Ниттил маз: Ччарча лахьланну, къаччарча къалахьланну!

[dropcap]Л[/dropcap]аккуй, лакку учкъулалий, лакку маз лакрал анжагъ цанма ччан бивкIукуннив ( хушрайрив) лахьлантIисса? Миннай цалва маз лахьлансса ва кIулну бикIан аьркинсса ялуршин къадикIантIиссарив?

Аьрасатнал Федерациялул «Дуккаврил кьанундалий (закондалий)» дахханашивуртту даврил проектрацIун цаппара бавхIусса пикрирду

Гьашину апрель зурул дайдихьулий Аьрасатнал Па­ччахIлугърал Думалул цаппара депутатътурал «Аьрасатнал Федерациялул КIулшиву дулаврил (дуккаврил, образованиялул) Кьанундалий» дахханашивуртту дан ккаккан дуллали­сса проект Думалийн тапшур дурунни. Дахханашивурттугу, хасну учин, анжагъ кIа Закондалул ца статьялуцIун («Язык образования» тIисса 14-чинмур статьялуцIун) дархIусса дур. Ва статья тIурчан, элму дуккаврил (кIулшиву дулаврил) маз язи бугьлагьисса, му ишла хъана­хъаврил хахлил дазу-зума ришлашисса статьяри.

[pullquote]ПаччахIлугърал мазруну оьрус маз ва цинявппагу (?!)
Да­гъусттан мазру ккаккан бувну бур. Вагу ца бувчIин къабюхъайсса, мухIлу-хIин дакъасса ххара­ххуппалул ссигъа бур. [/pullquote]

Микку 4-чинмур пунктрай чивчуну бур:
«Граждане Российской Федерации имеют право на получение дошкольного, начального общего и основного общего образования на родном языке из числа языков народов Российской Федерации, а также право на изучение родного языка из числа языков народов Российской Федерации в пределах возможностей, предоставляемых системой образования….» .
Ва закондалуцIун бавхIусса ихтилат байбишиннин ттун жула паччахIлугърай Гьанумур Закондалий (Аьрасатнал Конституциялий) мазурдил тагьар, статус ккаккан дуллалисса статьялул тIутIимургу кIицI бан ччива.

Статья 68:
1. Государственным языком Российской Федерации на всей её территории является русс­кий язык.
2. Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях республик они употребляются наряду с государственным языком Российской Федерации.
3. Российская Федерация гарантирует всем её народам право на сохранение родного языка, создание условий для его изучения и развития.
Мазурдил хIакъиравусса законну, миннуву дан ччисса да­хханашивуртту, Конституциялул кIана кIа статьялийн чул бивщуну, кIа гьануну лавсун, кIива къабувккун, кIанин зиттийшиву къадикIанну нани дан ва даххана дуллан аьркиншивугу аьлтта чIалачIисса зат бур.
Ттун шикку бакIрайва дакI­нин бутан ччива, жула па­ччахIлугърай – СССР-даний ва Аьрасатнал Федерациялий – жула цинявппагу мазру ми билаятрал ва щаллагу дунияллул (ва культуралул) хъус-ххазинану хъанахъишиву, ми закондалийну бурувччуну ва аякьалулу бушиву мудасилну кIицI лагайссия. Совет хIукуматрал най бунава баян бувну бивкIссар миллатирттал мазру, культура мюхчан дуллантIишиву, ми хьхьичIунмай ва лавай хъанансса чаранну ляхълантIишиву, цила багьайсса законну дишинтIишиву. Таман­сса мазурдин чичрурду хIасул дурну, миннуй байбихьулул учкъулартту зузи бувну, ми мазурдий кказит-журналлу, луттирду бишлашаву, литература дудансса шартIру оьрмулуву нани дурссар. Совет хIукуматрал заманнай циняв миллатру архIал бацIаврил, миннал мазурдиха аякьа даву му паччахIлугърал цилва бакIрайн лавсъсса бурж бушиву баян бувссар.

