Инсаннал чурххал базурдал цIарду

41_16_2Инсаннал чурххал базурдал цIарду (соматическая лексика) мазравусса мукъурттил гьанумур луртандалувун духхайссар. Мукунсса махъру бакъасса маз къабикIайссар, мунияту ми му­къурттих мазрал аьлимтурал хъуннасса къулагъас дайссар. Мазурдил гъаншиву, ми ца бакIмазрая (праязык) най бушиву кIул байни, хьхьичIра-хьхьичI мукунсса му­къурттил гъаншиву хIисавравун ласайссар.

Ми циняв дагъус­ттан мазурдиву бусса махъру кка­ккан бувну бур С.М. Хайдакьовлул луттирдаву («Очерки по лексике лакского языка», «Сравнительно-сопоставительный словарь дагес­танских языков»). Муналва «Ла­кку мазрал ва оьрус мазрал словарьдануву» мукунсса махъру (так инсаннал чурххал базурдал цIарду) бур 100-нния ливчусса.
Оьрус цIарду лаккунайн таржума дуллалисса «атлас-словарьданул» («Инсан») автортал я С.М. Хайдакьовлул, я ХI.Б. Муркъелинскийл, я Н.С. Жидалаевлул словарьдах къабурувгсса кунмасса иш чIалай бур.
Яла бухми, хьхьичI лявхъуми, цайми гъансса мазурдивугу буми махъру бур ца мархха бакъа ба­къасса, цивппагу хъунмурчIин ца слограя (бакI, дакI, ка, ччан, ня, оь, маз, май, ттаркI, чIав), ягу кIива слограя хьусса (личча, лякьа, бурчу, вичIи, ссурссу, цIуму ва м. ц.). Мукунсса махъру бур ялун чIалачIими, ягу цIуллу-сагъшиврун яла агьамшиву думи базурду. Махъ лявхъу­сса мукъурттиву бур бавзу махъругу (къусаличча, няракъатта, бухли­чча, хъарацIка ва ц.).
Ихтилат атласрая бухьувкун, цал ххал банну лакку мазраву бу­сса махъру ишла бувсса куц. Вай махъру на ххал бав личIи-личIисса словарьдаву. Бюхъай вай словарьдавугу бикIан гъалатIру. Буккултралгу цала шяраваллал лугъатирттаву вай базурдан цукунсса цIарду дуссарив кIул барча хъина.
Шикку цаппара ттурчIардил цIарду мяълум дан багьлай бур.
Скелет. Ва мукъун лайкьсса мяъна дусса, термин хIисаврай ишла бан бюхъайсса махъ лакку мазраву бакъар. Кьаркьала тIисса махъ бакьинссия, ванил мяънарду гьарзасса къадиркIссания. Лу­ттираву ишла бувну бур инсаннал жандалул чурххал кьаркьала (скелет тела человеческого организма). Чурх ишла бувну бур «тело» хIисаврайгу, «организм» хIисаврайгу.
Череп. Лакку мазраву ва мяъналул махъ бакъар. БакI ишла хъанай бур кIирагу мяъналий: «череп» ва «голова». Няракъатта — так бакIрал ца бутIа хъанай бур.
Челюсти. Луттирай бур ялув­ххинчу, лувххинчу тIисса махъру. Амма лакку мазраву бур так ххинчулул дучри, яни лувмур челюстьрал ттаркIру. Ххинчу тIурча ттаркIругу, чIаврал зумувмур бутIагу хIаласса базу бур (ххинчулух дишин ци-дунугу). Ялувмур челюстьран цIа дакъар. Бюхъай лугъатирттаву дикIан.
Позвоночник. Ва агьамсса базу атласрай бакъар. БархI сакин хьуну бур бурхIал ттурчIардия, миннулгу бур укунсса бутIри: ссур­ссулул, ттиликIрал, бухчIинссаннул ттаркIру, крестец ва копчик. Атласраву крестецрайн зикьатIи куну бур. Амма Ожеговлул словарьданий крестец бур бухличча ва бархI кунницIун ку базлазисса ттаркIру, копчик тIурча бархI къуртал хъанахъисса ттаркIру дур. Хайдакьовлул словарьдануву крестецрайн бянивсса куну, (тIайлану — бянив­ссаннул ттаркIру учин бур), ХI. Муркъелинскийл зикьатIилул куну бур, Н. Жидалаевлул словарьдануву ва махъ бакъар, амма копчикрайн зитIилу увкуну бур. Шикку гъалатI хьуну чIалай бур, цанчирча зитIилу — му бур нузал бутIа («дверная пята» — Хайд.). ЧIалачIиссаксса, бянивсса хъанай бур «поясница», крестецран тIайласса цIа ккаккан дурну да­къар, бюхъай мунийн копчикращал архIал зикьатIи учайсса бикIан.
