Ахттаршиннардил жямру

ilchi_47_1Р.М. Мунчаевлул ва Ш.Н. Амировлул «Телль Хазна I. Культово-административный центр IV-III тыс. до н.э. в Северо-Восточной Сирии. Том 2» тIисса луттирал хъинну кутIасса мурад.

Вай гьантрай «Таус» типог­рафиялул итабавкьунни: «Телль Хазна 1. Культово-административный центр IV-III тыс. до н.э. в Северо-Восточной Сирии. Том 2» («Талл Хазна I. Жула заманалуяр хьхьичIсса IV–III азарку шиннардийсса Сириянал Ухссав-Баргъбуккаваллийсса культ-административ центр. 2-мур жилд») тIисса Р.М. Мунчаевлул ва Ш.Н. Амировлул монография. Ва лу хъанахъиссар вара сериялул кIилчинмур жилдну (том). Ванил цалчинмур жилд: Мунчаев Р.М., Мерперт Н.Я., Амиров Ш.Н. «Телль Хазна 1. Культово-административный центр IV-III тыс. до н.э. в Северо-Восточной Сирии. Том 1» бувкссия 2004-ку шинал, «Палеограф» типографиялул итабавкьуну.
Ва лу хъанахъиссар Аьрасатнал Элмурдал Академиялул Археологиялул институтрал Сириянал ал-Хасека провинциялий 22 шинал мутталий дурсса аривсса ахттаршиннал жямну. ЦIана итабавкьумур луттирал Талл Хазна I-муний 2004-2010-ку шиннардий дурми аривсса ахттаршиннардал хIасиллу ккаккан дурну дур. Луттирал ялув кIицI бувсса агьамми автортал ба­къассагу, ванил бакIру, бутIри чичавриву гьуртту хьуну ур ялагу 10 специалист.
(Талл тIисса бакIу тIиссар. Мукун учайссагу хьхьичIава шагьру, шяравалу ягу цамур элмий­сса ди­ххавуртту дансса миназан аьрщаралу лирчIун, бакIу хьуну бикIайсса буну тIийри.) Талл Хазна I-мур миназандалий ишру щиривкIуну бивкIун бур жула заманалуяр хьхьичIсса IV азарукулияту 27 аьсрулийн (ттуршуку) бияннин. Жула заманалуяр хьхьичIсса 31-мур аьсрулий га миназандалий дурну диркIун дур ахIрамрал (храм) – диндалул ва административ иширттан ишла дай­сса хъунисса къатри. АхIрамрал ахир хьуну дур жула заманалуяр хьхьичIсса 30-29-ку аьсрурдал дазуй. Миназан цурдамур тIурча мунияр махъгу диркIун дур ги­ккура, ялагу кIиттуршра шинал лажиндарай, амма так центрсса хIакимлугъшивруцIа (власть) хьуну.
Луттирал 1-мур бутIа. Талл Хазна I-мунил архитектура. 2000-2010-ку шиннардий дурсса ахттаршиннал агьамми хIасиллу (5 бакI ва жям баву) хас дурну дур миназандалул архитектуралун. Талл Хазна I-муний архитектура гьанулуцIа магъул ттарцIру дугьан дан дур­сса консольлайн (? зункIлу) дияннин личIину зарал къавхьуну, сайки щаллуну яхьуну дур. Му бур Талл Хазна I-муннил къулай бизанмур чул. Амма къулай дизан­сса му хасиятрал тарих кIул баврин мадарасса дайшишру хьун дуллай диркIун дур, цанчирча миназандалул культурий­сса къатру сайки куннийн кув хъар дакъа сакин хьусса душиврийн бувну. Мукун бунувагу, архитектуралул ирглийшин хъинну ялув бавцIуну даврийну ва чIярура-чIярусса керамикалул материаллу цачIу дишаврийну аьлимтураща бювхъуну бур миназандалул оьр­мулул муттарду цIитI бикIан бан. (Ми ккаккан бувну бу­ссар луттирайсса ялунххибувмуний (приложение) миназандалул 11 генерал план дуллуну.) Му бакъассагу, археологиялул ирсирай нани­сса кьяйдарду ишла дурну, стратиграфиялул, планиграфиялул ва типологиялул методирттайну Ух­ссавнил КIинеххаваллил (Месопотамия) бикIлил (первобытный) заманнул ахир ссайн дуркссарив цIитI дикIан дан бювхъуну бур (жула заманалуяр хьхьичIсса 29-27 аьсрурдал 30-40 шинал лахъишиврийсса муттардайн бияннин аьлтту бувну). ЦIанасса заманнай Ухссавнил КIинеххаваллий мукун кIанийн бувтун тарих ккаккан бан уттинин щищачIав бювхъуну бакъар.
