Ламсагу циняв ца куццуйсса бакъая

elemente_8Та чIумал на зий уссияв хъунама бухгалтерну Дагъус­ттаннал КIанттул промышленностьрал министерствалий. Ца чIумал ттун гьан багьуна командировкалий Табасараннал райондалийн. Даву къуртал дан къархьуну, на гьантта ливчIра Хурек тIисса шяраву. Гьантта ливчIсса хъамаличуначIан хьхьувай хавардайн бавтIуна чIахху-чIарахми – 5-6 адамина.

Ихтилат багьуна ламсанал оькки-ххуйшиврияту, тайннал ясирну багьсса жула халкьуннай буллай бивкIсса зулмурдаяту. Микку ца чIаххувчунал, Аьвдулкьадир тIисса, ламсагу циняв ца куццуйсса бакъая куну, бувсуна ва хавар.
Ца хъинну къизгъинсса талатавриву жул лагма рургьуна ламсанал, жул командирнал оьвкуна рациялувух, кумаг гьан бара куну. Оьвкуна кумаг гьан буллай буру куну, кумагмур къабувкIуна. Жула гуж бу­ссаксса, ккулларду бухлаганнин, талатаву дуварду. Жул ккулларду бухлавгшиву бувчIуна душманнан. Лагма ругьаву чIуллай, жу, ца кIиттуршуннаяту ливчу­сса аьс­кар, биривру ясирну. Бувцуну ца станциялийн, къуч буллай, ла­хъан бувну вагоннавун, тIайла бувкру Германнавун. Ххуллийх наниссаксса дукангу цикIуй къадуллунни жун. Ца станциялий ли­ккан бувну, бачин бувру бахьтта. ЦIан лакьлакьисса чIумуву бивру ца шяравун, кIикку бавкьуру пач къалавхъсса, гъили къабув­сса клубравун. Ккашилсса жу, бявкъусса къатта, — иш цукун­сса бикIанссия. КIи-кIия, мукь-мукьа цачIун хьуну, кувннал кув гъили буллай, хьхьу цукун-дунугу гьан дарду. КIюрххилгу цикIуй дукансса къадуллуну, бачин бувру ххуллийх, махъун агьманайхгу синттарал ттархьру ришлай. Ахттайнмай бацIан бувру бигьалаган, ца аьрали бутIлучIа. Жул командир увххунни часть дусса къатлувун, ца ацIра минутI ларгсса чIумал, цама ца оьсса командир увккун кIия-шама автоматчикнащал, жу лавай бизан бувну, ккучундалий бацIан бувну, жуйх автоматрал цIу дирхьунни. Му чIунил леххаврий увккун кIава жущал най ивкIсса ламсанал командир, вев-гьарай тIий, чIурду буллай, къалма­къал дурну, тихун-шихун ххя­хлай, жуйн битлатаву дацIан дунни. Жуйн цIу дишин амру бувсса командирнащалгу хъуннасса къалмакъал дунни. КIа битлатавриву жу кIикку кьаитарду 30-40 аьскар. Ялами бачин бувру. Хъирив кьини ахттаяту махъ бивру ца хъуннасса шяравун, кIукуннасса аьрали часть дусса кIанай бацIан бунну, бигьалаган щябивтру. Ца-кIира ссят ларгукун, жу бацIан бувру шеренгалий. КIива увккун цама командир, сияхIгу канихьсса, ламсанал цIа учавай, кIа увкIун, я ца, я кIия жуятусса аьскар увцуну лаглан бивкIунни. Цанма къатлуву зузи бансса инсантал аьркинсса ламсанал хьхьичIара тIалавшин (заявка) дурну диркIун дия. Ттуйн яржа бивсса чIумал, уцин аьркинсса ламсанан ттуй дакI къадаркьуссарив, на уцлан къаивкIра, илтIасса, заэвсса чIалай. КIикку ттул ялув къалмакъал хьунни, уца тIий командир, къауцлай заллу. Яла кIиннай дарцIусса ца щарсса, цин улара тIий, на уцлан диркIунни, кIанихьхьун къауллайгу тамансса хIал лавгунни, вил тIалавшин дакъар тIий кIанихь. Уцин аьркиннал къауцлан ивкIукун, кIа щарсса цIунилгу командирнащал диллай, цилгу лас фронтрай ивкIуссар, циванни къаулайсса тIий, гужрай куна, на цичIана увцунна.
