Диххи аьрщи – личин бува гива аьвзалзаманнул тарих

Гьашину сентябрьданий РАН-данул Археологиялул институтрал кIицI дуллай бур жула билаятрал цIа дурксса аьлимчу, археолог Рауф МахIаммадович Мунчаевлун 90 шин там шаву. Р. М. Мунчаев хъанахъиссар РАН-далулСоветник, член-корреспондент, тарихрал элмурдал доктор, профессор, Германнал археологиялул институтрал ва Италиянал Африканал ва Востокрал институтрал член-корреспондент, Аьрасатнал Федерациялул элмулул ва техникалул лагрулий­сса ПаччахIлугърал премиялул лауреат (1999).

Дусшиврул Орден, ХIурматрал Орден (2009) ва личIи-личIисса медаллу ларсма, РСФСР-данул элмурдал лайкь хьусса ишккакку (1989), Дагъусттаннал АССР-данул элмурдал лайкь хьусса ишккакку (1982), Ингушнал Республикалул элмурдал лайкь хьусса иш­ккакку (2008). Укунсса дур Рауф МахIаммадовичлул элмийсса ва жяматийсса шакил.
ХьхьичIва на чивчуссия жула аьлимчу ушиву дунияллий ца яла машгьурсса ттизаманнул археолог, Ккавкказуллал аьвзалзаманнул ва археологиялул лагрулийсса хъунасса авторитетну. Утти ттуща бюхълай бур ца­хъисгу дакI дарцIуну исват буван му мукун бушиву. Р.М. Мунчаевлул элмийсса мурадру хъанай бур: археология, Ккавкказуллал ва Гъанмур Восток, аьвзалзаманнул тарих ва культура.

Рауф МахIаммадович Мунчаев лакрал миллатрал арсри, увссар 1928 шинал сентябрьданул 23-нний Закатал шагьрулий. Ва ччянива захIматрахун агьссар. Хъун дяъвилул шиннардий Мунчаевхъал хъунма­сса кулпатраву 5 оьрчIавату га ивкIссар яла хъунама, мунияту мунан багьну бивкIссар мюрщиминнаха аякьа дуллан. Миннал ниттил оьрчIру захIмат ххирану, даврилгу, ччатIулгу кьадру кIулну тарбия буллай бивкIссар. Мунияту минная хьуссар бусравсса инсантал ва ххуйсса пишакартал.

[dropcap]Р[/dropcap]ауфлул къуртал бувссар Да­гъусттаннал педагогикалул институтрал (цIана ДГУ) тарихрал факультет. Итххявхсса жагьил­сса пишакар ивтссар зун гава институтраву лаборантну. Профессор Расул МахIаммадович МахIаммадовлун хIисав хьу­ссар ганал элмулул ахттарчинал пагьму-гьунар. Яла га увцуссар Дагъусттаннал АССР-данул Министртурал Советрал Председательнал кумагчину, амма къуллугъчинал даву ганан даши къадирзун дур.

1949 шинал га увххун ур аспирантуралувун, дуклай ивкIссар СССР-данул Элмурдал Академиялул Археологиялул институтраву Е. И. Крупнов тIисса ккавкказоведнал каялувшиврий. Ганал сянат диркIссар Ккавкказуллал энеолитрал ва ччясса чарвитул чIумул археология. Мира шиннардий га гьуртту хьуссар Дагъусттаннай зий бивкIсса археологиялул экспедициялувух. Рауфлул лахьлай ивкIссар археологиялул элмугу: 2 шинал му­тталий студентътуращал архIал цалла кIулшиву ларай дуллай ивкIссар МГУ-рал тарихрал факультетрайсса археологиялул кафедралий.

1953 шинал мунал къуртал дурссар «Дагъусттаннал тарихраву ччясса чарвитул замана» («Эпоха ранней бронзы в истории Дагестана (III-II тыс. до н. э.») тIисса элмурдал кандидатшиврийнсса диссертация ва хьхьичIунну дугу дурурччуссар. Официалсса оппонентътал Б. Б. Пиотровскийл ва Н. Я. Мерпертлул лавайсса кьимат бивщуссар диссертациялун. Яла Р. М. Мунчаев 1,5 шинайсса зий ивкIссар СССР-данул Элмурдал академиялул Дагъусттаннал филиалданий Тарихрал, мазрал ва литературалул институтраву.

[dropcap]М[/dropcap]и­кку мунал кумаг буллай ивкIссар Ккавкказуллал тарихраха зузиминнан. Археологиялул институтраву ганал дузрайн дуккан дурссар цалла творчествалул ва сакиншиннардал проектру, ваная хьуссар Аьрасатнал археологиялул машгьур­сса аьлимчу.
1971 шинал ганал дурур­ччуссар «Ккавкказ энеолитрал ва ччясса чарвитул заманнай» («Кавказ в эпоху энеолита и ранней бронзы») тIисса элмурдал докторшиврийнсса диссертация. Ва элмийсса захIматрал тамансса аваза гьаз бувну бивкIссар археологтурал дянив. Ца хьхьичIунссаннан ккаллисса археолог А. В. Ациховскийл чивчуну бивкIссар: «ЦIа дурксса Совет Союзрал археолог Р. М. Мунчаевлул докторшиврийнсса диссертация хъана­хъиссар Ккавкказуллал аьвзалзаманнул тарихран хас дурсса, тарихрал литературалуву гьарта-гьарзану дурсса цалчинсса хъиривлаяву».