2-мур бутIа. Талл Хазна I-му­нийсса ливтIуми буччай кIанттурду. БакI 6-мур. Буччай кIану №31-73. Ва жилдирай дур 42 инсан бувччу­сса кIанттул суратру. Миннул Талл Хазна I-мунил оьрмулул циняв му­ттарду кка­ккан бувну бур хIасул хьу­сса чIумуя ахирданийнин бияннин. Амма миннул чIяруминнул тарих миназандалул оьрмулул махъмур мутталий­сса бивкIун бушиву ккаккан бувну бур.
7-мур бакI. Бувччуминнал аьрш-бакIру биоархеологийну ххал дигьаву. БакI хIадур дурну дур М.В. Добровольскаял ва М.Б. Медниковал. Миназандалул культурий­сса къатIливу бувччуминнал аьрш-бакIру диахронну (яъни цава-ца процессру личIи-личIисса чIумуву цукун хъанай буссарив ххал бигьлай) дурсса ахттаршиннайхчIин щаллу бувсса ва бутIуву аьлтту хъанай бур Талл Хазна I-мунил агьулданул оьрмулул тагьар ялу-ялун къулай дакъа хъанан диркIшиву. Оьрмулул тагьар къулай дакъа хъанахъаврил сававгу диркIун дур, жула заманалуяр хьхьичIсса III-мур азарукулул заманнай Евразиянал климат къурагь хъанахъаврил ирглийсса цикл сукку шаврицIун.
3-мур бутIа хас бувну бур Талл Хазна I-мунийсса археологий материаллал личIисса категориярттайну ахттар баврин. 8-мур бакIрай ккаккан дурну дур Талл Хазна I-мунийсса хъуслийсса лишанну – мугьрурду ва ттангъри ва ми ххал диргьуну дур. Цинярдагу му категориялул 36 зат ляркъуну дур. Миназандалий кIива журалул мугьру бур: мугьру-штамп ва мугьру-цилиндр. Мугьру-штампру ишла байсса бивкIун бур хъунмурчIин миназандалий­сса оьрмулул бакIрайвамур бутIуй, ахIрамрал комплекс багьайкун зузисса ппурттуву. Цилиндрданул формалийсса мугьрурду ишла буллан бивкIун бур жула заманалуяр хьхьичIсса III азарукулул махъмур бутIуву, хъунмурчIингу ахIрамрал комплексрал ахир хьуну махъ. Миназандалул оьрмулул махъва-махъмур ппурттувусса хасият дур мугьру бан суррогат материаллу (синааьрщи) ишла даву. Мунил ккаккан буллай бур жяматрал ялундукIу чан хьушиву ва маэшат оькки шаву.
9-мур бакI. Шикку ххал диргьуну дур Талл Хазна I-мунил антропоморфийсса пластика (инсаннаха лархьхьусса фигуркар­тту). Циняргу миназандалий ляркъуну дур 73 фигурка, цивгу хъаннин хас дур­сса. Ми цинявннул тарих бур миназандалул оьрмулул махъмур ппур­ттувун багьлагьисса, цирдагу ляркъунугу дур ялапаршин дайсса кIанттаву, дархIунугу дур ичIувасса культрацIун. Царагу статуэтка ахIрамрал комплексрал жяматранмур кIанттаву ляркъуну дакъар.
