Учаларду, лувлякъурду, ссигъри

Фольклорданул яла мюрщими журардайн элмулуву паремиярду куну учай­ссар. Паремиярдавун багьайссар учаларду, Лувлякъурду, цаймигу аькьлу бусса калимарду, ссигъри. Учаларду, Лувлякъурду ва ссигъри хъинну хьхьичIава сакин хьуну бур. Миллатрал лахъисса тарихрай цIу-цIусса ляхъан буллай, цайми халкьуннал мазурдива таржума буллай, гай авадан хъанай най бур.
Паремиярдаву лап яргну аьлтту хъанай бур халкьуннал аькьлу, оьрмулул дарсру, насихIатру. Инсаннал ихтилат чIюлу буллалиссар учаларду, Лувлякъурду ишла баврийну, гайннийну бусласимур капливун бувтун, яргну бувчIин бан бюхълай бур.
Учала цирив цинявннан кIулли. Мунийн оьрус мазрай пословица учайссар. Му дур пасихIсса, къалиправун дагьсса, аькьлу бусса, мяъналул гьарца чулуха щаллусса калима.
Учалалул цивувасса пикри тасттикь буллалиссар, ягу инкар буллалиссар: «Шатта ккавк чув хIинчурая нигьа усайссар» (шикку пикри тасттикь бувну бур); «ЛухIи хъатIуя къиргъу къашайссар» (ва учалалуву пикри инкар бувну бур).
ЧIявуми учаларду кIива бутIуйх бачIин бюхълай бур. ХьхьичIмур бутIул буслай бур аьмсса пикри, хъиривмунил – ганивату нанисса мяъна, дарс, насихIат. Масала: ­«Оьсса ттуккуй кIусса гьиву дишайссар». Ва учалалуву кIива бутIа бур: цалчинмуниву тту­кку оьссагу бикIайшиву тасттикь бувну бур, кIилчинмуниву – гукунсса ттуккун ци бан аьркинссарив бувсун бур.
Учаларттайну бюхълай бур халкьуннал тарих, тIул-тIабиаьт, хьхьичIвасса мазрал тагьар цукунсса диркIссарив кIул дан. Ганил чIивисса къалиправун щалва тарих бавкьу­сса хханссар. «Гьарца чув цала кьяпулу ханни». Ва учалалуву лакрал агьалинал тархъаншиву ххирашиву чIалай дур.
Цайми произведенияртту кунма, учалар­ттугу бачIин бюхълай бур, темардах бурувгун, личIи-личIисса журардайх:
Виричушиврия: «Къачулувар чув уккай­сса». «На чувра чин бигьассар, чувшиву дан захIматссар». «Ччиту ххал хьувкун, кIуллул ласу бухIайссар».
Дусшиврия: «Дус ан бигьассар, яан захIматссар». «КIия акьирча, кьун бутай­ссар».
Кулпатрая, багьу-бизулия: «Ххиттуяту ччатI, куявнаяту арс къашайссар». «Лас-къатта – кIири дурсса махри: канил дугьарчан ка, щяв дутарчан, щялу ччуччайссар». «Цаламиннал ттуккуй итарчан, чилминнал чайн лахъан айссар». «ЧIаххул ххуйсса бухьурчан, мурчIи душнингу лас лякъайссар». «Хъамаличу хIадурну унугу, къатта хIадурну къабикIайссар. «ВацIлуву чакъал чан къашайссар».
Инсаннал хасиятрая: «Вевлийну мурадирайн ияйссания, ттуккуя шагь хьунссия».
Аькьлу лахьхьин буллалисса учалартту: «Гьукрамур ххирану дацIайссар». «Анаварсса щин хьхьирийн къадияйссар». «Хъун урцIуй чIивинунияр, чIири урцIуй хъунну хъин­ссар». «Ца заралгу ца хайрди». «Магъи дакъа эяв цIинцI дачайссар.
Лувлякъурду – къуртал къадурсса сипатийсса калимарттур. Лувлякъу тIисса термин ишла дуллан бикIай «далил», «бусала» тIисса мяъналийгу. Му къатIайлассар. Халкьуннал цалла дирхьуну дур гайннил дазу: учалартту ва Лувлякъурду мудан цачIу бикIай, оьруснал «пословицы и поговорки» тIисса махъру кунма.
Учаларттал ва лувлякъурдал дянив цашивугу, тапаватшивугу дуссар. Учалалия лувлякъугу, лувлякъулуя учалагу бан бигьассар. Масала: «Ккавк чув – кIул чув». Ва бур лувлякъу. Агарда жува учирча: «Ккавк чув кIул чуври», гания хьунтIиссар учала.
«Мазран кIул чув чай, чал заллу ахьтта». Ва бур лувлякъу. «Мазран кIул чув чай, чал заллу ахьтта учайссар». Ва бур учала.
Ласунну цамургу мисал: «Ккунукрай чIара ляхълай ур». Ва учала бур. Букьан банну «ур» тIисса махъ: «Ккунукрай чIара ляхълай…» Учалалия лувлякъу хьуну бур. Лувлякъу бур къуртал къабувсса учала.
Лувлякъурду чIявуну оьрмулуву хьусса иш сававну шайссар. ЧIун ларгукун, га иш цуппа хъамабитайссар, Лувлякъумур сагъну личIайссар. Жула учай: «АьтIун ччи­сса АтIа, ивкIусса Муттин», — куну. ЩинчIав къакIулссар, га цу Муттин ивкIссарив, ци АтIа диркIссарив ганах аьтIий, амма лувлякъу ливчIун бур.
