«Балайрдан илкиншивур аьркинсса»

Хьунабакьай оьрмулуву ляличIинува дакIний личIансса лахIзарду. Хьуссар ттул оьрмулувугу ца мукун караматсса лахIза – Ширвани Чаллаевлущал кIул хьусса, ттунма цалчин ванал балайрду бавсса лахIза. Му дия 1960-ку шиннардил ахир. Жул консерваториялул чIивимур залдануву Ширвани Чаллаев тIий ия лакку балайрду. Гай балайрдал рухI-ссихI ттигу дур асар хъанайнна.

Ширвани Чаллаев увну ур 80 шинал хьхьичI, Дагъусттаннал зунттавусса архсса шяраву — Хъусрахь. ХIакьинурив ва шяраваллил цIа ашкарассар европанал музыкалул оьрмулул тарихраву. Увну ур Ширвани хъузалал кулпатраву. Хъуна хьуну ур оьрчIнияцIава кIа аьрщарай лявхъусса цумацагу оьрчIан хасъсса захIматрахун агьну — гьарца кьини, цIанчаннаву ивзун, ятту канаки бан занай. Заннал кашилийну хъун хьуну най ивкIун ур, зунттайсса уртту куна, тархъанну, тIабиаьтрацIун авкьуну. Балай тIисса къаацIайсса ивкIун ур, щил-бунугу тIий бавсса балайрду дакIний бивтун, ми щилчIав къаучайсса, так цанна хасъсса кьяйдалий тIий. Заннал ванан буллуну бур караматсса чIу, чIуницIун даркьу­сса авадансса такьва. Ванаву гьунар хIисав хьусса хъунама уссин пикри хьуну бур, ва тIабиаьтрала ля­хъан увсса музыкант ур, ванан кумаг бан аьркинни тIисса. Машан лавсун бур аккордеон. Му аккордеондалул кумаграйхчил гьарта-гьарза хьуну дур чIавасса Ширванинал музыкалул дуниял, музыкант хьунсса гъира багьну бур. Миккугу, Заннал ка дургьуну тIисса куна, кьадарданул ва увцуну ур цIанихсса композитор ва музыкант, караматсса инсан, оьрчIавусса гьунар найбунува хIисав шайсса аькьилсса психолог Готфрид ХIасановлучIан. Ширваниная ганал увну ур консерваториялул классикийсса абитуриент.
Чаллаев лавгун ур Бакуйсса консерваториялувун дуклан уххан, къаувххун ур, къаувххун ур Саратоврайсса консерваториялувунгу. Цукунсса пишакартал биявав тай экзаменну кьамул дуллалими, абитуриентная протоколсса кIулшивуртту тIалав дуллай, куртIнийсса ганал гьунаргу, бюхъугу хIисав къавхьу­сса? Му чIумал Ширвани лавгун ур Москавуллалмур консерваториялувун дуклан уххан. Найунува кьамулгу увну ур цIанихсса профессор Владимир Ферел классравун.
Консерватория къуртал буллалийни, Дмитрий Шостакович ур Ферехь лергъ тIий: «Ула ва оьрчI ттухьхьун аспирантуралувун», — тIий. Ферел: «Ванан зун ччай бур», — увкукун, Шостаковичлул тани­сса Дагъусттаннал каялувчитурайн тIайла бувккун бур тавакъюрал чагъар: «Ва оьрчI яувара, уруччара, миллатрал хъус-ххазина хIисаврай», — тIисса.
Консерватория къуртал бувну 4 шинава Ширванинан бартларгун дур оьрмулул 32 шин.
Цалчинсса сочинениялийнура ашкара хьуну дур классикалул зумунусса Ширванинал тIабиаьт, харж къашайсса гьавас ва бухкъалагай­сса кьуват. Му цалчинсса сочиненияну хьуссар лакку балайрду, ца оьванмасса затрайну дуниял хIайран дан бювхъусса хIакьсса лакку макьан. Юх, ганал гай цала ляхъан дурну дакъар, амма, балай тIутIийни, кIура даллай дур аьнтIикIасса произведениялийн. Ччянива лаласун бювхъуну бур Ширванинаща лакрал, яруссаннал, даргиял балайрдал ляличIишиву ссаву дуссарив, гай цанма асар хъанахъисса кьяйдалий тIийгу айивхьуну ур.