[pullquote]Ниттил мазрал дарсру хушрай дихьлахьаврийн дуцаву – му оьрчIру ниттил мазрая махIрум баврийн­сса ххуллу илкин буллалавур, му миллат­рал пресса, луттирду, журналлу, поэзия, фольклор, театр, радио ва м.ц. хIура-чIура дуклакаврицIунсса кабакьур, цивппа халкь цивппашиврия лаглантIисса ххуллур, яни миллат занакъабикIай ххуллийн бувцуну нанавур. [/pullquote]

[dropcap]В[/dropcap]а давриву тамансса гъалатIру хьуну бунугу, аьмсса кьяйда – миллатирттал ихтиярду архIалшиву ва мазру хьхьичIунмай хъанахъавринсса шартIру дуруччаву – паччахIлугърал документирттай мудангу ккаккан дуллай бивкIссар ва му ххуллийх жард къакуну нанаву мазурдил хIакъиравусса политикалул кьяйдану язи дургьуну диркIссар. Ва иширацIун бавхIуну ххал бу­ллан бивкIувкун, кIай дан кка­ккан дуллалисса дахханашивурттугу, гьамин, жува язи бувгьуну бивкIсса агьаммур ххуллия къабуклакисса, ялунгума миллат­ру ва миллатирттал мазру хьхьичIунмай ва лавай хъанан­сса чаранну ххишала буллалисса дикIан багьлагьиссар.

[pullquote]Проектрай рязи къавхьуминнал тIайланма ккаккан бунни му проект миллатирттал мазру «лешлашаврин ва бухлагаврин» кумаг буллалисса душиву ва Конституциялул 68-чинмур статьялийсса 3-чинмур пунктрайн зиттийсса душиву. [/pullquote]

Ххал дигьин Думалувун ду­ллусса закондалул проектрай ккаккан бувну бур Аьрасатнал Федерациялийсса республикарттал паччахIлугърал мазру лахьлахьаву ва миннул дарсру дишаву хушрайшиврий (хушрайшиврул гьанулий) ва мунищала архIал Аьрасатнал Федерациялул паччахIлугърал мазрал (яъни оьрус мазрал) дарс дишаврин ва му лахьхьаврин зарал (зиян) къахьунну, щавщи биян къабивтун, щаллу дан (нани дан) аьркиншиву. Мукунсса зиян биявугу, проектрал автортурал пикрилий, респуб­ликарттай ниттил мазурдихмур къулагъас, аякьа ххи дуллай тIий хъанай дусса дур. Мунияту Аьрасатнал Федерациялий паччахIлугърал маз (оьрус маз) буруччинсса къулайшивунугу Аьрасайливсса субъектирттал мазру (нитттил мазру) хушрайшиврий лахьлахьисса тагьарданийн буцавриву «ляркъуну дур».

[pullquote]Ялун биян бюхъаймунил ццах учин увну, хъанахъимунил аьш-бакIгу аьщуйн щуну чIалачIи дурну, жула цIанихсса аьлимчунал чирчусса ва макьала «Илчилул» редакция ккалли дуллай бур ли­ххяврил ххуллийсса макьалалун. – Ред. [/pullquote]

[dropcap]М[/dropcap]унищала архIал, Аьрасатнавусса республикарттал (субъектирдал) цалва-цалва паччахIлугъралми мазру лахьлахьавугу чара бакъа лахьхьин багьлагьисса даражалий къадиртун, ваца ялунссаннун факультатив хIисаврай («ччарча лахьхьин, къаччарча къалахьхьин» тIисса кунна), цукунчIавсса ялуршиву, важибшиву дакъа­сса даражалийн дутан ккаккан дуллай бур.
Цамургу дан ккаккан дуллалисса дахханашиву: учкъулалий ниттил маз хIисаврай лахь­лантIисса маз цумурдив язи бугьаврил ихтияргу дуклаки оьрчIал нитти-буттахьхьун ягу (лавайми классирттаву) ца­хьхьунна дуклаки оьрчIахьхьун дулун ккаккан дуллай бур.

