Сарикъум зунттул тIабиаьтрал оьрмулувасса лахIзарду

49unti_4Бакъахьунссар дунияллул цавагу мурцIний лелуххантрал цивппа яхъанан язи бувгьусса, ми бакъасса кIану. Ца-ца кIанттурдай миннул журардал чIявушиврул хIат-хIисав дакъахьурча, ца-ца кIанттурдайгу ца-кIива жура бакъа къабикIай. Лелу­ххантран ххирасса, кюру бан, оьрчIру итабакьин язи бугьайминнувухсса ца мурцIу жула Дагъусттангу бур, хаснува Сарикъум къундалул зунттучIа.

Дагъусттаннал заповедник­рал элмийсса отделданул пишакартурал гьар шинах Сари­къумрай ва Нарат-Тюбе тIисса бакIуй шиккусса лелуххантрал хIалкьазия кIул буллалисса элмийсса хъиривлаявуртту дувай­ссар. Ми дуллалисса ппурттувугу лелуххантрая цIу-цIусса затру кIул хъанай, цIусса асарду хIасул шайссар.
Инт дур лелуххант цала-цала минардайн зана бикIлакIисса, яла аварамур чIун. Цалчинминнувух левххун бучIайссар жучIанма шярулт ва гъара байми лелуххант. Ялагу интдайдихьулийва бучIайссар мюрщи лелуххантгу (оьрус мазрай вьюрковые); зябликру, жалинчIелмулт, юрки, коноплянка, зеленушка. Миннул хъирив, апрельданул ахирданий, цала кюрттайн зана шайссар яргсса, личIи-личIисса рангирдавун щусса щуркарду ва сизоворонкарду.
Сарикъумрай ва Нарат-Тю­белий гъили билаятирттайн къалевхсса, ккурккисса шинай ливчIсса лелуххантгу чан къашайссар.
Отделданул пишакартурангу шинал мутталий ххал дигьинмур, хъирив лаянмур чан къашай. Масалдаран, жу хъирив багьнува бикIайссару бакIхъахъул, белоголовый сип, бородач, беркут, могильник, курганник, пустельго тIисса лелуххантрал хъирив. Мукунма къакъунтрал, хъатIултрал, къягърал, лухIичIелмултрал, верчIучIал ва цаймигу лелу­ххантрал хъиривгу. Вай бакъа­ссагу, шикку итталун багьай­ссар жула шивах чувкIуй яла къахьунабакьайсса аьжаивсса лелуххантгу. Мартрал байбихьулий шикку­сса неххацI хьунабакьин бю­хъайссар заповедникраву нажагь бакъа къакка­ккайсса лухIимур хIажилаглаг. КIюрххил ххяххабургъищал пишакартал буккайссар вайннул хъирив бацIан, хасъсса чичрурду дан. Миккува хьунабакьайссар вани-танийн къеп тIисса ттурумур цаплягу. НеххацIсса чар­ттай хьунабакьайссар цала кюрттайсса малый зуек тIисса лелу­ххигу. Майрал махъ гьантрай мукунма итталун багьайссар Сарикъумрай хъинну нажа-мажагь бакъа къахьунабакьайсса, «красавки» тIисса ялун цIагу дусса, кьурукьругу. Вай кIанттурдай гьарца шаттирахун ккаккайссар ялагу сойка, вяркъу, щюллимур тIамадуку, козодой, кIялавхсса хьхьирулт. ЧIявуну хьунабакьайссар хьхьунил чIумуву гъара бувайсса лелуххантгу — сплюшка, сыч ва ису.
Минардайн зана бикIайхтува лелуххант байбишайссар цала кюртталсса буллай, ми бансса кIанттурдах луглай. Заповедникрал зузалтран миннул кюртти буваймур чIун дикIайсса дур яла хIазмур чIун. Цавай булукьайссар кюртти буллай мурхьирдай, цавай мурхьирдавусса нуххаву, цавай зунттал, бакIал ххялчIайсса хъунтIуллаву, кьанчуллалу ва аьрщараву. ХъунтIуллаву кюр­тти бувайссар щуркардал, сизоворонкардал, неххал читIултрал. Мурхьирдай миналул шайссар иволга, конек, кеклик тIисса лелуххант. Аьрщарай, тIайланма урттуй, къатIулу кюртти бай­ссар ттурусса къакъунтрал, козодои, конек, кеклик тIисса чIелмултрал ва верчIучIалтрал. Мурхьирдайсса нуххаву – тIамадукултрал, сплюшкардал, хъурссулдакIирдал. Зун­ттал, бакIурдал ххялчIай, тикку-шикку – хIаллилчIелмултрал, каменки, сип, курганник тIисса чIелмултрал ва хъатIултрал. Къат­рал мурцIу-ккутIаву, нуххаву, тиву-шиву – лухIичIелмултрал, шярултрал ва духъажарттал.
