Ттул бутталгу лавхъссар Хъун дяъви

[dropcap]Т[/dropcap]тул бутта ХIайдаров МахIру хьхьичIа-хьхьичI къуллугъ бан лавгун ур 1938-кусса шинал августрай.Буслан икIайва ца Ккуллал шярава 58 ххаллилсса,бювхъусса жагьилтал буссия тIий. Вайнная махъунай 3 акъа зана къавхьуссар.


Ттул буттагу, Мусиев Паша ва МахIадов АхIмадигу къуллугъ буллай бивкIун бур тай яла оьккисса бандеровцы бусса кIанай, Польшанал ва Украиннал дазуй — Львоврай, Черниговрай, Житомирдай. Бандеровцы хъинну оьккисса, кьадарсса инсантал бия тIун икIайва. Уттигу тайва-тай бур. Жула саллатI, оьну-хъинну цувалу ириярча,
Дяъви байбивхьусса чIумал, хьхьичIва-хьхьичI гьужум жул буттахъул бусса частрайн бувну бия. Буслан икIайва, аьрщи ва ссав, хIала дурххун, цIарал ламарал хьуну дия тIий. Янсаврал кьункьал, танкардал ххар­ххурлил чIурдал, ххиттул, бичлачисса ттупал пIякьлил, цикIуй бувчIин къашайсса бала бия тIий. Цащава шаймур буллай буссияв тIар. Немецнал хьхьичI дацIансса цикIуй дакъая тIар. Биллай-талай най буна, архIала жула хъунисса заводру эвакуироват буллай, Украиннал къалмул складру поездрайн ла­хъан бувну, оьруснавунмай бачин буллай, хъинну чIявусса бакIран ккав­ккун бия. Бивну бия Сталинградрайн. Шагьру, дяъви байбишайхтува, бомбарду бивчуну, лекьа-пIякьу хьуну бия тIар. Щала шагьрулуцIух архIала цIу ларчIун, ца хъунмасса къавтIи хьуну бия тIар. Шагьру цимилагу жуламиннахьхьун лагавай, немецнахьхьун лагавай, къизгъинсса талатавуртту най дия тIар. ЗахIматсса 9-ксса щаву дирну дия буттайн.

Щаву дирукун, санитартурал санчастрайн, госпиталданийн иян айсса ивкIун ур, щавугу дархIуну, махъунай цала частрайн лагайсса ивкIун ур. Та шинал хъинну оькки­сса дяркъугу, хъинну чIявусса мар­ххалагу бусса шин дия тIар. Дя­къил оьккишиврул инсан унийва микIлачIун уллай икIайва тIар. Окопру чая дуккан шай­сса, марххала бия тIар, хъазамравух бихьлахьисса. Инсантал лавгун ккуччу хьусса ххуллу багьсса кIану, хъазамравух дихьлахьисса окопру шайва тIар. Нажагь игьалаган окоправу къис ивкIсса солдат унийва микIлавчIун лякъайва тIар. Амру бия тIар командирнал, цукункIуй къис къабикIан, микI къалачIуншиврул. Ккав­ккун бия ясир бувгьусса Паулюслул аьрал.

Сталинград ххассал бувкун, тихунмай западрайн душманнал хъирив багьну най бивкIун бур. Ореллал чIаравсса танкардал талатаву муксса оькки­сса дия тIар, лухха-ххиттуха, янсаврал цIараха цикIуй чIалай, чIукIа баллай бакъая тIар. ХIисав къархьуну, чулуха дурксса танк ттул буттал ялтту гьан дурну, бух­чIинссаннуя ялавай кIивагу ччан гъюжу буккан бувну бия. Бюхъайва га гиккува кьаитангу, гьалмахтурал му, хъинну кьянкьасса зунттал чуври тIий, санитартурал ласун къаувссания.

Госпиталданий ванал кIивагу ччан кьукьин най бивкIун бур. ХIакинтал ччанну кьукьин ихтияр дула тIий бивкIун бур. «На къуртал ара, 25 шинаву кIивагу ччан бакъа на цукун яхьува» тIий, кьукьин рязи къавхьуну ур. Зулла дакI къахьурча, я чIила, ягу ттупанча ттухьхьунма булара, ттунма нава банна тIий ивкIун ур. ХIакиннал, кьянкьа авцIукун, цува кьаивтун ур. Шанма гьантлий цукIуй къаурувгун ур. Мукьилчинмур кьини, шания чантI увкусса куна, цакуну гьуя-гьарай тIун ивкIун ур, ччаннал кIисса цIий бур тIий. УвкIун хIакин, цукун ура куну цIувххукун, ччаннал кIисса цIий бур увкуну бур. КIисса цукун цIий бур, вил ччаннувагу бакъархха куну бур хIакиннал. Вана укун куну, ччаннал хъун кIисса сукку бувну бур. Циняв махIаттал хьуну бур. МуркIа хьусса ттаркIру хIакиннал дагьайни дирхьуну, тIайла дацIан дурну дур. КIива зурувун аьсавр­ттай занази хьуну ур.

