Жун ина хъама къаитантIиссара!

elemente_6М. Кь. Аьлиев увну ур 1921 шинал Лакрал райондалий­сса КIямашрал шяраву. Хъинну ххуйсса кьиматирттайну къуртал бувну бур Гъумучиял педучилище ва Москавлий ЦК КПСС-рал Высший партийный школа. Му гьуртту хьуну ур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву, дуллуну дур тамансса наградартту ва ХIурматрал грамотартту. Цала даврил дайдихьу дурну дур Лакрал райондалийсса школардай учительну зий. М. Кь. Аьлиев зий ивкIссар КПСС-рал Лакрал райкомрал аппаратраву, Лакрал райондалул «ЦIусса ххуллу» кказитрал редакторну, КПСС-рал Да­гъобкомрал пропагандалул ва агитациялул отделданул инструкторну, ЦК КПСС-рал Марксизм-ленинизмалул институтрал Дагъусттаннайсса филиалданул элмийсса хъунама зузалану. Махъсса шиннардий пенсиялийн укканнин зий ивкIссар Дагкнигоиздательствалул хъунама редакторну. Пенсиялийн увккун махъ зий ивкIссар «Илчи» кказитрал редакциялий таржумачину.
М. Кь. Аьлиев 1977 шиная шинай зий ивкIун ур СССР-данул Чичултрал союзрал членну. Таржума буллалаврил даврихун машхул хьуну ур 1954 шинал ва му даву дуллай ия оьрмулул ахир хьунни. Мунал личIи-личIисса шиннардий таржума дурну дур Р. ХIамзатовлул, Аь.Тахо-Годил, А. Гайдардул, М. Шолоховлул, Ч. Айтматовлул ва чIявусса цайминналгу язими назмурду.

Хъинну кьурчIи бивзунни «Илчи» кказитрал зузала, жула хIурмат бусса МахIаммад Кьурбанович Аьлиев жуятува лагаву. Оьрмулул угьара­сса адамина, цала чурххал кайп-хIал бакъа бушиву хIисав къадурну, мудангу кказитрал даврий хьхьичIунсса гьурттушинна дуллай, хъуннасса къула­гъасрай уссия. Гьарцагу итни кьини кIюрххил шайсса кказит­рал хъунама редакторначIасса батIаврий МахIаммадлул кказитрал даврил даража лахъ хьуншиврул дугърисса маслихIатру байссия. Гьарца шикку дувай­сса давугу, учайсса махъгу хъирив лавсса, чIаравминнан ччяни хъама къабитансса шайва.
Ва ия жун, «Илчи» кказитрал зузалтран, чара бакъа аьркин­сса аькьлукаргу, дусгу, кумагчигу. Ванал хIалимсса ихтилатру чIаравминнавунгу даврих хъиннува гъира-шавкь дагьансса, мюнпатрансса шайссия. Ва жун даврий цинявннана ххира хьуна. ЧIявусса бакIран ккавксса адамина ухьурчагу, ва яхI-намусрал, къириятрал дакI дурцIусса, цайминнан кумаг, хъинбала бан хьхьичIун хъанахъисса ия.
Укун дакIнийн утлай ур, махъсса шиннардий цувагу аьпа­лувух ивхьусса, бунагьирттал аьпа биву Рамазан Рамазанов («Илчи» Рамазан) МахIаммад Аьлиев, 1994 шинал.

* * *
Руслан Башаевлул тIий ур: «МахIаммад Кьурбанович (укун учайва ванайн цинявппа редакциялул зузалтралгу) гьур­тту хьусса цумурцагу мажлисрай гьаз шайва цирив ца дакъа чара бакъасса уттарашиву, мюнпат бусса дискуссия. Аьжаивсса иш, укунсса мажлисирттай ванайн цайнмагу, ванал цайминнайнгу чIу лахъ бувсса ишру чIявусса шайва, амма, ттунма дакIнийссаксса, ванайн дакI дугьансса инсан цалагу къашайва. Ванан цаннарив тIурча дакI дурагу дугьан къакIулъя».