«Балайрду чичлачийни, ина ми бакьин барав?» — тIисса суалданухьхьун га ур (ганачIа дуссар халкьуннал цинявппа балайрду чивчусса дискру): «Къабакьин бара. Балайрдайн ка щун къабучIиссар. Балайрду – ми ххаллилсса тIутIиври, миннун анжагъ арди ккаккан дан аьркинсса», — тIий. Ар ккаккан дан. Ци тIиссар ар ккаккан дан? Майдан, илкиншиву — мури Ширвани Чаллаевлул гьунарданул бувчIин захIматсса ссигъа. Дагъусттаннал балайрдан ва макьаннан аьркин­сса илкиншивур. Миннун къахасъссар чIявусса чIурду, миннун аьркин­сса монотийнайсса культурар, ца чIунил культурар. Ми балайрдугу композиторнал цала учай лап къищуну. Бакъар ми оьруснал, украиннал ягу цайми арнил халкьуннал балайрдаха лавхьхьусса. ЛяличIинура магьирсса дур миннул ххуттардил кьяйда. Миннул ритмика дур ляличIинура караматсса. Цайминнал балайрдаву дакъасса мелизматика дур миннуву, вичIидирхьума ясир уллалисса. Цумур произведение ласурчагу, ванал циняв­ппа произведенияртту бур тарихраву личIансса. Оьрмул оьрмулухун яхьунсса произведение чичин бюхъаву – му цума-цагу художникнан бартбигьин захIматсса мурадри. Ширвани Чаллаевлул бартбивгьу­ссар му мурад. Дагъусттаннал сайки цинявппагу миллатирттал балайрду мунал чивчуну бур цанма баллалисса куццуй. Ганан бувчIуну бур ми балайрдан музыкалул яра­гъуннил дуниял ккаккан дан багьлай бушиву. Мукун дунияллийн дуркссар ккал дан къахьунсса инструментал концертру. Цалчинсса концертну хьуссар виолончельданунсса концерт №1, цища хъуна­сса музыкант Евгений Боровицкий хIайран ан бювхъусса. Му концертрая махъ Боровицкийл Ширванинахь тIалав дурну дур цанна хасъсса концерт. Ца базилух Боровицкийл ванахь цIувххуну бур: «Ина Заннайн вих­ссарав?» — куну. «Вихссара», — тIисса жаваб баяйхту, Боровицкийл, пик­ригу бувну, ххи бувну бур: «Цур вил Зал?». «Зунттурду!» — увкуну бур Ширванинал. Му лап куртIсса асарди – зунттурдал лишан дакIниву душиву.
Ширвани Чаллаев хIакьинугу творчествалул чагъирай ур. Чичлангу, ляхъан буллангу бюхълай ур. Ванал произведенияртту щаллу буллай бур билаятрал цIа дурксса театр­дал сахIнардай. ЧIумуя-чIумуйн ми баллай бур филармониярттал программардай. Амма яла бюхттулми произведениярттан ккаллинува личIлай бур жагьилний чивчусса произведенияртту, Вильям Шекспирдул шеърирдахун Мендельсоннул макьан чирчусса цIанихсса произведение кунма.
ХIайп, зун гьарцаннан бувчIлай бакъасса лакку маз, хIайп зун бувчIлай бакъасса вай балайрдал мяъна-мурад. «Ттул буссавагу ххазина – халкьуннал балайрдур. На вай балайрдава увкссара, вайннучIан занагу хьунтIиссара, — учай Ширванинал.
Ширвани Чаллаев пахрулий ур халкьуннал балайрдая. Дагъусттаннал халкьунналгу бача пахру Ухссавнил Ккавкказнал магьирлугъ европанал магьирлугърал лагрулийн дуцин бювхъусса даражалул композитор цала аьрщарай ляхъаврия.
Всеволод Задерацкий,
В. И. Чайковскийл цIанийсса Москавуллал паччахIлугърал консерваториялул
профессор