СсалабакIу ва Гьарун Саэдов

[dropcap]Ч[/dropcap]чянира, СССР дусса чIумал, Москавлиясса телевидениялул ца программа дикIайва шяраваллил иширттан хас дурсса. ЧIявумур чIумал га программа дачин дурну икIайва Юрий Черниченко тIисса журналист.

Га цувагу утти­сса журналистураха къалав­хьхьусса, ляличIисса адамина икIайва. ЧIалан бикIайва га мудангу шяраваллавух заназисса инсан ушиву. ДакIний ливчIунни, ца чIумал га, вацIлул къирагърай аьллали­сса мурхьирал ухнийгу щяивкIун, чIаравсса инсаннащал шяраваллил иширттая ихтилат буллай. Ганал ихтилат бия поэзиялул мазрайсса. Ахирданийгу: «Цила чIумал шяраваллил хозяйствалух къабуругларча, га цила багьайсса кьяйдалий дачин къадулларча, ва на щяивкIсса мурхьирал аьрсса ухлийн дуккантIиссар», — куна ганал.

Кроссвордрай бикIай ца махIатталсса суал: «Ци чайссар ччатIул мурхьирайн?» — тIисса. Буниялагу, бурвав дунияллий ччатIул булкарду ххяххайсса мурхь?
Амма зана хьунну зунттавунмай, ванил караматшивурттачIан, ххаллилшивручIан, аваданшивру­чIан. КIулсса зат бур булкарду мурхьирай къаххяххайшиву. Инсаннангу мудан ссупралий ччатI, ганихун дикI, нис, нагь, барт духьурча, оьр­мулул ишру ххуйну бачайшиву.

Июнь зурул ца кьини ттул дакI­нил макьу муксса капливун дагьунахха, ттуна нава лахьлай ияв тIавслелуххул мусил тIиму дирир­сса инсаннаха. Ца тIиму цир, щаллусса тIимурдал кацI бия га кьини ттул канихь. Уртту-тIутIив чантIа тIий, лухччи дуцIлацIисса чIун. Ва­ччиял шяравату увккун, на авчу­ссияв Ккул-Хъусрал чулинмай нанисса шагьра-ххуллийх. Га кьинисса ттул аьрххи бия 1-мур ЦIувкIуллал шяравун нанисса ххуллул кия чулийсса СсалабакIул ухнилун. КIа СсалабакIул ухнилу ятту-гъаттара ябуллалисса пирма душиву бувсуна ттухь Ваччиял шяравасса ца адаминал ва ганал кулпатрал.
Хъуннехгу аьратталну, гьарца кьини ахттая махъ лачIлачIисса гъараллал гьузи лахъан дурну, оьлур­къуну дия. Ттул бахттилун, га кьини чувчIав ттуруллул къурхъ да­къасса хьуна. Ваччату арх бакъа­сса ламучIан иявайсса чIумал, ттун бакIрайн агьуна райондалул ветуправлениялий зузисса гъаттарал хIакин, «Илчилий» мудан макьалартту чичайсса, ттунагу ххуйну кIулсса Аьбдуллаев Арсен. Ваналгу ттул дакI хъиннура тирх учин дуруна.

— Ина нанисса пирмалия арх дакъа цамургу, ЧIяйннал шярава­сса инсантурал, пирмагу дуссар. КIа пирмалий ца оьлил мукьва бярч бувну буссарча, кIайннуяту «Илчилул» буккултрахьгу бусанмур салкьи бува, — куна Арсеннул.
— Ттул аьрххи хIакьину цамур кIанайнсса бурча, кIиккун цамур базилух гьанна, — куссия на.
ЛамучIан ияйхту, хъирив хьуну, Ваччиял чулуха, хIапгу къатIий, шанма ккаччи бавчуна ттул чулийнмай. Нагу, нигьаувсун, гай ттуйнма ххяххан най бухьунссар тIий, ламул буржирачIан хьуну, хъарацIсса чантай хьхьичIух бувгьуссия. Ккаччив, тIурчарив, ттул чIарах ламуйх кIихунмай ливхъун лавгуна. БакIлавай ца ттуршра метралийх нанисса ххуллугу бивтун, ялув­сса кьанив увксса чIумал, ттул янил хьхьичI дарцIунахха мукун исвагьисса тIабиаьтрал сурат, кIания буслай махъругума биял къахьун­ссия. Архний чIалачIисса марххалттал кьяправусса зунттурдалгу хъиннура сурат ягин дуллай дия.

