Бигьассарив ацIва оьрчI бакI буккан буван?

Марусса ва АьвдурахIин арс ХIажи-Мусащал

Лакку билаят. Ва хъинну авадансса кIанур. Му аваданшивугу хIасул хъанай дур цалчин тIабиаьтрайну, кIилчин ва билаятрай яхъанахъисса инсантурайну. Жува вай иширттайн мукIруну бикIан аьркинссару.

ЦIуйшиял шяраваллил чулуха кьиблалул чулийнмай нани­сса ххуллул цаппара дуламантту махъ кьадитайхту, янилун дагьлай дуссар мурзусса бакIуй, дачIи неххамачIув дирхьусса, Хъюйннал шяравалу. КIицI бувсса ххуллияту ва чIалай дуссар Хъуннеххал даралул заллуну. ЧIарах нанисса нехгу хьхьу-кьини дакъа тIааьнсса ххурххулул балай тIий дуссар.

Вана ва неххамачIувсса къатрал дайдихьулий дия ацIва оьрчI бакI буккан бувсса Нину-Виричунал – Кьурбанова Маруссал ва ванил ласнал АьвдурахIиннул къатри. Вайннал къатри ттун ца хъюйричунал ккаккан дуруна. Къатри цирдагу кIира зивулийсса, хIаятрал сий дучIан дурсса, магъив-чIиртту янилун дагьлагьисса дия. ЧIалай бия, вай къатрал заллухъруннащал кIул хьуннинма, укун гьарца затраву лази-лакьишиву дусса инсантураща бакъа 10 оьрчI ччаннай бацIан буван къашайшивугу. Къатрал дарваза тIитIиннин цал на, чIарах нанисса аьтарттучIан гъан хьуну, ганил макьандалух вичIи дирхьуссия. ТIайлар, на аьтара учирчагу, ноябрь зурул ахирданий хъинну чанну дакъа неххай щин къадикIай, щинал макьангу мукссара лахъсса къадикIай.

Шяраваллил зума-къирагъирай духьурчагу къатри, хIаятраву ба­къая ккаччигу. Мунияту на цалчинмур зивулийсса, усру нузах дусса, къатлувун: «Бивзрув, бурув ша­ппа?» — тIий, сивсуну увхссияв. Ттун гиву бакIрайн багьуна къатрал заллухъру – АьвдурахIин ва Марусса. Га цурдагу хъункIюрххилссаннул чIун дия. На ттула учIаврил мурад кIицI байхту, гайннал бувсуна ттухь цана на кказитрай рищайсса макьаларттайну кIулшиву. Улу Дарбантлив яхъанай ивкIссагума кIулну ияв. Укун бигьану жу кувннащал кувгу кIул хьуну, жапирайн багьссияв, на суаллу буллай, гай ттул суаллахьхьун жавабру дуллай. Гьай-гьай, кIюрххилссаннун къур бувна столгу.

Цал хьхьичIун ласун Маруссал циява бувсмур:
— На бувссара 1939-ку шинал Хъюйннал шяраву. Ттул буттайн Рамазан, ниттийн Умай чай­ссия. Гай колхозраву зузисса инсантал бия. На къуртал бувссар 5 класс. Яла на дуккаву кьадиртссия. Ттуярва хъунмасса оьллуттизуну зузи­сса ссин кумаг буллан бикIайссияв. Ганияр махъ, 1962-ку шинал, на АьвдурахIиннун булун увкунав. Хъиривмур шинал хъатIи був­ссар. Яла, 1964-ку шиная байбивхьуну, кIира шин ляхну ца-ца буллай, на бувссар 10 оьрчI. Яла, винма чIалай бур, вайнналсса буллай бикIайссияв.

ЧIун хьу­сса чIумал колхозрал даврийнгу лагайссияв. ХIаятравугу бикIайссия кIива оьл, аьнакIив, индушкартту, ятту. Ттул лас АьвдурахIин колхозрал удаманну, председательну зий икIайссия. ЖучIа, гьарца кьини къахьурчагу, хъамал чан къашайва. Гайннал хьхьичI дишинсса дуки-хIачIиягу щаллу дуван багьлан бикIайва. Кьини лях на кIива кIара ччатIул бущай­ссия. Кьува ччатI шайва. Жул къатри, утти дусса кIанттай дакъа, хьхьичIра Хъюйннал уттисса ттучандалул чIарав дикIайссия. Кьинилул мутталий ххюйла-ряххийла неххая щин ласун гьан багьайва. Га чIумал, утти кунна, да­къача, неххайсса щин марцIсса дикIайва. Циняв Хъюйннал хъами мукун лагайссия. КIурматIахун урхьригу бивчуну, щин ттукрай ласун лагайссагу чан къашайва. ОьрчIан дукра жу личIину цанна-цаннасса дишайссия. Ява, кувннащал кув къабавкьусса, чанни-ххири тIисса ишругу къашайссия. Цаннал гаманал хIурмат буллай тарбия хьусса оьрчIру хьуна. Ялагу ттул лас, базаллувун лавгун, хъунисса чуваллу лаххиялул лавсун учIайссия. ЧIивиманал хъунаманая лирчIмигу лаххайссия. ЦIуру-кIуру къабикIайва. Вай утти яхъанахъи­сса къатри жу дуллай байбивхьу­ссияв 1983-ку шинал. Щинал ма­съалагу бигьа хьуна. КIива-шанма шаттирал чIарав неххал щин дур.