1975 шинал му элмийсса ах­ттар баву щаллу дурссар «Ккав­кказ чарвитул ттуршукулул дайдихьулий» тIисса цIусса материаллайну. Му чIумуя шинмай га лу бусравну бур циняв ккавкказоведтуран, Баргъбуккавал Европанал ва ХьхьичIмур Азиянал тарихраха зузисса аьлимтуран.
1969 шинал СССР-данул Элмурдал академиялул Археологиялул институтраву Е. И. Крупновлул сипталийну сакин був­ссар Иракьуллал археологиялул экспедиция, ганил каялувчишиву тапшур дурссар Р. М. Мунчаевлуйн. Иракь дязаннуну хъанахъисса Мессопотамия ккаллиссар археологиялул Маккалун, тикку элмийсса хъиривлаявуртту дуллай бур щаллара дунияллул билаятирттаясса яла цIа дуркми археологтал.

Га региондалуцIун дархIуну дур дунияллий аьвзалзаманнул цивилизациялул дайдихьу.
Иракьуллал археологиялул экспедициялул цалчинми давуртту дайдирхьуссар Иракьуллал Синджардал даралуву. Экспедициялул давуртту бартдигьаврил 2 мурад бивкIссар: дуки-хIачIия дуккан дайсса хозяйствартту дузал даву ва Мессопотамиянаву аьвзалзаманнул цивилизация щаллу шаву. Ми давур­тту уттигу дуллайнма бур. Экспедиция зузисса кIанттурдайн бувкIун бивкIссар Британнал, Германнал, Японнал ва цаймигу билаятирттал экспедицияртту.

1974 шинал Великобританиянал Кембриджуллал уни­верситет­раву сакин бувну бивкIссар аьвзалзаманалул Мессопотамиялул масъаларттал хIакъиравусса Англиянал ва Аьрасатнал цачIусса семинар.
1979-1989 шиннардий зий бивкIссар Аьрасатнал ва Американал симпозиум, мунил машгьур дурссар тематика щала Аьвзалзаманнул Машрикьрайх. Ми давурттал ца яла хьхьичIунма сакиншинначину ивкIссар Рауф МахIаммадович.
Иракьнал археологиялул экспедициялул давуртту машгьур даврин кумаг бувссар Р. М. Мунчаевлул ва мунал даврил уртакьтурал 60-нния лирчу­сса элмийсса давурттал, ми давурттал хIакъиравусса луттирду итабавкьуну бивкIссар, Аьра­сатнаву бакъасса, Англиянавугу, Германнавугу, Иракьнавугу.

[dropcap]М[/dropcap]иннувух бивкIссар «Раннеземледельческие поселения Северной Мессопотамии» тIисса лугу, му итабавкьуну бивкIссар 1993 шинал США-наву Аризона штатрал университетрал. Ми луттирду чивчуми – Рауф МахIаммадович Мунчаевлун ва мунал даврил уртакьтуран дуллуссар Аьрасатнал Федерациялул ПаччахIлугърал премияр­тту 1999 шинал. Миннал давур­ттан лавайсса кьиматру бивщу­ссар дазул кьатIувгу.1988 шинал Р. М. Мунчаевлул экспедициялул давуртту лахъи лаган дур­ссар Сириянаву. Ахттар баврил давуртту дачин дурну диркIссар жула эра дучIаннинсса 3 азарда шинал ахирданий хъунма­сса ахIрамрал комплексраву. Га комплекс бивкIссар ли­чIину, чIалачIиссаксса, га бивкI­ссар щалва округрал аьдат-эбадатирттал ва административ дязанну. Ганил ххаллилну яхьу­сса сооруженияртту диркIссар, шачIантту кунна, цаннияр ца лахъ хъанахъисса террасардай. Телль Хазнал раскопкартту даврийну кIул хьуссар Сирия хъанай бушиву баргълагавал аьвзалзаманнул цивилизациялул дязан.

Рауф МахIаммадович Мунчаев 35 шинаяр ххишалагу зий ивкIссар Археологиялул институтрал каялувчину. 23 шинай зий ивкIссар институтрал директорнал элмулул давурттал хъиривчуну. Цалла элмийсса давур­ттайну Р. М. Мунчаев бусрав хьу­ссар дунияллул халкьуннал археологтуран ва цIанасса ппурттуву ккалли хьуссар Аьрасатнал археологтураву ца яла цIанихсса археологнан. Га увчIуссар Германнал археологиялул институт­рал ва Италиянал Африканал ва Машрикьуллал институтрал член-корреспондентну. 1985-1995 шиннардий га ивкIссар Дунияллул халкьуннал тарихрал элмурдал Даимансса Совет­рал Исполкомрал членну, му идаралул бусравсса членну ур хIакьинусса кьинигу.

Р. М. Мунчаевлул элмийсса давурттан паччахIлугърал лавайсса кьимат бивщуссар. ЦIана ганал оьрмулул 90 шин хьунни, цалва элмийсса захIматирттайну ганал цанна гьайкал дацIан дурссар. ЧIа учинну Рауф Ма­хIаммадовичлун уттигу лахъи­сса оьрму, цIуллушиву ва тIай­лабацIуртту.
Оьмар Даудов, тарихрал элмурдал доктор

ХIадур бувссар
ХI. Аьдиловлул