10-мур бакI хас дурну дур Талл Хазна I-мунийсса зооморфсса (хIайвандалуха лархьхьусса) пластика ххал дигьаврин.
Миннуву чIяруми морфологийсса анализругу дурну ккаккан дурну дур
Ю.В.Луньковал. Талл Хазна I-муний цинярдагу 300 хIайван­далул фигурка ляркъуну дур. Ми дур мюрш хIайвант ккаккан бу­ллалисса. Циняв фигуркарду дур фрагментирттайнусса. Зооморфсса скульптуркарду ишла дуллай бивкIун бур хъунмасса хIаллай – ахIрамрал комплекс зузиссаксса хIаллайгу, му комплексрал ахир хьуну махъгу. Миназандалий ми статуэткартту цачIун хъанай диркIсса кIанттурду бушивугу аьлтту хьуну бур. Ляркъусса затирттал мяъналул ва ми фрагментирттайнусса душиврул барашин дуллай дур цив ишла дай­сса диркIшиву кьурван баврил эбадат даван.
11-мур бакI. Талл Хазна I-му­нийсса нигьирттал ва аьраварттал модельлу хIадур дурну дур Ш.Н. Амировлул ва Т.В. Корниенкол. Талл Хазна I-мунийсса нигьир­ттал модельлу дур яла чIяруми. Цинярдагу ми дур 124 зат, циняргу фрагментирттайнусса. Миннул чIяруминнул тарих бур миназандалул оьрмулул махъмур ппурттувусса, амма яла ччямур экземплярну хъанай бур ахIрамрал комплексрал хъунисса сакинлугъру дуллан байбишин хьхьичIмур ппурттуву­сса, миннул тарих хIисав хъанай бур жула заманалуяр хьхьичIсса 33-32 аьсрурдайсса. ЦIанасса заманнайсса элмулун мунияр ччяни Ух­ссавнил КIинеххаваллий нигьру ду транспорт зузи дуллан бивкIсса чIун кIулну дакъар. Ми нигьирттал модельлал чIяруми ляркъуну дур миназандалул территориялул кьатIув буккаймур бухкIуллуя арх дакъа. Му категориялулми ляркъу хъус дурну духьунссия та заманнай кIанийн дутан дурасса транспорт ишла дуллалийни, тIайлабацIу чIа тIисса мяъналий, тIар аьлимтурал.
12-мур бакI. Талл Хазна I-му­нийсса нувчIлул ва обсидиан (вулкандалува дурксса магма хIаласса материал) инвентарь хIадур дур­ссар Э.Р. Ибрагьимовал. Ми чIярура-чIярусса материаллал хъуннасса ва тIитIин дурсса анализрал палеометаллал заманнайсса шяраваллил маэшатраву ишла бансса чарил ярагъ баврицIун бавхIусса гьарзасса масъалартту щаллу бан­сса сант хьун дурну дур, хан-хъус ишла даврияту байбивхьуну, пластинкарттая дур­сса кьай-кьуйрал техникалийн дияннин. КIицI бан багьлагьиссар, жула заманалуяр хьхьичIсса III-ку азарукулул цалчинмур дачIиннийнинсса миназанну (мивунмар Талл Хазна I-мургу багьлагьисса), цимигу азарда шинай диркIсса пластинкарттайнусса индустриялул яла ахирданиймур чIун ккаккан дуллалиссар.
13-мур бакI. Талл Хазна I-му­нийсса металл хIадур дур­ссар В.Ю. Луньковлул. КIицI бувну бур металлданул кьай-кьуй диялну чансса душиву ва миназандалул ахирданиймур чIумувун дагьлагьи­сса душиву. Ахттаршин дуллали­ссаксса хIаллай металлданул (металлгу чIявумур чIумал чарвит дусса дур) 60-лаксса кьай-кьуй ляркъуну дур. Ми цинярдагу гьа­ттаву нуркIлущал дишин ккаккан дурсса диркIун дур. Металлданул кьай-кьуй диркIун дур фурнитура, чIюлушинну, тIаннул усттарнал даву дайсса ярагъунницIун дархIусса кьай-кьуй. Жула заманалуяр хьхьичIсса IV-III азарукулий ляркъусса кьай-кьуйраву дяъвилул ярагъунницIун дархIусса сайки дурарагу диркIун дакъар.
