Депутатътурал съезд, ягу цIуллу хьуннав КПСС

51f_3Валлагь увххунна, авкIунна, шацI хьунна вай лахъишиврул тиха зума дакъасса, хIат-хIисав дакъасса, сайки нюжмардий кIилла ратIлатIисса халкьуннал депутатътурал съездирттая, депутатътурал дугьан кIюй дакъасса ихтилатирттая. БатIай щак кунма лахъисса залданувун азаллийсса арамтал, булукьай, пIяр-пIяр тIий.

ХIакьину цинявннан кIулли, микрофонначIан тайва тай депутатътал бувккун, тайва тай мяъна дакъасса, азарунний цал увксса маслихIатрайсса, духIиндарайсса ихтилат буллалиманал тIутIимургу съездрал гьаз къабантIишивугу.
Ца-ца чIумал ттун съезд лащай нярайн къурхъ дагьну, авдал хьусса байтармантурал далуханалуха. ЧIявумур чIумал цанма цивппа ци дуллалиссарив къакIулну, бумуния бакъамунийн лавгун бикIай.
Кув чIумал ттун баяй жу­ла инсантурал зумату: «Да, тай мазкIурахъул тивун щил бавтIссарартал», — тIисса сситтуйсса калимартту. На миннахьхьун жаваб къадулара. На бизар хьуну ура политикалиясса бяст-ччаллая. Амма ттун хъинну кIулли тай байчаратал тивун щил бавтIссарив. Тай тивун бавтIссар жува. Ттуща бюхъан­ссар хасну лакрал тивун бавкьу­сса ца-кIиннал цIа бусан. Амма на цIарду къабусланна, цанчирча ми цинявннан кIулссар. Ми кIулссар: «Явара ванахлу чIурду булара, ванал жунна иникIма дулунтIиссар тIар», «Явара ванал жучIанма ххуллу (ягу ламу) бантIиссар тIар, щин (ягу газ) буцинтIиссар тIар» тIий тайннахлу агитация буллай бивкIминнан. Гьу, чув дур, лакрал жямат, зун депутатътурал дуллусса иникIма, чув бур ми ламурду ва ххуллурду, гъилисса бурив зучIан бувцусса газ, дяркъусса дурив зул гьарца ужагърай хIаятраву чяр-чяр тIий нанисса депутатътурал дурцусса щин? ДакIнийрив зун, шяраваллаву­сса активистътал, райкомрал, обкомрал указаниярду биттур буллай, зува обком КПСС-рал ккаккан увманахлу чIурду аьркинссар тIий, шяраваллаву пакьирсса къарттахь агитация буллай бивкIсса чIун? Ттунгу хъинну дакIнийри. Мунияту «Гай гиккун щил бавкьуссаркьай, да» тIуннин гьарцаннал дакIнийн бутан аьркинни, иникIмалул дарваграйнсса тамахIрах цала яхI-къириятрайхгу ххач бувккун, бюллетень къуршилувун бутлатисса чIун. Жула духIиндаран лайкьсса жула депутатъталгу бур.
Ца чIумал «Аргументы и факты» кказитрай дуссия рирщуну депутатътал хьуннин цума чув зий ивкIссаривгу бувсъсса депутатътурал сияхI. Га кказит хIакьину ттул канилу бакъар, мунияту аьщуйн щуну бусан къахьунссар, амма ттун дакIнийри га сияхIрайсса депутатътурал арулцIаллихъайсса процент хьхьичIва райкомирттал, обкомирттал, крайкомирттал ЦК-лул зузалтрал бивкIшиву. Партиялул зузалтрал зумунусса бур депутатътурал ихтилатругу, кьамул бувсса хIукмурдугу, къуццутIавугу, лаххиягу, лажиннугу.