* * *
Вана 1994 шинал МахIаммад Аьлиевлул хIурмат цачIава хъунмасса бушиву кIицI буллалисса, хIурмат-иззатрай чичултрал дяниву ивкIшиву бусласи­сса ихтилат чичлай Дагъусттаннал халкьуннал шаэр, уттигъанну лахъа-хъунну 100 шинал юбилейрду республикалий тIайла дурксса, бунагьирттал аьпа биву Юсуп Хаппалаев.

Баймур бюхъайсса зузала

Ххирасса «Илчи» буккулт!
Хъуннасса кьурчIишив­рущал баян буллай буру зун пашмансса хавар: сентябрь зурул 3-нний, къашавай шанийн агьну лахъигу къалавгун, оьрмулия батIул хьунни МахIаммад Кьурваннул арс Аьлиев.
МахIаммад Аьлиев жула «Илчи» кказитрал шавхьсса, хъинну зад кIулсса, баймур бюхъайсса зузалая. МахIаммад Аьлиевлул сайки щала оьрму харж бувну бур печатьрал даврий – лакку мазраха зий. Айивхьуну Лакрал райондалул кказитрал редакторшиврия, Да­гъусттаннал луттирду бищай идарарттал хъунама редакторшиву дуллай ивкIун, пенсиялийн увккун махъ «Илчи» кказитрал корреспондентну зий уссия.
Ва жула «Илчи» кказитрай МахIаммад Аьлиевлул хъунна­сса даву дурссар, гьарцагу кказит­рал гьаз бувсса масъаларттавух хьхьичIунну гьуртту хьуну.
МахIаммад Аьлиев чIявусса бакIран ккавксса дяъвилул ва захIматрал ветеран – ххишала акъа дакI марцIсса, тIайлашиву ччисса, чин хъинбала хьуну ччисса – мюрщиминнан ппушиву, архIалминнан уссу-дусшиву, хъуниминнан цува чIивисса, духIиндарал увччусса, ссавурданийсса, мяърипат ххисса зузала ия. МахIаммад Аьлиев лакрал журналистътураву ца яла хьхьичIунма ушаврищал, му ия ххишала акъа ххаллилсса даражалул таржумачи-чичугу. МахIаммад Аьлиев СССР-данул Чичултрал союзрал членгу ия. МахIаммад Аьлиевлул хьхьичIва-хьхьичI лакку мазрайн таржума бувна цIа дурксса ттизаманнул къиргъизнал чичу Чингиз Айтматовлул романну, Апанни Къапиевлул лу, Расул ХIамзатовлул «Ттул Дагъусттан» ва чIявусса цаймигу луттирду.
МахIаммад Аьлиев ия ххишала акъа паракьатсса, цала цува хъун къаайсса, хьхьичIун къаххяххайсса – аслил ва намусрал адамина. Мунияр ххишалагу, МахIаммад Аьлиев цала къушлий, ичIува гьалмахтураву – хIалимсса, оьрчIру-кулпат ххирасса, дакI тIиртIусса, дугърисса адамина ия.
Ххишала акъа хIайпри гукунсса адамина жула дянива лагаву.
МахIаммад Аьлиевлущал цал щяивкIманангу, ганащал хьунаавкьуманангу, ганал чивчу­сса цIу лахълахъисса статьяр­тту бувккуманангу, ганал таржума бувсса луттирду кIулнангу – га мудан сагъсса куна жула дянив, жущала уттигу, махъгу сагъна личIантIиссар! ЦIа бюхттул хьуннав ганал давурттал! Цал гьав нурданул дуцIиннав!
Юсуп Хаппалаев
«Илчи», 1994 ш.

qhdgШикку, чансса кутIагу бувну, бишлай буру Рамазан Рамазановлул МахIаммад Аьлиевлуя 2005 шинал чирчусса макьалалувасса парчри.