Заповедникрал зузалтрал цаппара лелуххантрал хъирив бавцIуну дурсса хъиривлаявурттавасса ца-кIива мисал буцинна. Ласунну, масалдаран, Сарикъумрай нажагь бакъа къахьунабакьайсса щюллисса тIамадуку (зеленый дятел) ва шагьраисса лухIичIелму (розовый скворец). ТIамадукул цинмасса кюру бувайссар мурхьиравусса нуххуву. Цивппагу ккунукирттай ярглий щябикIайссар, бурхьнимур ва ккунук баймур ла-яла хъанай. Ккунукирттава оьрчIру дурккун, нуххула ми дурксса чIумал, «нитти-буттал» ми цаннийх ца дарчIуну, миннул бакI-магъ дансса жаваб­лувшиву ласайссар. Щюлли тIамадуку хъинну лякьа гьартасса, канакимунил букъаччай­сса лелуххир. Ванин яла ххирамур дукиягу – битIикьукьултри. Ми ххал буллай, мурхьирдая мурхьирдайн лехлай, лухччиний кьини лагайссар мунил. БитIикьукьултрал къатIа лявкъукун, мунил чIарав хъунтIа дурккун, миву щябикIайссар. Гива щулгъив буклан бивкIукун, лахъисса ва гьарзат лачIайсса мазрах ми ланцI бувну букай­ссар. БитIикьукьулт бакъасса, ванил ялагу дукайссар вацIлул ахъулсса ва гьанна.
Ваниярдагу аьжаивсса хасият дусса лелуххи бур шагьраи­сса лухIичIелму. Вай цивппалугу, хъунисса гьухъаллу дурнугу лехлан бикIайссар. Рангирал караматсса ва чIелму мурхьирал ягу къатIул къяртлуй щябивкIукун, шагьраисса чарссалийсса жанг­раха лащайссар. Кюртти бай­ссар вайннул, хъунисса гьу­хъаллу цачIун хьуну, къатта­ллу, магъалу. Сарикъумрайгу вай гьар шинах къабацIайссар, бацIайссар шикку так хъацIру, ущу-щулгъив гьарзасса шинал. Шагьраисса лухIичIелмулт хъинну дири-кьирисса лелуххант­ри. Кьинилун вайннул гьухъаллал лахъисса манзиллу битай­ссар. Дурсса хъиривлаявурттайну кIул хьуссар дукиялул, ущу-щулгъилул цIаний вай цаннищал ца бикъаяйшиву, оьттул ччар къадайшиву. Ялунгу, цаннин ци-дунугу дукансса ля­къирча, личIи-личIисса чIурду бу­ккан буллай, вечI-вечI тIий, щалла гьухъала датIайшиву.
Июнь-июльданий иволга, сорокопут, овсянка, сойка тIисса лелуххантрал ва тIамадукул оьрчIру итадакьайссар. Нинухъру цаппара хIаллай миннущал занай, ми аьдат дуллайгу диркIун, яла миннуя арх дуцайссар. Пишакартуран хIаз бикIайссар цаппара хIаллай ниттихъал хъири-хъиривгу занай диркIун, яла цала дуланмагъралсса цала буллалисса оьрчIал хъирив бацIлан. Гъинтнил ахирданийннин лелуххантрал кюрттардищал бавхIумур оьрму къуртал шайссар. Лелуххант кIинтнил минардайнсса ссапарданийн буккан хIадур хъанай, ккучу-ккучунну хъанай, гьухъаллавун батIлан бикIайссар. Ссутдайдихьулий чан-чанну тIий лехлай, Сарикъум бачIва хъанай байбишайссар. Цалчинминнавух ссапарданийн гьаз шайссар стрижру ва верчIучIив, миннул хъирив – щуркарду ва духъажартту.
Лелуххантран аварасса ми­на ми ссутнил кьинирдавасса октябрьданул цалчин­сса ххуллун ва алхIат кьинирдай кIицI лагайссар Лелуххант­рал хъирив бавцIусса щалла дунияллул кьинигу. Сарикъумрал ялув­сса ссавруннайхгу вай гьантрай бакъасса журалул лелуххантрал гьухъаллу лерххун къадачай­ссар. Вайннувух хьунабакьай мухоловка-пеструшка, малая мухоловка, черноголовый чекан, обыкновенная горихвостка. Жуярвагу бявкъусса ухссавнил кIанттурдая Сарикъумрай кIи рутан жучIанма бучIайссар зимняк, серый сорокопут, зарянка, рябинник, белобровик, дубонос ва чиж.
Жула Сарикъум ва мунил чIаравсса Нарат-Тюбе зунттул ххарахIала бур караматсса, уникалсса орниофауна дусса кIану. Жува ва аьламатсса кIану, бугу-бурувччуну, жула ялун нани­сса никирахьхьун тапшур бан аьркинссар. Дуруччара жулла тIабиаьт!
Фарида Джигерова,
«Дагестанский» заповедник­рал элмийсса зузала
ХIадур бувссар
З. АьбдурахIмановал