На сайки циняв съездирттах личIлулну урувгра. Ттул хъунмасса хIал къавхьунни тайннан ци ччиссарив, тайннал дакIний цими хIужра буссарив бувчIин, хъунмасса хIал къавхьунни тайннайнсса вихшала кьукьин. Тайннан ччай дакъар зузисса ва зун ччисса хIукумат. Циксса бахчу къабуври тайннал пакьирсса Гайдардухун, чанкI учин къаитлай, нюжмардий цал отчетру дуллали уллай? Ахиргу экьи увтунни Гайдар, ивтунни цама. Ци даххана хьур мунийну? ЦичIаргу. Цанчирча ва хIакьинусса тагьардануву, ацIра бакI дусса унугу, цакуну къулайшиву дуван щищакIуй къахьунтIиссар, ччайнугу-къаччайнугу ганангу Гайдардул ххуллийх ачин багьантIиссар, цанчирча экономикалуву цамур ххуллу бакъану тIий. Тайннан цукунчIав ччай бакъар хъудугьултрайх аьрщи дачIин, цанчирча, аьрщи хъудугьултрахьхьун дулурча, цала лавгзамана зана битан ччисса хияллу хъюртул щинайн буккан най буну тIий. Тайннан ччай бакъар хIукуматрал канихьсса хъус инсантурайх дачIин, цанчирча, хъус инсантурайх дарчIукун, тайннаща цанма ччикун хъус хъямала дуллан, цивппагу авадан хьуну, цала гъан-маччамигу авадан буван къахьун най буну тIий. Съездрайн бавтIминнан ччай бакъар цIусса Конституция кьамул дан. Брежневлул чIумалла кьамул дурсса КонституциялуцIун лавчIун, га дуручлай, шай-къашай буллай бур, цанчирча цIусса Конституциялуву Депутатътурал съезд тIисса махъ къабикIаншивугу, цаява тачIав яла депутатътал къашайшивугу гайннал гай циняв базурдан бувчIлай тIий.
ЧIявур депутатътурал кьюлтI­­сса ва ашкарасса умудругу, хияллугу, планнугу. Уттинин жу реформардайн къарши бакъару, жу рынокрайн къарши бакъару, жу инсантураща ихтиярду зехлай бакъару тIий, ялунма гъалгъа тIий бивкIсса депутатътурал махъсса съездирттай цала дакIнийсса хияллу цинявннангу аьч бунни. Миннал хъунмур хиял – реформарду дацIан дан, приватизация лещан дан, мукъул тархъаншиву зеххин, демократиялучIан лавсъсса цалчинмур ша махъунмай битан, инсантал цIунилгу ризкьи кунма компартиялул канилу социализмалул ххурххуппалувун бакьин. Укунсса пикри чIявуми депутатътурал дакIний бивкIшиву пIякь бивкIун чIалачIи бунни махъсса съездирттал. Му цала пикри-хиялгу миннал танийва бакIуйн буккан банссия, агарда миннал хьхьичI баруну, иттав къалану Президент къаивкIссания. Бачикьай дакIнийн бутаннуча, цимил кьаст дурди депутатътурал ЕльциннуцIухсса буван. Цалчин Горбачев бакIчисса ЦК-лул политбюрорал тIайламунийн тIайламур увкуну тIий, акъа-къатIа увну, бири-бат увну кьаитан кьаст дунни, яла, депутат хьуну мукьах, коммунистътурая сакин хьусса депутатътурал съездрал цуксса хIарачат къабуври Ельцин Верховный Советрал председательну къаитан, Президентал бувчIавурттай мува ЦК-лул циксса никъа-къинтта щун къадуври, циксса хIилларду къадурди Ельциннуя Президент хьун къаитан? Президент хьуну ца-кIива зуруварив коммунистътурал, Ельцин ухлаган увансса хIарачатрай, ГКЧП дурну, цала агьалинащал танкардал махрай гъалгъа буллан кьаст дунни. Мугу къабавчунни. Компартия зия хьурчагу, ЦК бухлагарчагу, компартиялул кумаграйну депутатътал хьусса коммунистътал ттигу тиккува бур, ттигу ятIулсса ттугъалун билаят батIин, инсантал цIунилгу никирттайн бичин ччай бур. Мукунсса даву даншиврул дахьа ца Президент хьхьичIа укьан анни бусса. Му укьан уван чяш бувккун пIякь учавайри бусса жула «виртталсса» депутатъталгу.
