайсса ахъулсса лувми хъархъирдая ритлай байбивхьуну хъинссар.
— Ссуттихуннай мурхьирдал лувгу калийрал ва фосфорданул оьргъашиву дирчуну хъинссар (миннувух лахгу), муниннин цал миккусса кьаркьсса кьяртив, чIапIив бувкьун.
— Ссуттихуннай ишла къадувайссар азотралми оьргъашивуртту.
— Сентябрьданий, мурхьирдал зиянчитал куртIну лабикIаннин, мурхьирдая чIапIив кьатI хъананнин, марцI бувара мурхьру зиянчитурацIа.
— Малиналул, кьюнукьул, мукунна цаймигу хIаллил ахъулссаннул (ягоды) лагмарасса аьрщи сентябрьданий дирххун хъинссар, миннул лагмарасса цIинцI-урттугу дуркьун. Кказа бувну махъ ялтту къат опилкарттал, ягу цамур материалданул, дурну хъинссар.
— ЛичIлулну ябитара къатIрах, мурхьирдах, мурахас бувара ми кьаркьсса, аьркин дакъасса къяртрацIа (цавугу мурхьирдал зиянчитал лабивкIун бикIан бюхъайсса), хъирив ххярххун нанимуницIа.
— Бугьияра ахъуву цIу-цIусса мурхьирдал хIавирду, къатIри.
— КIяла бувара мурхьру ссутнил гъаралуннил дяххан къадувансса водоэмульсион краскардай, ми миву лабикIлакIисса зиянчитурая ва кIинттулсса ва инттухуннайсса бургъил къяртрая буруччиншиврул. КIяла булланнингу цал ми марцI бувара кьавкьсса ккирттацIа.
ХIадур бувссар
Бадрижамал Аьлиевал