ХIакьину ттун дакIнийн утан ччай бур ванияр 11 шинал хьхьичI аьпалул хьусса фронтовик, аьпалул хьунугу, ттунагу, ца ттун акъасса, цайминнангу хъамакъаитайсса ххаллилсса лаккучу, пагьму бусса таржумачи, чичу, редактор, КIямашрал шяраватусса Кьурбаннул арс Аьлиев МахIаммад. Ттун ва хъамакъаитлатиссагу, ва ттущал цачIу цаппара шиннардий «Илчи» кказитрай зий уссия. Шиккува учин, на МахIаммад КIямашатуссар тIий чичлай ура, цанчирча ва увну ур КIямашав. ГьунчIукьатIрал жяматгу бур ва цала шяраватуссар тIий. Ванал ппу ГьунчIукьатIатусса, нину КIямашатусса дур. Мунияту ва кIирагу шяраваллил жямат цалар тIий бур. Ва чIивисса затралва буслай бур МахIаммад Аьлиев агьалиначIа цукун бусраврай ивкIссарив.
Ттущала зузийни кIул хьуна, оьрмулул угьарасса МахIаммад хъинну хIал бавкьусса, гьарца ишираву итххявхсса, кIулшиву дусса, дугърисса адамина ушиву. На ванаха лащан, ванал кунна, кказитрал давуртту дуллан лахьхьин хIарачат буллай усси­яв. Мяйжанссар, лавхьхьуна ттун ванаяту оьрмулуву, гьарца кьини тIисса кунма, аьркин багьайсса, хаснува журналистнан аьркинсса чIявусса затругу.
ЧIун дирирсса чIумал, цува гьуртту хьусса талатавурттая, Хъун дяъвилул иширттая буси куну тавакъю барча: «Ина на цал уттигу та дуржагьравух уккан ан ччай урав?» учинтIиссия. Бусласийнигу бусантIиссия га сурат, иш аьчухну ккакканну, инава гьуртту хьусса куна чIаланну.
Ванал лакку мазрай пасихIну буллалисса ихтилатрах вичIи дирхьума хIайран къавхьуну къаличIантIиссия. Муксса магьирну кIула ванан ниттил маз – лакку маз. Ванах вичIи дирхьувкун, муданмагу пахру багьайва дакIнивун, агь, лакку мазрал аваданшиву, экьинанаву, тIутIисса. Ца махъ цимигу журалий учин бюхъайшиву МахIаммадлул цала ихтилатраву тасттикь байва. Ванал оьрус мазраясса таржумарттурив на уттигу ттула давриву ишла дара. Таржумачи ия пагьму лавайсса, кьимат бищун захIматсса. Ванал таржума бувсса, кказитрай чара бакъа бищун аьркинсса республикалул хIукуматрал хIукмурду, амрурду, цаймигу жяматийсса иширттан хасъсса материаллу бигьану дуккин бюхъайва, гьарца му­къул мяънагу дурчIлай. Акъая, лак­раву акъассагу, Дагъусттаннай МахIаммад Аьлиев кунасса таржумачи.
МахIаммад Аьлиев увну ур 1921 шинал КIямашав. ГьунчIукьатIув арулва класс къуртал бувну махъ, увххун ур Гъумук педучилищалувун. Учительнал диплом лавсун 1938 шиная шихунай зий ивкIун ур лак­рал щархъаву учительну.
1942 шинал ва лавгун ур фронтрайн, дяъвилул къизгъинсса талатавурттал цIаравун. Дяъви байбивхьусса 1941 шинал МахIаммад Аьлиев цала ца наз­мулуву чичлай ур:

Нигьа бусайссарив
хъатIрая барзулт,
ХIучI чайссарив
аслант чакъалтраяту?
ЛахIан бан шайссарив
фашистураща
Чарвит кунма цIакьсса
жула Совет халкь?