Тиву-шиву янилун багьлагьисса гъаттарайн, бюрчурдийн, балчантрайн я тIайла бацIайхтугу, кIайгу алжаннавун багьсса хIурулъэнтраха лахьлай бия. ЩихунчIав цучIав ахчилай акъая. Ххуллул кIивагу чулухух личIи-личIисса тIутIал чIюлу дурсса лухччигу цаява къип учинсса гъаттарах ялугьисса хханссия. Гай лухччайн дурксса хъуру та-дунугу дугьлай бивкIссар. Гиччасса ччатI жула ссупралий бивкIссар. Амма гъайкусса хъунил парча ттул янилун къабагьуна. Ххуллул ялтту чулийсса жагьилсса чIяхъ янилун багьайхту, дакI пашман хъанан диркIуна. Вай чIяхъ цивппагу я гъаттарал къабукай ягу лазуннараннагу аьркинсса ххяххия къадикIай. Жула зунттаву дур дурагу кIира ххяххия ятту-гъаттарал къадукайсса: ца – чIяхъ, гамур – ссилттук. Жула зунттавусса ххяххияртту миксса чIярусса дур­хха, ми ятту-гъаттарангу, инсаннан дукиялунгу ишла дуван бюхъайсса дур сайки цинярда.

Шикку ттун дакIнийн багьуна, Дарбантлив яхъанахъисса чIумал, ца ттула дуснал (ганал шеърирдугу чичайва), Игорь Бобров тIисса адаминал, бувсъсса далил. Ца идаралул коллектив цIусса хъунама увчIлай бивкIун бур. Цалчинма оратор, трибуналийн гьаз хьуну, хъунаману увчIлачIиманая цIарду дуллай: «Ва хIакьину жува увчIлачIисса инсан зий ивкIун ур 18 идаралий. Ванаща бювхъуну бур миксса идарарттал давуртту дачин дан. Жува ва увчIирча, къабяйкьинссару», — куну бур. КIилчинма ораторнал: «Ва цIана ттул хьхьичI цIуну жула хъунаману увчIлачIиманая цIарду дуллалисса инсан на къатIайлассар тIутIиссара. Циван учирча, ва инсан жула хъунаману цукунчIав увчIин къабучIиссар. Ва зий ивкIун ур 18 идаралий. Ва, даву дуван къахъанай, ца идаралия гамунийн лихълай ивкIун ур. Ва ур «летун», — куну бур.
Амма чIяхълил къатIраща ттул макьу зия дуван къархьуна. Уртту-тIутIал бувцIусса арих ачайхту, янилун дагьуна нава нанисса СсалабакIул ухнилусса пирма. Архнияту чIалай дия инсантуралмур къатрал ларзнил лултту рирщусса цIанну ятIулсса муххал лиссурду ва гайннул лувсса гъаттарал пирмагу.

Цахъис кIинай шайхту, ттул янилун агьуна пирмалул чулухсса ххуллийх нанисса кIия инсангу. Гъан хъанан бивкIукун, бувчIуна кIай хъами-душру бушиву. Га цаннил канихь бия чIивисса душ. Нава цу уссарав, ци мурадрай най уссарав бусайхту, гайнналгу бувсуна цивппа ца буссарив. Ца бия ЦIущуллал шяравасса Рашкъуева Шавлухъ, гамур – Ва­ччиял шяравасса Саэдова ХIурун. Саэдова тIисса фамилия ттунна баяйхту: «Ина Гьарун Саэдовлул тухумраясса душвагу бакъарав?» — куну цIуххайхту, ХIуруннул бувсуна цуппа на нанисса пирмалул заллухъруннал — Саэдов Аьлиллул ва СалихIатлул душ бушиву, цивппагу Гьаруннул уссил Сайпуллагьлул наслулиясса бушиву. Цищаласса Шавлухъгу ХIуруннул цила ни­ттирссу душиву бувсуна. Ганил канихьсса душгу Шавлухълул душ бивкIун бия.
ПирмалучIан гъан хьусса чIумал, ттул хьунийн увккуна Саэдов Аьлил. Ганал кулпат СалихIатгу га ппурттуву къатрал хьхьичIсса ахъуву къур дурчIлай бия. Ххютулу уттубивхьуну бия кIива ккаччи.