[dropcap]В[/dropcap]а цIусса закондалул проект­раву дан ккаккан дуллалисса дахханашивурттал Дагъусттаннал миллатирттан ва мазурдин, жулвамур миллатран – лакран ва мазран, культуралун, ми ва миллатрал аьдатру, ппухълунная жучIанна бутIурай дуркмур сахла даврин ва ялун нанисса никирттахьхьунгу тапшур даврин цуку-цукунсса шартIру дузал дуллалиссарив, мюнпатран­сса ци дуссарив гьарцагу чулуха хъинну хъирив лавну ххал дигьин багьлай бур. Ми дахханашивурттал жунна ци дулунтIиссар, ссаву ссуссукьушиву хьун бюхъайссар, жува ми дахханашивурттал чун буцинтIиссару ва ссайн буккан бантIиссару? – укун­сса масъалартту, хъирив лавну, ххал бивгьукун, жунма бигьану бикIантIиссар жулвамур ххуллу ва пикри язи бугьан.

Дагъусттаннай паччахIлугъ­рал маз ишла хъанахъаврил ва кIанттулми мазругу аьркин буллалаврил дазурду ришлаши­сса закон дакъашиврул ца бакI-магъ дакъашиву, балжишиву дакъасса тагьар хьун дуллай дур. ПаччахIлугърал мазруну оьрус маз ва цинявппагу (?!) да­гъусттан мазру баян бувну бур. Вагу ца бувчIин къабюхъайсса, мухIлу-хIин дакъа­сса ххара­ххуппалул ссигъа бур. Ва ишираву дагъусттан мазру цинявппагу «паччахIлугърал мазруну» ккалли буллалаву мяъна да­къасса, хIукьукь-эл­му­лул термин хIисаврай ишла бансса, аслу ба­къасса ва къабюхълахъисса махъ бур. Ттун бувчIлачIиссаксса, Дагъусттаннай паччахIлугърал маз – му оьрус маз бур, ливчIми мазурдил тагьар (статус) кьанундалул гьанулий хIисав дарчан, балжишиву дакъасса тагьарданул (статусрал) мазру кунма хъанай бур. Бюхъай ва ишираву Дагъусттан Конституциялий «паччахIлугърал мазруну» ккалли бувсса мазру – официалсса мазру кунма ккаклакисса 14-гу хьхьичIххуттайми (титуллайми, яъни чичрулулми) мазру язи бувгьуну бикIан.

Мукун бухьурчан, жучIава паччахIлугърал маз ца бикIан багьлай бур – оьрус маз, мунищала архIал официал­сса мазрунугу чичрурдалми мазру хъанай бур. ЛивчIми мазурдил статус (кIантту), дазу рирщуну, ца чулухун рутан багьлай бур («ниттил маз», «ичIаллил, тIювал маз», «чичру дакъами мазру»…). Ванилссагу жунма, дагъусттанлувтуран, маслихIат ккавккун, кувннай кув бавкьуну бан багьлай бур. Жухлура му даву цайминнал къадантIиссар.
Мунияту ттул хьхьичIва-хьхьчI­мур суалгу, гьамин, закондалий дан ккаккан дуллалисса дахханашивуртту ва статьялуцIун даркьуну ду­ссарив ягу дакъассарив кIул дансса бур. Ва суал, гьай-гьай, цайминначIагу, Аьрасатнавун духлахисса личIи-личIисса республикарттай ва субъектирдай хIасул хьунни, мунинсса жуаврдугу цанна ва тагьар цукун чIалачIиссарив бусласисса дуллунни.
Госдумалувун ххал дигьин дуллусса кIа закондалул проектрал Аьрасатнавун хъунмасса аваза багьунни, чIяву-чIявусса бяст-ччаллийсса ихтилатру гьаз хьунни. Му проектрая цивппа рязи бакъашиву тамансса субъектирттал (республикарттал) жяматирттал, ккураннал, аьлимтурал, чичултрал ва миллатирттал кказит-журналлал зузултрал, интеллигенциялул вакилтурал баян бувунни.