Ттухь учин бюхъай, му Ельцин хъинну тIайламарив, мунай дакъассарив царагу аьй, мунал личIи гьарза тIайлану дурив, мукссава мунал чул бувгьусса куну. Акъар Ельцингу яла тIайлама, яла бакIрацIун авкьума, яла ххуйма, ххаллилма. Муналгу дурунни цикссагу лирданшивуртту, цикссагу пикри ба­къасса давуртту. Амма ттун ятIул ттугъалун бавтIсса, вахIшисса жанавартрал кунма яругу цIай-цIай тIутIи бувну: «Демократътал аьщун бизан, Ккавкказнал агьлу бири-бат бан, жугьутI литIун аьркинссар» тIий вев-гьарай тIисса, Сталиннул ва Лениннул суратирттащал заназисса коммунистътал къа­чча. БакI гьаз дурма бат айсса, махъ увкума махь айсса, ас бума аьс айсса коммунистътал зана шаяр, ттун, ци жандаралул унугу, Ельцин чча. ХIакьину ттуща хъанай бур, КГБ-лул угьавав, милицанал уцивав къатIий, президентнал хIакъираву ттула дакIниймур учин, дучIи дакъасса тIул дарча: «УчIиакъуй, Ельцин», ххуйсса даву дарча, «Вил жан цIуллу дивуй, Ельцин» куну, ччарча ихтилатраву, ччарча макьаларттаву учин.
На ва укунсса ихтияр ттунма хьулвагу бакъана хьусса талихIран ккалли бара. Коммунистътал зана хьурча, ва ихтияр ттущара хьхьичIра-хьхьичI зеххиншивугу кIулли. Мунияту на ЕльциннуцIух уклай ура, съездрайн бавтIсса коммунистътурайн къаршину ацIлай ура. Ельциннухлу на чIу буллуссар, га ттул президентри. Ельциннул хъиривгу демократиялул ххуллийх ачинна тIиссаннахлу булунна ттула чIу, ятIулсса ттугъалуннив ттулва бияла буну цавагу ша къаласунна. Гьари, бизар хьунна коммунистътурал дихьлахьи­сса социализмардая ва концлагерьдая.
Валлагь увххунна, авкIунна, шацI хьунна вай бачIи ххишалагу депутатътурая, съездирттая. Амма махъ лях къагьанну вичIилий ура махъра-махъсса съездрах. Коммунистътал бур булувкьуну Ельцин укьан уллай. Аппабай, тайннал хIарачатрах, тайннал къуццу тIаврих, тайннал хъюлчу-кIутIулух! Съезд нани­ссаксса хIаллай Ельциннул цимилагу кьаст дунни маслихIат бан, съездрал тIутIимуний акьин, аьмну бавкьуну даву дуллан, цачIусса хIукму буван. Амма коммунистътал маслихIат ласайми бакъассар! Вайннал нахIуну гъалгъа тIима хьхьараманан ккалли увну, цалуна кьурщу увансса кьаст дур.
Амма къавхьунни коммунистътураща Ельцин укьан уван. Ельциннул чIарав цал ттигу агьали бавцIунни, цал ттигу агьалинал ххассал унни. Президент цала чIарав бавцIуну митинграйн бувкIсса агьалинахь барчаллагь тIий, цала чIарав бацIаву бусрав хьушиву буслай, пиш тIий, рязийну ур. Нагу ххарину ура цал ттигу демократиялийнсса ххуллул хьхьичIун коммунизмалул мурлу къалевкьун тIий, нагу рязину ура цал ттигу коммунистътал бух хьуну тIий, цал ттигу Президент ххув хьуну тIий, на ххарину ура нава чIу буллусса Президент ххарину уну тIий.
ХIасан КIурухов
«Илчи», №16 апрель, 1993 ш.

Хъиривгу рищунну 1993 шинал­ «Илчи» кказитрал №16-нний дурк­сса Чанкура Кьур­бан­махIаммадовлул макьала «КъачIуннивкьай, ХIасан!» тIисса.