Грудная клетка — хханхха (ххан­ххираву дикIул дакI (фольк.) Атласраву ванийн увкуну бур хъазамрал хах (с. 6); мазраву бумур махъ кьабивтун, цайми ляхъан буллан аьркиншиву чIалай дакъар.
Грудина (грудная кость) — дакIнил ула (Жидалаев). Атласрай — хъазамрал ула (хъуру). Хъуру инсаннал базулийн къаучайсса ххай бура.
Ключица — хъаралуккуртта (Хайд., Жидал., хъазамрал ттаркI (Муркъ.); хъарал ккуртта (Айд.).
Ххал данну каруннил ттаркIру. Лахъимур, ккурккимур, вивату хавмур ттурчIарайн личча учай. Ва махъ бухлай бур кьашиву ду­сса ттурчIардил цIардавунгу: къусали­чча, бухличча. ХъарацIка къусали­ккурал бакIрая ссюрхъирайн бияннинсса канил бутIа хъанай бур, мунияту атласрай му бутIувусса ттурчIайн хъарацIличча учаву тIайлар («плечевая кость»). Хъиривмур ттурчIал цIагу оьрус мазрая таржума дурну дур — тIиму ттаркI ва ссюрхъирал ттаркI («лучевая и локтевая кости»). КIул бан ччива, лакку мазраву вай ттурчIардил ци цIарду дуссарив (яттил хIайвандалулмур ттурчIайн ятинличча учай, бю­хъай лугъатирттаву цайми цIардугу дикIан).
Щала бувчIлай бакъар ухка («пясть») ва бартка («запястье») тIисса махъругу. Оьрус мазраву пясть увкуну бур кIиссурттачIан нанисса ххюра ттурчIайн. Запястье куну бур гай ххюрагу ттаркI ликкурацIун дазлазисса мюрш ттурчIардийн. Бурганну лакку мазрал словарьдах:
пясть — кIиссурттал ттаркIру (Муркъ.), битIянхъ (Жидал.)
запястье — бартка (Муркъ., Жидал.)
бартка — кисть руки (Хайд.)
кисть — бартка (Муркъ., Жидал.), хъат (Айд.)
хъат — ладонь (Хайд.)
ладонь — битIянхъ, хъат (Муркъ, Жидал.)
битIянхъ — ладонь (Хайд.)
ЧIалай бур ца оьрус мукъул кIану (ладонь) лакку мазраву кIива мукъул бугьлай бушиву (битIянхъ, хъат). Оьруснал «пясть» бикIан аьркинни — битIянхърал ттаркIру, «запястье» — битIянхърацIсса ттаркIру. «Кисть руки» — бартка, хъат — куннийн ку лавсса кIисригу хIалану тIиртIусса битIянхъ. Лакку мазраву хъат битIянхъраяр ишласса махъ бур (хъат рищун, хъат-хъат уксса, хъатлий бивхьусса кунма, иникIмалул хъат ва ц.).
Тти бучIанну ччаннайн.
КарчIая байбивхьуну, бакI­ччаннайн бияннинсса бутIуйн учай ликри.
Ликри ва ччанну синонимру хIисаврайгу ишла бувну бикIай (ччаннай бацIан бан, ликкурттай бацIан бан). ЛиккурттацIун дарзу­сса бухчIинссаннул ттурчIайн учайссар бухличча, бурги:
бухличча, анат. кость таза (Хайд.) атласрай му махъ бакъар, ляхъан дурсса цIа дур «бухчIинссаннул ккуртта ттаркI».
Бухликкурая никирайн дияннинсса ттурчIайн увкуну бур хъун личча, словарьдаву тIурча (Муркъ., Жидал.) — ганз личча.
Никирая ялараймур личчагу берцовая кость (большая и малая) словарьдаву дуллуну дур ганз личча (Муркъ.), ганзличча (большая берцовая) ва кIюла личча (малая берцовая) (Хайд.). Атласраву — кIюла личча (большая берцовая) ва хIисилу ттаркI (малая берцовая). Бюхъай халкьуннаву цайми цIардугу дикIан.