КIа закондалул проектрайн тамансса субъектирттал миллатирттал вакилтал – татар, башкир, чуваш, якут, аьсатIин, ингуш, мичиххич, чаргас, адигей, къабардин, къарачай, балкьар… – къарши бувккунни. ХIатта кIа проектрал уртакь-автортуравух ивкIсса Думалувусса мичиххичнал депутатнал Саралиев Шамсаиллул цалла къулбас махъуннай ларсунни.
Проектрай рязи къавхьуминнал тIайланма ккаккан бунни му проект миллатирттал мазру «лешлашаврийн ва бухлаглагаврин» кумаг буллалисса душиву ва Конституциялул 68-чинмур статьялийсса 3-чинмур пунктрайн зиттийсса душиву. Мукунсса законгу ниттил мазурдин къарши­сса закондалун ккалли дурну, Аьра­сатнал 12 региондалул «Ниттил мазурдийн къаршисса закондалийн «Нет!» («Бакъа махъ»!)» тIисса ккуран сакин дурунни.

[dropcap]М[/dropcap]яйжанссар, ялун бурувгун, кIай дахханашивурттаву бакI­райра нигьачIаву чIалай дакъари, амма кIайннул мукьахунмай­сса оьрмулуву нигьа­чIавурттансса шартIру хIасул дуллалаврин кабакьаву бан най чIалай бур. Ваниву дур жула бучIантIимунинсса хъунмур нигьачIингу.
Шикку къулагъас дан аьркинсса кIанттурду:
1. Ниттил мазру «хушрай лахьлан бивкIукун, му лахьхьаврил ихтияр нитти-буттахьхьун ва оьрчIахьхьун (лававайми кла­ссирттаву) цахьхьунна дуллукун, занантIиссарив ми оьрчIру ниттил мазрал дарсирдайн ?
2. Ниттил маз лахьлахьаву, лавайсса даражалий дакъа, хIу­ра дуклан диркIукун, миллатрал культура, ниттил мазрайн хъар къадурну, сахла хъанан­тIиссарив ва хьхьичIуннай хъа­нантIиссарив?
3. Миллатрал пресса (аьмну СМИ), литература, театр миллатрал оьрмулуву гужну ишла хъанантIиссарив ва миллатрал ми тIалав дуллантIиссарив?
4. Миллатрал маз хъамабитлатаву гужлан къахъанантIиссарив ва цуппа миллат уттавану бушиврухунсса дахчичрурду чIяру къахъанантIиссарив?

Укунсса ва вайннухава лавхьхьусса суаллу цайми-цаймигу хIасул хъанай бур. Миннунсса жуаврдугу Дагъусттаннал миллатирттан ва мазурдин, миннавухва лакрангу ва лакку мазрангу, мюнпатрансса ляркъуну ччива. Умудгу мунийнсса бур.
КIа закондалул проектрал хIакъиравусса ихтилатирттаву личIи-личIисса масъалартту гьаз буллай ва хIала бакьлай бия. ЦIана балжимур, язи бувгьумур масъала тIурчан, миллатирттал учкъуларттай ниттил мазрал дарсру дишавриясса, ниттил маз лахьхьавриясса ва ми мазру сахла бавриясса, буруччавриясса бур. Ми масъалартту ца чулухун бутаву, гьамин, учкъулалий ниттил мазрал дарсру дишаврицIун бавхIуну, аьмну цийнма мазрайн, мунил ялун бучIантIимуницIун бавхIуну бур, мазрал (ва цилва миллатрал) уттавашиврул масъалалийн хъарсса бур.

Аьрасатнал Федерациялул Дуккаврил закондалий дахханашивуртту дансса проектрал закондалийн мяниъшин дуллалиминнал цалва цIакьлин бувгьусса хIуччардайну кIай дахханашивурттавусса инкар бан аьркинсса кIанттурду аьч бувунни. ЛяличIину чIурчIав ниттил мазру «хушрайшиврул гьанулий» лахьлахьаву оьрмулуву нани дарчан, мунийну ниттил мазурдийн личIи-личIисса нукьсаншивуртту, ссуссукьушивуртту хьун най душиврий, мазурдил ялун бучIантIимунин хъунмасса зарал биян най бушиврий дурунни.

