Лаккуная оьрусрайнсса словарьданухунсса хьхьичIмахъ

Цув дунияллийн букканнин жува ссавур дакъа ялугьлагьи­сса, филологиялул элмурдал доктор, профессор Эса Аьбдуллаевлул сакин бувсса, лаккуная оьрусрайнсса словарь итабакьин ливчIун бур цаппара гьантри. Жула лакку мазрал аралуву ур учинсса аьлимчунал му хъуннасса, багьа бищун къашай­сса даву щаллу дуллай харж дурунни диялсса шинну. Вана утти буккан бивну бур урчIттуршлий ххюцIалла лажин цил лагрулий дусса му ххазинасса, надирсса захIмат.
Жун пикри хьунни му словарьданухун авторнал цала чивчу­сса хьхьичIмахъ, ваца илчи-чапар хIисаврай кунма, жула кказитрайгу бищун.
«Илчилул» редакция

[dropcap]Л[/dropcap]акку маз – къапкъазуллал мазурдил дагъусттан группалувун багьлагьисса, дагъусттаннал литературалулми мазурдивасса цари. Щалвагу Аьрасатнал агьалинал аьмсса ккал-сияхIрах бурувгун, 2010-ку шинал лак сайки 200 азарунничIан бивсса бур. Миннаясса чIявуми (150 азаруннияр ххишаласса) Дагъусттан Республикалий ялапар хъанай бур, ялами Аьрасатнал гайми регионнай ва СНГ-лувун бухлахисса билаятир­ттай бур.
Лакку мазрал хIакъиравусса хьхьичIва-хьхьичIсса мяълумсса хавар баян баву ХVIII ттуршукулул 70-ку шиннардий И.Гюльденштедтлул дурну дунугу, мунил элмийсса ххал бигьаву анжагъ ХIХ аьсрулул 60-ку шиннардий дайдирхьуну дур. Му чIумал къапкъазуллал мазру элмийну лахьлахьисса машгьурсса аьлимчу П.К. Услардул, вицIхъиял лугъатрайн хъарну, лакку мазран хасъсса ва му гьарцагу чулуха ххал бигьлагьисса даву чирчуну дур. Амма П.К. Услардул даврияр шихунмай, ларгмур аьсрулул 30-ку шиннардийн бияннин, ла­кку мазрал хIакъиравусса хасъсса элмийсса хъиривлаявуртту къадурккун дур.
Лакку маз гьарцагу чулуха элмийну ххал бигьлагьаву ХХ аьс­рулул 30-ку шиннардий дайдирхьуну дур, му давугу хаснура 50-ку шиннардия шихуннай гужлан хьуну дур.
ЦIанакулсса чIумалнин лакку маз элмийну ххал бигьаву, мунил фонетикалул, морфологиялул ва лексикалул-семантикалул агьамми аьламатру (хасшивуртту), аьмну ларсун, кьияма ххуйну ххал диргьуну дур. Лакку мазрал cтруктуралул (виваллил сакиншиндарал) личIи-личIисса масъалартту ххал бигьлагьисса монографияртту, давуртту ва тамансса элмийсса макьалар­тту басмалий рирщуну дур (Л.И. Жирков, В.Т. Топурия, К. Боуда, ХI.Б. Муркъилинский, С.М. Хайдакьов, Ш.Г. Гаприндашвили, Б.К. Гигинейшвили, Э.Х. Аьбдуллаев, Н.С.Жидалаев, Аь.Ш. АькIиев, Г.Т. Бурчуладзе, Р.ХI. Эльдарова, В. Фридман , К.И. Казенин ва м.ц.).
Лакку мазрал структуралул личIи-личIисса бутIри ххал бигьавриву янилун дагьлагьисса хьхьичIуннайшивуртту хьуну духьурчангу, лексикографиялул чулуха му ттигу биялну вив къалавсунма ливчIун бур ва лакку мазрал словарьдал библиогрaфиягу авадан­сса дакъар. Ванищала архIал, ла­кку мазран ттигу сакин бувну бакъар цаппара дагъусттан мазурдин сакин бувсса, цила хасъсса (синонимирттал, омонимирттал, антонимирттал ва м.ц.) словарьду.
Лакку мазрал лексикографиялул дайдихьу П.К. Услардул дурну дур ва цала «Лакский язык» тIисса луттираву (1865) ялунссаннун «Лакку мукъурттил сияхI» дуллуну дур ва ми оьрусрайн бувцуну бур. Ва бур, чIивисса бухьурчагу, цила хIакъирай хьхьичIва-хьхьичIсса лаккуная оьрусрайнсса словарь. Миву сайки 970 бакIмахъ бур ва кюрттавун лавсъсса хIасул бувсса ва бавзу махъру хIисав бувну словарьдануву сайки 2500 лакку махъ ккалли бан бюхълай бур.
Муния махъ 900 махъ ва 130 фразеологиялул калима цивура ду­сса лакку мазрал лексикалул материал дурккун дур да­гъусттан аьлим­чунал Абуссупиян Ахъаев­лул сакин бувсса, 1911-ку шинал итабавкьусса ряхва (аьраб-къумукь- яру-оьрус-мичиххич-лакку) мазрал словарьдануву.
Лакку мазрал лексикографиялул гания шихунмайсса тарихрая ихтилат нанийни, ляличIину кIицI бан багьлай бур 20-30-ку шиннардий машгьурсса дагъусттан аьлимчунал Аь. Къаяевлул (1878-1943) сакин бувсса ва ттигъаннунин канихчичруну бивкIсса «Лакку маз ва тарих» тIисса цIанилусса лакку мазрал махъру бувчIин байсса словарь. Лакрал ва дагъусттаннал лексикографиялуву укун бюхттулсса даражалийсса захIматран кккаллисса ва словарь, цуксса хIайпнугу, цила чIумал дунияллийн буккан къабувнува ливчIун бур, му басмалий итабавкьунни анжагъ 70 шин лях ларгун махъ Москавлив «Наука» издательствалий.
Лакрал лексикографиялуха пландалий кунма зун анжагъ 30-ку шиннардий байбивхьуну бур, му даву цурдагу Дагъусттаннай культуралул дузалшиндалуцIун ва дуккаву ларай шаврицIун дархIуну дур.
30-ку шиннардил дайдихьулий итабавкьуну бур хъуни ба­къасса оьрусрая лаккунайнсса терминологиялул (математикалул, физикалул, химиялул ва жяматий-сиясийсса терминнал) словарьду. Мува чIумал бувккун бур ХI.-Гъ. ГьитIинаевлул сакин бувсса, лакку мазрал тIайлачичрулул (орфографиялул) кутIасса словарьгу.
1940-ку шинал школалунсса ХI.Б. Муркъилискийл сакин був­сса «Лакку мазрал орфографиялул словарь» итабавкьуну бур (1989-ку шинал му луттирал арулчинсса, махъра-махъсса итабакьаву дурну дур). КIара шинал цаппара школарттал цаппара предметирттал хъун бакъасса терминологиялул словарьгу бувккун бур.
Лакку мазрал лексикографиялул гания махъссса хьхьичIуннай хъанахъаву, 40-ку шиннардия байбивхьуну, личIи-личIисса журардал ва лагрулул (школарттан­сса, кутIасса, хъунисса) оьрусрая лаккунайнсса Ж. Хановал (1942), ХI.Б. Муркъилинскийл (1953), ХI.М.ХIажиевлул (1958), Н.С. Жидалаевлул (1987, 1994), Э.Х. Аьбдуллаевлул (1988, 2009) сакин був­сса словарьдацIун дархIуну дур.
ХьхьичIва-хьхьичIсса ва биял­сса (тамсса) журалул лаккуная оьрус­райнсса словарь С.М. Хайдакьовлул сакин бувссар ва 1962-ку шинал, басмалий бивщуну, дунияллийн бувкссар.
КIай лавай кIицI лавгми ба­къассагу, цайми журалул словарьдугу итабавкьуну бур. Э.Х. Аьбдуллаевлул хъунмасса «Лакку мазрал орфографиялул словарь» (2005) ва «Лакку мазрал махъа-хьхьичIунмайсса соварь» (2014); Н.Б. КьурбайтIаевал ва И.И. Эфендиевлул «Лакку мазравун бувхсса аьраб ва парс мукъурттил словарь» (2002); М.Р. Рамазановал «Лакку мазрал фразеологиялул словарь» (2004).
Шикку чара бакъа кIицI бан багьлай бур, лакрал лексикографиялул тарихраву ляличIисса кIантту ХI.Б. Муркъилинскийл «Оьрус мазрал ва лакку мазрал словарьданул» ва С.М. Хайдакьовлул «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьданул» бугьлай бушиву. Ми луттирду хIакьинусса кьинигу лакку маз элмийну ахттар буллалиминнангу ва цала давриву ла­кку мазрацIун бавхIуминнангу цайминнуща бан къашайсса кумаграл луттирдуну бур. Лакку мазрал цIу-цIусса ва личIи-личIисса словарьду сакин буллалийнигу вай хъинну кабакьу буллалисса чул бищай кIануну хъанай бур.
Вай словарьдаясса ихтилатраву укунсса кIанттурдугу кIицI банну. ХI.Б. Муркъилинскийл сакин бувсса, 1953-ку шинал итабавкьу­сса, 34 азарва махъ цивунма лавсъсса «Оьрус мазрал ва лакку мазрал словарь» миллатрал культуралул оьрмулуву ва лакку маз ахттар баврил элмулуву агьамсса давуну хьуссар. Лак оьрус мазрачIан ва культуралучIан гъан бавриву ва словарьданул хъуннасса агьамшиву дусса кIантту бувгьуссар, лакрал литературалул маз хьхьичIунмай шаврин кабакьаву дурссар, лакку мукъурттил луртандалул аваданшиву ялун личин дан ва лакку мазрал лексикография хьхьичIуннай дан кумаг бувссар.
Лакку маз, лакку мазрал лексикография ва миллатрал культура хьхьичIуннай ва ларай хъанахъавриву ляличIину хъуннасса агьамшиву дусса давуну 1962-ку шинал дунияллийн бувксса, цивунма 13 азарва махъ лавсъсса С.М. Хайдакьовлул сакин бувсса «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь» хъанахъиссар.
Ва словарь лакку мазрал лексикалия ца низамрайн дурцусса диялсса мяълумшиннарду ва цивунма лавсъсса мукъурттил грамматикалул аьламатирттая бусласимур жям буллалисса лу хъана­хъиссар. Ва словарь, 1936-ку шинал итабавкьусса Л.И. Жирковлул яру мазрая оьрусрайнсса словарьданул хъирив, дагъусттан мазурдил словарьдаву ттизаманнул лексикографиялул тIалавшиннардайн бувну сакин бувсса цалчинминнувасса цану ккалли бан бюхъайссар.
С.М. Хайдакьовлул «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь» дунияллийн бувккун сайки 60 шин шавай дур. Амма цIусса ва гьарцагу чулуха тамсса лаккуная оьрус­райнсса словарь бакъашиву ччянияцIа бюхханну асар хъанай, лакрал литературалул маз ва миллатрал культура хьхьичIуннай ва ларай хъанахъаврин хъуннасса агланшин дуллай дия.
Мукунсса тагьар духьувкун, ларгмур аьсрулул 90-ку шиннардийва РАН-далул Дагъусттаннал элмийсса центрданучIасса Мазрал, литературалул ва магьирлугърал институтрал маслихIатну ккавккуна лаккуная оьрусрайнсса (ва мукунма ваймигу литературалулми дагъусттан мазурдил) цIусса словарьду сакин буллалисса даву дайдишин.
ЦIусса лаккуная оьрусрайн­сса словарь буллан байбихьлахьийни, вайксса шиннардий халкьуннал ва жяматрал оьрмулуву, мазраву, хаснура лакку мазрал лексикалуву, хьусса дахханашивур­тту хIисавравун ласун багьлай бия. Вара чIумал мазраву хьусса дахханашивуртту личIи-личIисса журалул литература ва журналлу, 1991-ку шиная шихунмай тIурчан, ла­кку кказит «Илчи» цIуницIа бук­лан бикIаврицIун дархIуну дия. Маз авадан ва хьхьичIунмай хъанахъаву махъру хIасул шаву гужлан шаврицIун, неологизмарду (цIусса махъру) бубаврицIун, махъру хIасул бай чараннал ишлашин ххишала шаврицIун, лугъатирттал махъру литературалулмур мазравун бухлахаврицIун, чил мазурдивасса махъру аьркин буллалаву ца низамрайн дуцлацаврицIун дархIуну дия ва вай кIанттурду янилу бугьан бия.
Мунияту словарьдануву бю­хъайссаксса биялну ттиза­ма­ннул лакку мазрал лексика ва лакку му­къурттил структура, му­къул г­рамматикалуцIун, сти­листи­ка­луцIун дархIусса аьламатру, бавхIу махъру-калимартту ва фразеологизмарду ккаккан дан багьлай бия.
Амма укунсса даву дулланнин, бакIрайва цаппара масъалар­тту щаллу бан багьлай бия. картотека сакин дан ва словарьданувун ласунтIисса мукъурттил сияхI хIадур дан дия; словарьданул виваллил хах ва лексикографиялул, махъру словарьдануву булаврил ва бувчIин баврил кьяйдарду язи дугьан дия. Словарьданул статьяртту («макьалартту») сакин баврил давриву цинна лакку мазрал структуралийн хъарсса (мунива нанисса) цIусса формарду лякъин багьлай бия. Дагъусттаннал лексикографиялул тIурчан, ттигу цалла мазурдил агьамми лишаннайн чул бивщуну хIасул хьусса, словарьданул статьяртту бубаврил «циламур техника» дузал дурну дакъар.
Мунияр ххишалагу, словарьданухасса даврил чIалачIи бувна ла­кку мазрал грамматикалул цаппара масъалартту ттигу щаллуну ххал бивгьуну бакъашиву, учиннуча. цаппара грамматикалул формардал – падежирттал, глаголлал, наречиярттал ва м.ц. – словарьдануцIун дархIусса статус, орфографиялул цаппара масъалартту щаллу бувну бакъашиву ва м.ц.; укунсса тагьарданулгу словарь сакин баврин дайшишру къадуллай дакъая.
Словарьданул гьануну жу жура сакин дурсса ва мудан цивунма цIу-цIусса махъру ласласисса (ххишала буллалисса) лакку мукъурттил картотека хьуссар. Картотека даншиврул, цалчин, лакку мазрал лексиког­рафиялийн багьлагьи­сса цинявппагу луттирду (давуртту) аьркин бувссар. КIилчин, картотекалунсса материал лакрал литературалува (таржума дурмургу хIисавну) ва мукунна дуккаврилмур ва элму машгьур дуллалимур литературалува, периодикалува, фольклорданува, халкьуннал гъалгъалува ларсъссар. Картотекалуву 60 азарунния ливчусса ва ми ча лавсъссарив ккаккан буллалисса, яъни документация дусса, махъ буссар.