Шавай ияйхту на щинавун учIан увну, марцIсса лултту яннагу лаххан увну, ттул ччаннай хьусса хьхьиначIарттугу аьгъу бувну, кIукIлусса янналий бавхIуну, жулардугу лаххан увра. Бянивссаннуйх синттарал ттархьру ришлай багьсса бавшругу аьгъу бувну, дукрагу дукан увну, уттуишин увра. Мукун, 3-4 гьантлий цикIуй бигар къабувну, игьалаган ивтунна. Яла увцуну хIаятравун, га дашин, марцI дуван аьркиншиву, мурхьирдал, тIутIал обрезка дан аьркинсса куц лахьхьин бувну, гай ччюрк чун дичин аьркинссаривгу ккаккан бунни. Мукун на бигьасса даврий, ххуйсса дукан-хIачIанссагу дуллуну, яувра июнь зуруйн ияннин. Июнь зуруй увкIун командир цама ламсанащал, хозяйкагу диллай, талай дунура, утти ина ваначIа ичIува икIантIиссара куну, танащал гьан увра. Шавай учIайхту, ца сант дакъасса кIанугу уттуихьлан ккаккан бунни, бухсса, тIавтIсса шану-кIаралугу буллунни, цикIуй дукангу къадуллуну, кIюрххил увцуну лавгра къурув. Буллунни канихьхьун кказа, вай нувщуй кказа буллан аьркинссара кунни. КIюрххия цIан лакьиннин гьарца кьини нувщуй кказа буллай, аьрщи диян дуллай, уххаву, авчIаву къакIулну, зузи увра щала гъин­ттул. Ххуйну аьрщи диян дурну дакъар куну, лащинсса кIанугу ккаккан бувну, бянийн синттарал ттархьгу лаян дурну, цIунилгу буллали айвав. БакIлахъру гьарзасса дучIан аьркинссар чайва. Ябитавугу ваца душманнах кунна­сса дайва. Навагу, чурххал илтIа хьуну, башттан хьура, ва балаллуща ххассал увакьай Аллагь тIисса кIанайн иян увра.
Ттул талихIиндаран, ца кьини кIава командир ца ламсанащал архIал увкIун, утти ина ваначIа ичIува зунтIиссара куну, тIайла увккунна. Му ламсанал, учIайхтува, ттун ххуйсса къатта, уттуишинсса марцIсса шану-кIараллугу ккаккан бунни, марцIсса яннагу дуллуну, щинавунгу учIан увну, гьанттайн­ссагу дукан увну, уттуишин увра. КIюрххилссагу дукан увну, увцуну лавгра къурув, гикку ккаккан бунни нувщул гъайкусса марсри, шичча нувщи батIлантIиссара куну. Кьува дарваггу, ца бадрагу буллуну, гьарца дарвагравун мукь-мукьва бадра бича кунни, ла­хъан, бучIан бан бигьану бикIан, нувщигу аьрщарацIа ххуйну марцI бувну батIи кунни. Хъунмасса нувщул къур бур, чIявусса зузалтгу бур зузисса. ГаначIа зий игьалавгра, дукан-хIачIангу дулай, гай кьувагу дарваггу нувщул буцIин бара.
Нувщи бавтIун, къуртал хьувкун, щяивтра, нувщи личIи буллай: бугьансса, букансса, ба­ххансса – цила-цила кьяйдалий­сса. Хъинну ххуйну зий ура, заллугу рязину ур.