Цувагу дяъвилийн чарабакъа гьантIишиву кIулсса, лавгнийгу бакIрачIан ци бучIантIиссарив къакIулсса, дяъвилул ишру ялун цукун хьунссарив, цумур чулийнмай баччанссарив къакIулсса жагьил-патриот ци тIий урив ххал ара дяъви байбихьулийва. Ва вихну ур, дакI дарцIуну ур, цалагу, цайминналгу бакIрачIан ци бучIарчагу, ци захIматшивуртту хьунадакьирчагу, Совет Аьрал ххув хьунтIишиврийн. Ванилгу буслай бур МахIаммадлул дакIнил кьянкьашиврияту, чумартшиврияту.
Дяъвилийнгу агьну ур Ма­хIаммад Архмур Баргъ буккавал чулийсса хасъсса аьралуннавун. Мукьрахъул шинал му­тталий дурхIуну дур ваналгу дяъвилул цIуцIаву.
На МахIаммад Аьлиевлущал зузисса шиннардийн зана хъанай учивияв, гьарца кьинигу ххаришивуну шайва ттун ванащал хьунаакьаву. Ва ия цIуну тIивтIусса «Илчи» кказитрал даву канилух къадурксса зузалт­ран чара бакъасса кумагчи, аькьлукар, чIивиналгу, хъунаналгу дус. Ванал хIалимсса ихтилатравасса махъгу, даврих шавкь дагьансса, мюнпатран­сса шайва. ЯхI-намусрал, къириятрал дакI щаллусса, даву хъинну жаваблувну дувайсса ия. Лакрал журналистураву хъинну му пишалул кьюлтIшивуртту кIулсса, ца яла хьхьичIунма ия. Тикрал хьурчагу учинна, чIявусса затру лавхьхьуна ттун ганаятугу, махъ цаппара хIаллай зий ивкIсса Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаевлуятугу, аьлимчу Абачара ХIусайнаевлуятугу. На уттигу миннайн ахир да­къасса барчаллагьрайна ура, миннал маслихIатругу хъамабитан къабюхъанссар.
Ттун къакIулли царагу кьини МахIаммад жущала зузи­ссаксса хIаллай даврийн чIал хьусса, къаувкIсса. Даврийнгу учIайссия цинявннаяр хьхьичI кIюрххила. «КIюрххил дурсса давричIан даву къадучIайссар», учайва. Даймургу дия эбрат­рансса, дакIнийхтуну дуллалисса. Укун узданну, жяматран бусравну хъин-хъинсса давур­тту дуллай оьрму бувтминнал давуртталгу, гайннал цалагу кьимат жучIава лахъну бикIан аьркинссар. Цанчирча, миннаяр жунмагу цайминнал хIурмат, кьадру-кьимат бангу лавхьхьу­сса. Амма буривкьай жучIава миннал кьадругу, кьиматгу лахъну? ТIайланма учин, бухьурчагу хъинну хьхьарану, ялттува­сса бур. МахIаммад Аьлиев кунмасса инсантал чIявусса буссияв жучIава? ТIайланма учин, бакъассия.
На шикку аьчухну чIявучихь учин ччимур, ивкIхьурча МахIаммад Аьлиев хьхьичIва цала жяматрачIа, кIулначIа хIурмат-кьиматрай, ухьурчагу цIанакулгу хъамакъаитлай, му асар жунма аьчухну чIалай бакъар. Циванни ва ляличIисса гьунарданул заллуну ивкIсса адиминал цIа абад къадуван? КъабюхъантIиссаривкьай, лажинни, ва ялапар хъанай ивкIсса къатрай ванал цIа, сурат ду­сса мармарчарил ула лачIун дуван? Мукунсса давуртталлихха ваналгу, таналгу давурттан кьад­ру, кьимат бищаву чIалачIи дуллалисса, бусласисса. АцIния цара шин ларгунни МахIаммад Аьлиев жущала акъа. Ва чIумул мутталий къархьуну духьурчагу, уттивагу хъирив буккан аьркинни цала-цалар тIутIисса кIирагу шяраваллил жяматирттал вакилтал, гъан-маччами му щаллу даврил цIаний. Мунийну жува жула миллатрал ца ххаллилсса арснал оьрмулун, давурттан кьимат бищаву хьунссия.
Рамазан Рамазанов
«Илчи», 2005 шин