Ччаннал лув бизаймур бутIуйн оьрус мазраву учай ступня, кьюрщулттуя ялаваймур бутIуйн — стопа, ступня. Вай махъру словарьдаву укун бур:
стопа — бакIччан (Муркъ.); ччан, шяпIи (Жид.);
ступня — бакIччан, чIанччан (Муркъ., Жид.).
Оьрус мазраву бур чанну ишла байсса плюсна — никъурая кIиссурттачIан бияннинсса бакI­ччаннал бутIа. Ва махъ атласраву таржума бувну бур «бартччаннал ттаркIру» куну. Лакку мазраву, бартка дунугу, бартччан бакъасса ххай бура. БакIччан атласраву бувагу бакъар.
ТтаркIру цанницIун ца дазай­сса базулун цIа (сустав) лакку мазраву ишлану дакъар. Мунияту Муркъелинскийл му бувчIин бувну бур (ттурчIардил базурду), Жидалаевлул таржума бувну бур (ттаркI-базу), атласрай цIусса махъ ляхъан бувну бур — дазру. Цумур къулайрив зува бургияра.
Утти бучIанну дукра лялиян дайми органнайн (ва махъгу «чурххал базу» хIисаврай ишла бан бучIисса махъри, организм кунма — анатомиялул ва медициналул терминну).
Пищевод. Лакку мазраву ва органдалун цинналусса цIа дакъар. Дукралул ххуллийнгу, ссихIирал ххуллийнгу кьакьари учай. Бурганну словарьдах:
пищевод — анат. дукралул ххуллу, кьакьари (кьацIлия цIумулучIан дияннинсса ххюттукалул ца бутIа) (Муркъ.); анат. дукралул ххуллу (Жидал.).
Атласраву бур цала ляхъан бувсса махъ — дукрадуцу. Гъалгъалуву цумур кьакьарттуярия ихтилат бувчIин захIмат къашай (кьакьари къума хьуну бур, кьакьари кьавкьун бур…).
Кьакьарттувух дуркIсса дук­ра дацIаймур бутIун словарьдаву дур укунсса цIарду: лякьа, цIуму (Муркъ.) 1. цIуму; 2. лякьа (Жидал.); С. Хайдакьовлул луттирдаву аьжаивсса цалий къабацIаву дур:
1) «Очерки по лексике…»: желудок — ку (жвачных); цIуму (человека и нежвачных животных);
2) «Лакско-русский словарь»:
цIуму — сычуг (отдел желудка жвачного животного).
А. Айдамировлул атласраву тIурча цуппа «желудок» бувагу ккаккан бувну бакъар, амма ца суратрай (22 лаж.) му мукъул мяъналий ишла бувну бур гъажа (гъаглул бигирдари чул — мышечная стенка желудка). С. Хайдакьовлул словарьданий тIурча гъажа анат. толстая кишка (лошади, мула, осла) куну бур. Утти зува балглаги, цумарив тIайлама. Ттунма кIулссаксса, «желудок» цIуму бикIан аьркинни.
ЦичIав бувчIлай бакъар атласраву ххюттуканиягу («кишечник»). Бур шикку вихссака тIисса махъгу (Хайдакьовлул словарьдануву ва махъ бакъар), ва цуппагу ишла бувну бур «внутренние органы» (20 лаж.) тIисса мяъналий. Ттул пикрилий, инсаннал ххюттуйн «вихссака» къаучайхьунссар. «Вихссаканивун» цукунчIав циняр «внутренние органыгу» къадуххайхьунссар (къюкI, кьучI, ттиликI, гьутру). Ва мяъналий ишла байсса ххай бура вирсса (внутренности — Хайд.) тIисса махъ. Н. Жидалаевлул кишечник бувчIин бувну бур «ххюттука; вирсса» увкуну. Терминну хIисаврай вай му­къурттил ца балжисса мяъна кка­ккан дурну дикIан аьркинссар, мазраву цими мяъна духьурчагу.
Ххюттун цIардугу цалийн дукIлай дакъар:
хъата — толстая кишка Айд.; толстая кишка (у мелкого рогатого скота) — Хайд.;
рассук — тонкая кишка (Айд.); анат. ободочная кишка (Хайд.)
прямая кишка — ккутIккурккимай (Айд.), вихччи (Хайд.). Инсаннал ххюттуйн ккурккимай учайшиву къакIулли. Яттил хIайвандалул мунийн тIий бавссар кьунуцI ккур­ккимай (прямая кишка).
Ца-кIива махъ бакIрал, лажиндаравусса базурдал хIакъираву.