Ва ишираву, укунсса цаппара кIанттурдугу хIисавравун лавсун, хьунтIимур нигьачIавуртту дусса увкунни:
1. Ниттил маз «хушрайшиврий» ва факультатив хIисаврай дихьлахьаву – ттуршрахъул шиннардий жула ппухълуннал дудурсса миллатрал культуралул аваданшиву (ттуршамиашиву) лиян дуллалавур ва духлаган дуллалавур.
2.Аьрасатнавусса паччахI­лугъралми мазру ва Аьрасатнал миллатирттал мазру «хушрайшиврийну» (вариатив ва факультатив хIисаврай) лахьлахьаву – му Аьрасайлив хIасул хьусса мазру чIявушиврул ляличIисса (уникалсса) чIалачIиндарансса нигьачIавури.
3. Нитти-буттал биялалий ягу хушрай ниттил маз учкъула­лий лахьлахьаву му «ччарчан лахьланну, къаччарчан къалахьланну» тIутIавури. Миллатрал (халкьуннал), яъни цинявннан гьурттусса хъуслил заллушиву даву цувалусса исаннан ччимунихун бутлатаву – му, ссалчIав пикригу къабувну, жува бакъания махъ цимурца ратIух насуча тIисса пикрилуцIун кабакьу бу­ллалисса шакъархьсса давур.
4. Ниттил мазрал дарс дишаврил масъала ца чулухун бутаврил иширавух нитти-буттахъул хIала буллай, миннал биялалухун бутлатаву дикIан къабучIиссар, гайми дарсру (математика, оьрус маз, физика, кьатIаллил мазру ва м. ц.) дишаврил масъаларттавухгу ми хIала бухлай бакъахьувкун ва ми дишаву миннал биялалалийн хъарну дакъахьувкун, аслу ба­къасса ва биялну хъирив къалавну дуллалисса даву хъанахъиссар.
5. Ниттил мазрал дарсру ми­ллатрал учкъулалий ва шагьрур­дай хушрай дихьлахьаврийн дуцаву, кIура даен даву – му оьрчIру ниттил мазрая махIрум баврийнсса ххуллу илкин буллалавур. Укунмагу хIура-чIура бувксса миллатрал мазрал гьанурду хъиннува гьала-кIусу буллалавур. Ниттил мазурдил кьимат кьюкьин буллалавур.
6. «Хушрайшиву» – му миллатрал пресса, луттирду, журналлу, литература, поэзия, фольк­лор, театр, радио ва м.ц. хIура-чIура дуклакаврийн бувцуну нанисса, цивппа халкь цивппашиврия лаглантIисса ххуллур, яъни миллат занакъабикIай ххуллийх буцавур, бухлагавур.. Микку миллат, агьалинайн, жинс-бакI, диц-куц дакъасса, цалва мархри къакIулсса, ваца ттурзандалул журалийсса ккучундалуйн (манкъуртътурайн) бувккун, дунияллул гъунттулу къаличIантIиссар..
Ххал дигьлагьисса закондалул проектраву ниттил маз лахьхьаву хушрайну лахьлахьаврийн дуцаврия ихтилат бикIан къааьркин­ссарча, республикалий цалва ниттил мазру лахьхьаву чара бакъа (буржлув бувну, паризану, ялуршин хIисаврай) лахьлан аьркиншиврия бикIан аьркинссар. Гьамин, вана ва пикрилий авцIуну ур Ингушнал каялувчи Ю. Евкуровгу, яъни цумацагу ингушнан цалва маз лахьхьин ялувссар ва му ишираву цукунчIавсса «хушрайшиврия» ихтилат бикIан къааркинссар тIий ур. Мукуна тIий ур АсатIиннал хъунама В. Битаровгу. Ванал тти­гъанну, июньдалул ахирданий, КIапIкIайлив аьсатIиннал жагьилтуращал­сса хьунабакьаврий тIайланма увкунни, цума-цагу аьсатIиннан ва цувагу му миллатраясса ушиврия рязисса инсаннан (хIатта рязи акъа­манангу) цала ниттил маз ла­хьхьаву чара бакъа бартбигьин багьайсса буржри ва ялуршинни, куну. Вава пикрилий авцIуну ур къабардиннал хьхьичIвасса хъунамагу, цIанакулсса сенатор Арсен Каноковгу.

Хъиривгу буссар
Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал
доктор, профессор