Ца кьини радиолувух баян бунни ичIува зузалт бусса хозяинтал миннащал архIал укун­сса кIанайн гьунттий нанияра тIий. Хозяйннал на, щинавунгу учIан увну, марцIсса яннагу лаххан увну, увцуну лавгра. Га майданнив жу бацIан бувунну 4-5 ссят­рай. Ци дузалшин щаллу къархьуссияв, ялагу шаппайн тIайла бувкру, гьунттий бухьхьияра куну бучIансса чIунгу кка­ккан дурну. Гикку ттун ккавккуна ттущала ясир багьну бивкIсса таман­сса аьскаргу.
Шаппайн бувкIун, загу дуркуну, бигьагу лавгукун, хозяйннал ттуйн буюр бунни, къатлул ялув, чердакрай, ца дарваг танмакулул чIапIал буссарча, кIа бучIан бува куну. Лавхъун чердакрайн дарваг ялавай бучIан бав. Яла ца къатлувун увцуну, ца дайлсса рикIгу, тахтагу дуллуну, укун мюрш бува куну, кка­ккан бувунни. Мунал тIийкун мюрш бувну, кьувкьуну, дарваг бачIва бан увра ваннайлувун. Ялунгу щаран дикIавайсса кIирисса щин дутIин унна, танмаку бахьлагансса тагьарданий. Ца-кIира ссятравату увцуну, гай танмаку хъинну хIала бува кунни, ттуршах хIала бував. Утти гивун щин дутIи увкунни, инсаннал чурх бахьлагансса куццуй. Мунал тIийкун бував. Ца-кIира ссят ларгукун, увцуну, янна ликки увкунни, ликкав, утти гиву уттуихьу увкунни. Уттуихьлан къаивкIра, ванал ттунма ци бала буван ччай урив къакIулли тIий, бувккун пистолет, бурган бунни, цIана бивтун утанна уттукъаиширча куну. Къабювхъуну, уттуивхьура, тти хьумур хьуссар куну. Ва ттущала оь циван ивкIун урвав тIий ура ттухьва нава. БакIгу, лажингу шюша кунни, къашюшлай ура. ВичIи дургьуну, цал тихуннай, цал шихуннай ттул бакI щинавух ликIлай ур. Яла нава шюшиннача, ити куну, диялну бакI-лажин шюшав. Ца ссятуксса хIаллай гай щинавату уккан къаивтунна. Утти ура нава отравит хьуну, ивчIанссара тIий. Яла щинавату уккан увну, щяивтунна, чурхгу лишин къаивтун, кьакьанцIакул. Лаххан увну марцIсса янна, уттуишин увра. КIюрххил изан увну, лажин-ка шюшингу къаивтун, дук­рагу дукан увну, увцуну лавгра майданнив.
Гикку цала-цала хозяин­ту­рачIа ясиртал бур бавцIуну, хозяиннал ясирнал фамилия куну, ясир къатлувун уххан уллай бур, кIивун бухлай бур, кIива уккай­сса цукIуй акъар. Пикри хъанай бур гамур чулухунмайгу хьулу бухьунссар, гихачил бу­ккан буллай, чунмай тIайла бук­лай буривав тIисса. Махъра-махъ ттул хозяйннал фамилия увкунни, увхра хъинну дакI дарцIуну. КIиву ца чулий 5-6 хIаписар ур столданух щяивкIун, дянив бур шанма кабина, ца-ца кабиналучIа ца-ца солдатгу ур авцIуну. Ликки янна увкунни, ликкав, ухху кабиналувун, увхра, нуз тIитIав — гиву бур ттунма такIуй къаккавксса шатта, бачIи кабина бувгьусса учирчагу. Шатта ххал хьувкун, на ма­хъунай лихъан кьаст дував, солдатнал щуну, нуз ларкьунни. Гиву ттул тагьар ци духьунссия, зува пикри бувара. Шатта гива гьаз хьуну, ттул чурххал лагма бук­лай, чурх чIуен бувну, тIайланма кьацIличIан цила бакI тIайла дурну, кIива маз буккан буллай, ттуйн кьацI учин кIийлла-шамийлла кьаст дунни, яла хIаллих хIура буклай, вялч увкуну, щях бивщуна, кабина гъагъавайссаксса чIугу бувну. Нагу кабиналувату ливхъун авчура. Солдат хъирив агьну, увгьуну, ацIан увра, офицертурал ттуйн пистолетру гьаз бунни, на бивтун утан. Га ца офицернал бацIан бувну, битан къабивтун, кIилчинмур кабиналувун уххан увра. Ххал барчан — гивугу хьхьичIмур кабиналувунияр хъунмасса шатта. Гагу ттул чурххайх мукун кай-кай хьуннихха — цалчинмур щялмахъ, чурх гъа­гъавай бур. Ганищагу ттуйн кьацI учин къабювхъуну, щях бивщуну лавгунни. Солдатнал нуз тIиртIуну, на ­уккан увну, шамилчинмур кабиналувун щуну увтунна.
Гиву бур гьалаксса кIяласса шатта, щалва кабиналувух кай-кай хьуну. На уххайхту, ттул лялату лавай кай-кай хьуну, кьацI учинсса куц ххал буллай, лякъин къавхьуну, вялч куну щях бивщуну лавгунни. Микку гай ттун банмур бакъа ливчIунни, оьвчин бунни ттул хозяиннайн, га уххайхту, циняв ганайн ххявххунни пистолетирттащал, буси ина ванан ци бав, циванни ванайн шатраща кьацI учин къабювхъусса тIий. Ганалгу, нигьа къаувсун, кьянкьану увкунни: «Ванайн циван кьацI къаувкуссарив цIуххара зула шат­рахь, му ттун ци кIулссар». Нагу му ппурттуву, ттула яннагу лар­ххун, хIаллих кьатIув увкра. ЧIал къавхьуну хозяингу увккунни. Жу хIаллих шаппай лавгру.
Шаппа хозяйннаяту ттун кIул хьуна ичIува зузи бувсса аьскарнай бувсса зулмурдаяту: мукун махь бувсса шатрахь загьрулул кьацI учин бувну, литIун бувну, гай кабинарттал лув щаращи­сса щинал чаннавун бивчуну, арамтурал чурххавату хьамаравух загьру, кислатIартту, аьгъу­шиву, цIу личин бувну, гай бавтIун, халкь анаварну литIун байсса дарур­тту буллай бушиву. Яла кьаркьаллан буллалимур хозяиннан кIул бакъая.
Вана укунсса зулмурду буллай бия ясирну биривсса аьскарнай, цал зузи бувну, яла ливтIуну кьабитлай, чув ивкIуссарив, щил ивкIуссарив, циван ивкIуссарив къакIулну, ятIа-тIар бакъа акъа хьунни куну, шаппайнгу баян буллай. Концлагерьдай литIаву да­къасса, укунссагу зулмурду буллай бия ичIува зузи бувсса жула аьс­кар­най.
Ца дачIи шинавату жу бавтIун гава майданнив, тIайла бувкру машинарттай цамур шагьрулийн. Ттул хозяиннал ттухьхьун ххуллийх букан бивхьуна ччатI, качар, дунгъузрал май, хъуниминналгу къабитлай бунува, гайннащалгу ивну. «Вай вил харжри» куну, ца кацI ламсанал маркардалгу канихьхьун буллуна, аьркин хьунтIиссар куну. Га жу гьан бувсса шагьрулий, жу бакъа­сса, цайми кIанттурдаясса ясиргу бия. Жу цачIун бавтIун, жул хьхьичIун увккун, жула ца ­оьрус майорнал ихтилат бувна: «КIулли зуй цикIуй тахсир ба­къашиву. Утти зух ялугьлай, зу хьунабакьин хIадурну буттал кIанугу бур, зула кулпатру, оьрчIругу бур», — куну.
Магьдихъал Аьлил
«Илчи», 2003 ш.