КьатIув уклакихьувкун бутта шавай итаавкьуну ур. Хасавюртлив ияннин поездрай, гания шинай дирирмуний щяикIлай, хIарачат бувну шавай ивну ур. Шаппа ванал уссугу, уссилщаргу, гайннал мяйва оьрчIру-душругу кьабивтун бивкIун бур. Бутта ванан ца шиннагу хьуннин ивкIуну ур. Ванан га кIувагу къакIула. Бава ванан 13 шин хьусса чIумал диркIуну дия. Армиялийн гьаннин ва уссичIа, уссилщарничIа яхъанай ивкIун ур.
Ва дяъвилий уна, ванал хъунама уссугу дяъвилийн лавгун, уссилщаргу оьрчIащал Чачаннавун бизан бувну бивкIун бур. Дяъвилий ялагу, ттул буттаяр хъунасса, хъунама буттауссияр чIивисса, цамагу буттауссу ивкIссар Ахъай тIисса. Хъуна- хъунама буттауссин цIа Аьли дия. ЦукIуй акъасса дачIрасса тIюва ляркъукун, дакI якьама хьуну, лахърулий щяивкIун уна, чIаххув хъами, маччами бувкIун, маоь бувну бивкIун бур. Яла ниттиуссил щарнил, ачу, ттул арс, дачIрасса къатраву ци зунна, дукан-дан дакъа­сса кIанай, тIий, цаннийна увцуну ур.

Ниттиуссихъанний ванал 4-5 барз бувну бур. Таний­сса инсантал хъинну инсаншиву дусса бухьунссия. Цанна дукан дакъасса чIумал, вагу яувну ур. Чан-чанну тIий хъин хъанай, ца аьсаврай занази хьуну ур. Яла цала ххушрай аьрза чивчуну, кIилчингу дяъвилийн лавгун ур. ИвчIарча ивчIанссара, уккар­ча укканссара, тайксса инсантал литIлатIисса, нарав яла хIайпма куну.

КIилчин дяъвилийн лавг­сса чIумал, аьсавращал увкIсса ва хьхьичIва куна передовойлийн къаувтун ур, хозяйствалул частрайн увтун ур. Шиккугу цикссагу кару аьркин хъанай диркIун дур. Ва кIилчин дяъвилийн увкIсса чIумал, дяъви Брянскаллал вацIравун бивну бия тIар. Буслан икIайва вацIлуву хъунисса землянкартту, траншеяртту дурккун, ялтту магъивгу дирхьуну, хъунисса складру бувну бия тIий. Фронтран аьркинсса гьарзат, ярагъ бикIу, дукия дикIу, лаххия дикIу, цачIату итадакьайссия тIий. Дяъви жула хIукуматрая ливчуну, баргълагавал чулийн бивсса чIумал буллуна тIар душманнащал иллан ярагъ. Му чIумалнин ччаннугу мадара хъин хьуна тIар. Амма ччанну 84 шин хьуну махъ, аьпа­лул хьуннингу, занан къахъанай, цIийнма бикIайва.

Жула хIукуматрая ливчукун ттул бутта Польша, Румыния, Чехословакия, Австрия, Венг­рия тархъан буллай ивкIун ур. Ахирданий Берлиннай ттугъ бищуннин иллай ивкIун ия. Декабрь зуруй шавай итаавкьуну ия.
Ттул бутта талай ивкIун ия 2-мур Украиннал фронтрай. Командир ивкIун ия Рокоссовский. Буттал чIярусса наградар­тту дуссар.

Ва 2004-ку шинал аьпалул хьуссар. Ттун къакIулли ттула буттал инсаннайн чIу лахъ був­сса, къаччан бикIан бувсса чIун. Алжан булуннав вин, оьрмулуву гьарцаннан хъиншивуртту дуллай, оьрму гьан бувсса ххирасса буттай. Я Аллагь, тIун бикIара, вания тинмай, душмантуранмагу дяъвилул чIу къабаяннав.

Халун АьвдурахIимова, Ккуллал район.
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал