Дагъусттаннал экономикалул лябукку

Дагъусттан Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул каялувшиндаралу июньдалул 29-нний хьунни ДР-лул ХIукуматрал гьарта-гьарзасса заседание. Муний дунни республикалул 2016 шиналсса социал-экономикалул хьхьичIуннайшивурттал хIасиллу.
ЦIакь хьусса аьдатрайн бувну, шинай цал дувайссар ХIукуматрал мукунсса батIаву, цийгу дувайсса ялату ларгсса шинал хьусса социал ва экономикалул хьхьичIуннайшивурттал хIисав-ккал.
БатIаву дайдихьлай, Рамазан АьбдуллатIиповлул кIицI лавгунни, аьмну хIисав дулларча, 2016 шинал бювхъушиву экономикалуву итталун дагьансса хьхьичIуннайшивуртту хьун дуван ва социал буржру биттур буван.
«Промышленностьрал производство хьхьичIуннай хьуну дур 36, 3%, шяраваллил хозяйствалуву дучIан даймур – 4,7%, агьаммур капиталданувунсса инвестицияртту – 0,8%, къатри даврил давуртту – 4,0%, бувсса къатри тапшур баву – 2,9%, такну дахлахимунил (розница) маша – 1,9%, республикалул бюджетравун налогирттая ва къаналогирттая дучIаймур – 17,5%. ДакI дарцIуну учин бюхъанссар – республикалул экономика лащинсса тагьарданува дуркссар ва цалий бавцIусса шаттирдай хьхьичIуннай наниссар. Аьрасатнал анжагъ 6 субъектрал экономикалул хьхьичIуннайшиврул агьамсса ххюра лишандалийн бувну чIалачIи дурссар позитивсса динамика, миннувух – Дагъусттанналгу. Экономика цIу лагаврия бусласиссар республикалул бюджетрал цинярдагу лагрурдавун дукIлакIисса налогру хъуни шаврилгу, махъсса 4 шинал дянив ми лахъ хьуну дур 1,5%», – увкунни Республикалул БакIчинал.
Гихунмай мунал бувсунни махъсса шиннардий, паччахIлугърал финансирттал политика иширайну щаллу даву мурадрай, республикалул паччахIлугърал властьрал къуллугъру налогиртталми органнащал, цаймигу федерал структурардащал цачIуну, ца такьвалий зий бушиву. КIицI лавгунни, бивщусса личIи-личIисса кьиматирттайн бувну, Дагъусттан бухлай бушиву Аьрасатнал ца яла хьхьичIуннай нанисса субъектирдал сияхIравун, хаснува экономикалул лябуккулул шаттирдайн бувну.

Гихунмай доклад бунни ДР-лул ХIукуматрал Председатель Аьбдуссамад ХIамидовлул.
— Ларгсса шин жунна хьунни республика хьхьичIуннай шаврил ххуллийхсса ца шану. Жущара бювхъунни экономика хьхьичIуннай хьун давриву ххуйсса ккаккияртту чIалачIи дуван ва социал буржру щаллуну биттур буван.

ХIукуматрал Председательнал докладравасса тезисру

Промышленность

ДукIу промышленностьрал производствалул индекс лавай хьуну бур 36,3% ва жущава бювхъуну бур ккаккан дуван Ухссавнил Ккавкказуллал федерал округрай язимур хIасил. Производство яла-яла ларай хьуну дур вай предприятиярттай: «Дагдизель» (2,9-лла), «КЭМЗ» (1,7-лла), «М. ХIажиевлул цIанийсса завод» (1,6-лла) ва «Азимут» (1,6-лла).
2016 шинал сакин бувссар 3 индустриялул парк («Фотон» МахIачкъалалив, «КИП ПромКаспий» Каспийскалий ва «Къайтагъ» — Къайтагъуллал райондалий).
Бувссар керамикалул плитка ва керамогранит буккан буллалисса «Мараби» завод ва муххал конструкцияртту дувайсса завод «Алмар Каспиан».

Шяраваллил хозяйство

«Эффективнайсса АПК» приоритет проект щаллу даврийн бувну ва аралувугу къаоьккисса хIасиллу дуван бювхъунни.
Шяраваллил хозяйствалул продукциялул лагру лархъунни 112, 5 млрд. къурушрайн ва ларай хьунни 4,7% (2015 шинал – 5,2%). Ларгсса шинал къалмул бакIлахъиялул хьунни ххуйсса хIасиллу (2015 шиналнияр 10,3% лахъсса), мукунна ахъулсса ва ахънилсса датIавривугу. Бувгьуссар 2015 шиналнияр сайки кIилий ххишаласса къюмайтIутIи.
Мукунна ккалли дувансса хьхьичIуннайшивуртту хьуссар ятту-гъаттара ябаврил аралувугу. ДикIул продукция итадакьаву ларай хьуну дур 2015 шиналнияр 6,2%, накIлилсса – 3,1% ва ккунукиртталсса – 4,8%. Дурну дур ятту-гъаттарал 10 ферма, 6 аьнакIалсса, ятту-гъаттаран за дичайсса 6 майдан (аьмну 11, 1 азарва мюрш гъаттарансса). Зузи бувну бур концентрированнайсса корм бувайсса 2 цех (шинай 40 азарда тонна). Мукунма зузи бувну бур дикIулсса бувайсса 3 цех, аьнакIул дикIулсса бувайсса 3 цех ва накIлилсса бувайсса 4 цех.

Экономика

Ларгсса шиналсса инвестициярттал лагру лархъун дур сайки 210 миллиард къурушрайн. Му аралуву жу яла-яла къулагъас дуллай буссияв Аьрасатнал Федерациялул паччахIлугърал программардавухсса республикалул гьурттушиндарах. Ларгсса шинал жулла республика гьуртту хьуну дур паччахIлугърал 24 федерал программалувух. Вай иширттайн дагьайсса давурттал харжлугъран итадаркьуну дур 30 миллиард къурушрал, му хъанахъиссар, 2015 шинах бурувгун, 20% ххишаласса.
Ларгсса шинал жулла республикалул биялсса хъит увкуну бур социал ва инженер инфраструктуралувугу. ТIивтIуну бур социал аралуву 26 объект: 10 школа (4 000 кIану бусса), 12 оьрчIал багъ (1390 кIану бусса), 3 райондалул азархана (248 тах бусса), «Труд» стадиондалийсса администрациялул къатри.
Ларгсса шинал мукунна къуртал дурну дур социал аралувусса ялагу 12 объектрайсса давуртту, миннувух – Республикалул перинатал центргу (150 кIану бусса), Каспийск шагьрулийсса уттизаманнул школа (1224 кIану бусса), Дарбантливсса «Набережная».
Муниципал сакиншиннардийн дагьайсса пландалул давуртту 100 ххишалагу процентрал биттур дурну дур 32 муниципал сакиншиндарал. Яла ххуйми ккаккияртту чIалачIи дурну дур Хасавюртуллал райондалул (119%), ЦIуссалакрал райондалул (113%) ва Лакрал райондалул (109,9%).

ЖКХ

ЖКХ-лувусса агьамми масъалартту ва мурадру жу ххал бивгьуссар ЖКХ-лул форумрал лагрулий. Учин бюхъанссар, МахIачкъала шагьрулул ЖКХ-лул давриву вари чинсса низам дишин бювхъуссар куну. Мукуннасса давуртту республикалул махъсса шагьрурдайгу дачин дувантIиссар.
2016 шинал дурссар инсантал ялапар хъанансса къатрал 1 млн. 862 азарда кв.метра, му хъанахъиссар 2015 шиналнияр 4 процентрал ххишалану. Къатри даврил аралуву Аьрасатнал Федерациялул субъектирдаву Дагъусттан буссар 12-мур кIанай.
Кугьнасса къатрава агьали бизан баврил программалул лагрулий МахIачкъала, Дарбант ва Избербаш шагьрурдай бувссар чIявуквартирартту бусса 24 къатта. ЦIусса къатрал щаллу бувссар 1623 кулпат. Агьали цIусса къатравун бизан баврил программалул 4-мур этап щаллу дуллай, 2017 шинал 1-мур сентябрьданийн бияннин республикалул 5 муниципал сакиншиндарайсса 68 лекьавайсса къатлува бизан буван аьркинссар 987 кулпат.
2016 шинал бувссар ва бакьин бувссар 70-нния лирчусса километралийхсса машиналул ххуллурду, 587 погондалул метра дусса 19 ламу, бакьин бувссар 270 км. ххуллурдал.

КIулшиву

Хъуннасса къулагъас дуллай бивкIссару кIулшиву дулаврил системалухгу, мунил материал ва техникалул базалух. Дукьан дурссар республикалул 3 школалийсса 3 сменалийсса ккалаккаву (МахIачкъала шагьрулийн дагьайсса ЦIусса Кяхулай поселокрай, Къумтуркъалаллал райондалийсса Къорхъмаскъала шяраву ва Хасавюрт шагьрулий).
Бувссар 2 лицей-интернат, 1100 дуклаки оьрчIансса.
Ххисса кIулшиву дулаврил аралувугу итталун багьансса кушурду буллай буссару. Ларгсса шинал зузи дурссар «Шахматру» ва «Дайдихьулул элмийсса ва техникалул творчество» курсирдал 1-4-ми классирттансса программартту.

Медицина

Медициналул мурадру лавай баврийн тIайла дурсса давуртту ларгсса шиналгу дачин дурну бивкIссару. Уттигъанну хьусса медициналул зузалтрал форумрай ми гьарта-гьарзану ххал диргьуссар. Ялавай дагьссар инсантал, миннавух вилттили оьрчIругу, оьрчIах хьусса ниттихъулгу, литIлатIаву. Цифрардайн буцирча, хьхьичIми шиннардих бурувгун, хъунину къачIаларчагу, гьарцагу цифралул махъ буссар ххассал бувсса оьрмурду.
«Земский доктор» программа щаллу дуллай, шяраваллал медициналул идарарттай зун тIайла увкссар 245 хIакин.

Культура

Дагъусттан Республикалул приоритет проектирдавасса цану хъанахъисса «Человеческий капитал» проектрал лагрулий культуралул аралуву дурссар цикссагу давуртту. Бакьин бувссар, тIивтIуссар музейрду, республикалул театрдал ва къавтIавурттал коллективру гастроллай лавгссар Аьрасатнал регионнайн ва чил билаятирттайн, иширайну щаллу дурссар культуралул цIу-цIусса проектру.

Хъирив доклад бунни ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал Председатель Хизри Шихсаидовлулгу. Муналгу бувсунни республикалул сайки гьарцагу къуллугърал дурсса давурттая. Ихтилатру ялагу бунни цаппарасса министртуралгу.

Бадрижамал Аьлиева