Утти кIицI дуванна ттула циняв арс-душварал цIарду.1964-ку шинал бувссар хьхьичIва-хьхьичIсса Назира. Му цIана ласнащал яхъа­най бур Каспийскалий. Мунил хъирив 1966-ку шинал увну ивкIсса Гъази тIисса арс 20 шинал хьхьичI ахиратравун лавгунни. Ванал кулпатгу Каспийскалий яхъанай бур. Хъиривма Рамазангу Каспийскалий ур кулпатращал. Ва ур ишбажаранчи. Бунъямин зий ур Ваччав азарханалул техник-зузалану. Абуссупиян яхъанай ур Щардал шяраву. Тикку ванал гъаттарал пирма дур. Исрапил яхъанай ур Каспийскалий. Бадави тIима зий ур СумбатIуллал ва 1-мур ЦIувкIуллал шяраваллал участковайну. Зулмира шиккува, Хъюйн щар хьуну, бур. МахIаммадссалам Каспийскалий ккарччал хIакинну зий ­уссар. Махъа-махъма арс, ХIажи-Муса, зий ур Ваччав ЦIулещан дувултрал даврий. Ва цувагу жучIава яхъанай ур. Вай къатригу вананни дикIантIисса. Вайминнал цала-цала ужагъру бур. ХIукуматрал чулуха ттун цичIавгу вари чин­сса кумаг бувсса иш къаккавкссар. Мукьра къуруш дикIайва оьрчIан ххюра шин хьуннин. Ххишалагу къархьуна. ТIайлар, циняв укун чIявусса оьрчIру бувсса нитти­хъан дулайсса медаль ттунгу дуллуна. Пенсиягума ацIуннийнмагу биллай бакъар. Амма на рязину бура ттула ласнаягу, оьрчIаягу, оьрчIал оьрчIаягу. БучIайссар вай жучIан къатта-къуш чIурдал буцIин буван. Му чIумал хъуннасса ххаришиву дикIай, чIивисса хIаллай духьурчагу, — куну бувсуна оьрмулул лахIзардая Маруссал.

Утти вичIи дишинну Аьв­дурахIиннухгу:
— На увссара 1940-ку шинал Хъюйннал шяраву. ЧIяйннал шяраву къуртал бувссар 10 класс ххуйсса кьиматирттайну. Амма шаппа ттул ссу ва хъуннар хьусса нину дия. Гайннах уруган багьлай бия. Ссу цуппагу 31 шинаву ахиратрахьхьун лавгссар. Мунияту на шяравусса, райондалийсса давур­ттив канил дургьуну ивкIссара. Зий уссияв колхозрал удаманну, председательну, багъманчину, зий усси­яв клубравугу, библиотекалийгу. На председательну зузисса чIумал колхозрал дикIайва 70 гектар дугьайсса хъунил. ЖучIа хъинну ххуйсса къамагу шайва. Ккуллал, Хъусращиял инсантал бучIайва жучIан къама ласун. ТIайлар, Бабаюртуллал райондалий жул аьрщи къадикIайва. Амма циняв шяраваллал ятту кIи рутан лагайссия Бажиганнайн. Утти цанма букансса нувщивагу бугьлай бакъар инсантал, хъинну курчIил хьуну бур…
Дурусну гьашину, 2018-ку ши­нал, АьвдурахIиннул ва Мару­ссал цачIу оьрму бутлай там хъанай дур 55 шин. Кувннащал кув бавкьуну, нахIуну, хIалалну оьр­му бутлай бивкIун тIийри вайннал 10 арс-душ ччаннай бацIан був­сса. Ттун кIулссаксса, Хъюйннал шяраву цамур Нину-Виричу да­къануккар. ЧIа учинну ххаллил­сса, яхI-къириятрал заллусса зунттал ниттин ва буттан вания тихуннайгу цIуллушиву, къюмайртту хьусса оьрчIал оьрчIал дянив ххари-хъиншиврий оьрму бутан­сса мутта.