Му аьмсса кьяйдалуцIун къа­дархIуминнун ккалли дан бучIину бур Хазналул I-мунил жула заманалуяр хьхьичIсса II азарукулий хIасул хьумур къатлицIун дархIуми. ХIисавравун ласунсса иш хьуну бур шяраваллил маэшатран ишла банми ярагъ бан нувчIа ишла баву ва тIаннул даву дайми ярагъ бан чарвит ва обсидиан ишла дуллай душиву.
4-мур бутIа. Талл Хазна I-му­нийсса материаллал хъирив лаяву дан тIабиэсса элмулул методру ишла дурну дур.
14-мур бакI. Талл Хазна I-му­нийсса шяраваллил маэшатрал продукция (хIадур дурссар Е.Е. Антипинал ва Е.Ю. Лебедевал). Ва бакIрай ккаккан дурну дур элмийсса диххавуртту дурну ляркъусса архебиологийсса материаллу. КIул бувну бур агьалинал яла ишла даймур культурийсса ххяххияну нехъа бивкIшиву. ДикIул дукралуву хъунмур кIану бувгьуну бивкIун бур гъаттарал дикIул, яла дунгъузрал ва яттил дикIул. Дурсса анализрайну ккаккан дан бювхъуну бур ахIрамрал тIювай диркIмур: лухIи гъаттарал хъун дакъасса газу, Талл Хазналул лухччиний къама ва хъюру дугьайсса диркIшиву.
15-мур бакI. А.А. Гольевал дур­сса микробиоморф анализрал ва цаймигу тIабиэйну-элмийсса ахттаршиннал ккаккан дурну дур Талл Хазна I-мунил культурийсса къатлил мисалданийну Ухссавнил КIинеххаваллий диркIсса экологиялул тагьар. Масалдаран, ккаккан бувну бур экстенсивну (цIу-цIу кIанттурду зузи буллай) бачин був­сса маэшат сававрай климат къурагь хъанай диркIшиву, миназандалул ахирданучIан гъан хъанан бивкIсса заманнайрив хъинну заралсса да­хханашинну хьуну диркIшиву: мурхьирдан кIану къатIрал бугьлагьаву ва округрал ландшафт даххана хъанахъаву, хIатта кIану бачIвасса чулданийн буккаву.
16-мур бакI. Талл Хазна I-му­нийсса культурийсса къатлил аралугърайнусса (относительный) ва абсолютсса тарихрал хIакъиравусса материал хIадур дурссар Ш.Н. Амировлул ва Э.П. Зазовскаял археологиялуву ирсирай ишласса типологий методрайнугу, радиокарбон анализрайнугу. Тарих кIул баву дурну дур хъунмурчIин миназандалул ялувра-ялувмур къат ххал дигьаврийну. Жува кIий кIицI бувсса куццуй, археологиялуву ирсирай ишласса методрайну бювхъуну бур му къатливусса 30-40 шиннал му­ттарду цIитI бикIан бан. Радиокарбон методран ишла бан хасну лавсун бивкIун бур 15 аьрщарал проба. Миннуву 5 тарих бусса группа личIи дурну дур, му хьуну дур жула заманалуяр хьхьичIсса 29-26-ку аьсрур­дал дянивсса интервал, мукунна 4 тарихрал группа. Мунил дуллуну дур чансса гьартасса калибр хьун бувсса дуцинну. ЛивчIми тарихру археологиялул хронологиялуцIун бавкьусса хьуну бакъар.
Материал хIадур дурссар
Сулайман Мусаевлул