Аьлиллухь ва СалихIатлухь на бувсъссия нава «Илчи» кказитрал корреспондент ушиву, ва ттула кьастгу гайннащал кIул хьунсса, бюхъавай макьалагу чичинсса душиву. Яла, чан-чанну тIий, сукку хьуна жул дянивсса ихтилатгу.
— Ва жул канихьсса пирма ну­кIура, жула хIукуматрал ххуллу-хха баххана хьуннин, Ваччиял колхозрал пирману диркIссар. Жу ва ижаралий ларсун, шикку жула ва Ваччиял СПК-лул гъаттара ябуллай буру. Вайннуща ттирзусса накIлия нагь-нис дувару. Вай ласунгу инсантал шиккунма бучIайссар. Нагь-нис даххаву дакъассагу, жучIан шиччава къячри, бярчру машан ласун бучIай даргиял инсантал. Ябуллай ура на мукуна чан-кьансса яттугу. Ваччиял СПК-лул цала гъаттара ябуллалаврих жун, арцу къадулайча, 3-4 гъаттара шинал мутталий булайссар. Дур жухь вай ябуллан ижаралий дуллусса 50-ннийн дир­сса гектардайсса лухччигу. Ши­кку, жул кулпат бакъа, цама акъа­ссар. ГъаттарачIангу нава лагара. КIинттул вайннун дичинсса лазунигу шиччара дувара. Ттул кулпат СалихIат ЦIущарниясса бур. Ванил ляхъиндалулгу кумаг бувай ххулув буван. На нава Ваччиял шярава­сса, Гьарун Саэдовлул уссил Сайпуллагьлул наслулиясса ура. Ттул буттайнгу Сайпуллагь учайссия. Ганалма бутта ивкIссар гана га Гьаруннул уссу Сайпуллагь.

— Зул оьрчI-бакI ци бур? – цIув­ххуссия на Аьлиллухь.
— Винма ххуллий хьуна бавкьу­сса га, ХIурун, ттул хъунмамур душри. Вай цIана винма ххал хьусса жучIавасса оьрчIайн цаннайн Аьби­дин, ваманайн Сайпуллагь учайссар. Ялагу Светлана тIисса ца душгу, Нурислан ва Гьарун тIисса кIия арсгу буссар. Ми цахъи хьхьичI ттул щарнил буттащал, ХIажинащал, сайрданий лавгунни.

Укун цалва цивппа бакI бу­ккан буллай, марцIсса тIабиаьтрал «карав» яхъанай ия Аьлил цала кулпатращал. ТIайлар, оьрчIан гьарца кьини мадарасса манзилданий Ваччав школалийн гьан багьайсса бия. «Укун шяраваллая архну яхъанахъисса оьрчIру школалийн биян буллан автобусру буллуну буссархха, зулми оьрчIал хъирив къабучIайрив?» — куну цIувххуссия на. «Га винма ккавк­сса, ва чулийнмай кIура баллали­сса ххуллул бакIрайсса дуламантту нигьачIаву дусса душаврийн бувну, ГАИ-лул ихтияр къадуллай дур тIар машина гьан буван», — куна Аьлиллул. Му затгу ттун цукуннив аьжаив бивзуна: къашайссарив вай оьрчIал цIаний гай дуламантту куццирайн дуцин?

Махъунай най унува ттун ялагу ца бахтти хьуна. Ттун хьунабавкьуна ЦIущарниясса Рашкъуев ХIажи ва оьрчIру сайрдания най. Вана ттул чIатIи мурад бартлагавай. Гай оьрчIавух ия жула хъунасса лаккучу Гьаруннул цIа дирзмагу. Гьай-гьай, рирщуссия на гайнналмур суратгу. Рирщуссия личIину Гьаруннулссагу.
ЧIавама Гьарун хъуна шайхту, хьунхьуви хъин чулиннайсса дахханашивуртту жула зунттавугу.

ХIажимурад ХIусайнов