Зума атласрай бувчIин бувну бур «граница губ, вход в ротовую полость» куну. Мугу мукун хъанай бакъар. Му бур бухсса махъ, кьацI тIисса мукъул синоним. Му формалий яхьуну бур так цалуннасса духсса калимарттаву: зума дугьан (ритан), зума дякъивуй. ХъунмурчIин хьунабакьлай бур кIанттул падежирттай: зумух ласун, зумув дишин, кьункьу-зумух ссихI нани бан ва ц. (Му мукъуя бугьарасса статья буссар И.Х. Аьбдуллаевлул). Ча, му махъ анатомиялул термин хIисаврай ишла бан къашайсса махъри, мукун ишла бай­ссар так кьацI.
Иттархъен тIисса махъру цавайннал «иттал лагмасса чIарарду» тIисса мяъналий (Хайд.), цавайннал «иттал кьалакьив» тIисса мяъналий ишла буллай бур.
БакIрайгу, кьабакI, къинтта ва ненттабакI бакъасса, хъинбакIгу бусса ххай бура.

Ляхъан бувсса махъру
Атласраву чIявусса махъру бур мунил авторнал ля­хъан був­сса, лакку мазраву ба­къасса («дукрадуцулуя» ихтилат ялув хьунни). Гьай-гьай, цIа дансса зат бур лакку маз авадан бан ччишиву, мунил цила бюхъу ишла бувну цIусса махъру хьун бан ччишиву. Амма жула мазрахь му каши да­къар — ца 9-10 нацIлил бувкусса суффиксрал кумаграйну элмулул терминну дузал дан къашайссар. Терминнаву яла къулаймур зат — ми кутIашивури, мунияту кIива мукъуя хьусса жула терминнияр ишла дан бигьассар хIадурнасса чил мазравасса термин. Элмулул терминну оьрус мазравугу чIяруми чил мазурдивассар, интернациональный­ссар. Мунияту гьарца оьрус мазрава бувкIсса, цакьнива лакку мазрал лялиян бувсса мукъурттил бадалданун дюхъ дакъасса «неологизмарду» ляхъан дуллалавриву мазран мюнпат къашайссар. И.Х. Аьбдуллаевлул ца махъ ишла бувну («му­къузан»), ттигу-шилагу рихшантру дулланми чан хъанай бакъар, му махъ мазрацIун бавкьусса бунува. Амма оьрчIан хас бувсса (цахьва цIуххирча) атлас-словарьдануву мукунсса «мокроступы» (Шишков ивкIссар Пушкиннул заманнай чил махъ «калоши» оьрус мазрава бат бувну, мунин кIанай «мокроступы» ишла бан аьркинссар тIий) хъинну гьарзасса бур, миннуха чивчумунил мяъна дурчIлайрагу дакъар.
Зува хIисав бувара:
клетка — къатта, жаннакъа­тта (ва лакку мукъул мяънардал чIярушиврул гьарца организмалул яла мюршми бутIрал цIагу цийнна ласунсса эллаж ва мукъуй бакъар);
антитела — къаршизару:
кислород — ссибуту;
железа — хьхьицIу;
импульс — гьузтIала, гьуз
информация — кIулшин
полушарие мозга — нярал дачIи гуржи
желудочек сердца — къюкIлил гъажа (бюхъанссия хIужра учингу)
клапан (сердца) — чулухттан
ткани (тела) — вирдугьурду ва ц.
«Чулухттан» циривав тIий, словарьданувун бурувгссияв:
чулухттан — боковая водоотводная канавка на мельнице (Хайд.).
Вана укунсса лу итабавкьуну бур ниттил маз лахьхьин бан кумагран. Вайми мазурдийгу «РФ-рал СП-лул» члентал бивкIхьурча консультантъталну (цукун буцинна лакку мазрайн ва махъ, да ЧчютIухъал Аьбдул?), къакIулли минналми цукунсса «чулухттанну» хьуссарив.
Мяйжаннугу ниттил мазру ялун нанисса никиран лавхьхьуну ччиминнал дахIаву дикIан аьркинни учительтуращалгу, методистътуращалгу. БучIия шагьрулул школардай ниттил мазрал дарсру дишинсса учебникру, пособияртту чичин конкурс баян бувну, ххуйми язи бувгьуну, миннуха зузиминнан бишин «чулухттаннан» буккан буллалисса харж.
Р. Эльдарова,
дагъусттаннал мазурдил
кафедралул доцент, ДГУ
«Илчи», 2002 шин, март