Ягу: «Бурчул уссун къашара, чакмалул къабуцара». Ва лувлякъу ца иш савав хьуну лявхъуну бакъар. Ганиву агьамсса социальныйсса ва инсаннал психологиялийн хъар хъанахъисса масъала бур. «Чакма» — му дур авадансса инсаннал лишан, «бурчул ус» – мис­кинманал. Яни, душ бур мискиннан къахъанай, аваданнал га къабуцлай бур.
Вана К. Къажлаеван лявкъусса аьжаивсса лувлякъу: «МицIгу — тIама, шигу – къама, Су­къагу – лас, оьргъуттупанггу – ттупанг, кIайгу – хъус, зугу – халкь».
К. Къажлаева бур ванийн учала тIий, амма ваниву дарс дакъар, мунияту жува ванийн лувлякъу учинну. Лувлякъулуву чIалачIи бувну бур кIива кулпат цалархьхьусса кьинилул инсантал къабивкIшиву. Шикку ца кулпатрал вакил ур гамунийн рихшант дуллай.
Ссигъри хъанахъиссар халкьуннал дакIних­сса творчествалул ца агьамсса журану. Ссигъа – суал циву бусса, оьрчIру тарбия бан, ганал аькьлу-кIулши итххяххан дан бувсса кутIасса халкьуннал произведенияр. Ссигъраву инсаннал аькьлу аьлтту хъанай бур бивхьусса суалданун тIайласса жаваб дулун бюхъавриву. Инсаннан багьлай бур ци дунугу ца задрал, иширал лишаннайну га зад (иш) ци дуссарив кIул дан. Ссигъран жаваб ляхъла­хъиманал аькьлугу, бакIраву сурат хIасул дайсса пагьмугу (воображение) бикIан аьркинни.
ХьхьичIазаманнай ссигъри тIайлану бувчIаврил хъуннасса агьамшиву диркIссар, ссигъайну инсаннал аькьлу-кIулшилул, пикри куртIну бан бюхъаврил, интуициялул даража кIул байсса бивкIссар. Грекнал Эдип-паччахIнаясса мифирдаву сфинкс бур ххуллийх нанисса инсантурахьхьун суаллу буллай. Суалданун тIайласса жаваб къадулурча, га инсан сфинксрал ивкIлай ур. Эдиплухь ганил цIувххуну бур: «КIюрххил мукьра ччаннай, ахттайнай кIира ччаннай, гьанттайнай шанна ччаннай заназисса му цир?» — куну. Эдиплул тIайласса жаваб дуллуну дур, инсанни куну: оьрчIний га ххярк тIий занай, хъуна хьувкун, кIира ччаннай занай ур, хъунав хьувкун, ­аьсав ишла дуллай ур.
Лавайну ххал бивгьусса ссигъри-магь­равугу хантал, паччахIтал хIурмат буллай бур ссигъри тIайлану бувчIунал. Мунийну исват хъанай бур жула буттахъал лавайну ккалли байсса бивкIшиву аькьлу бусса, — ссигъри бувчIин бюхъайсса инсантал.
Ссигърал темарду цила оьрмулул дулайсса диркIссар. Жула буттал ппухълуннал заманнай бувхьунссия ва ссигъа: «Лякьа – щинал, ххютту цIарал, — ци ссигъар?» (самовар).
Ганияр хъинну хьхьичIва хIасул хьухьун­ссия ва ссигъа: «Занай, занай дукъаххайсса, канай, канай дукъаччайсса, — ци ссигъар?» (гьарахъалттил нигь).
Дуниял бургъил лагма заназисса аьлтту хьусса чIумал бувхьунссия ва ссигъа: «Занай – занай дукъаххайсса, заназишиву хIисав къашайсса, — ци ссигъар?» (дуниял).
Вана жула заманнай хьусса ссигъа: «ЧIивисса тIаннул къатлул чIирай чIивисса чIавахьулу, цивунгу щала дуниял духхай, — ци ссигъар?» (телевизор).
Ссигъри бикIайссар личIи-личIисса журардал: «Дунияллул, тIабиаьтрал лишаннаясса, жанавардаясса, ичIаллил затирттаясса, хъувату, ахъавату дучIаймуниясса, техникалуясса, инсаннал оьрмулиясса, ганан багьу-бизу кIулшивруясса ва аькьлу бушивриясса».
Ссигъа бикIан бюхъайссар тIайланма суал буллалиссагу: «Ца кIункIурдуву кIирайра дукра, — ци ссигъар?» (ккунук). БикIайссар щаллусса сурат дуллалиссагу: «Ца кьун бур, га кьунттуйгу ххявххун бур кIива караматсса мурхь, кIивагу мурхьирай дур архIа-архIалсса, ххи-чан дакъасса, чIярусса къяртри, бусияра ци ссигъар?» (бюрунттул хъиртту).
Ттизаманнай ссигърал агьамшиву оьрчIру тарбия бавриву, гайннал пикри итххяххан кумаг бавривур дусса, ссигърал оьрчIру оьрмулуву хъанахъимуних личIлулну буруглаги буллалиссар. ЧIявуну оьрчIал цалагу ляхъан байссар ссигъри.
Ссигърал кIану бугьлай бур жула чIумал личIи-личIисса ребусирдал, кроссвордирдал, шарадарттал.
С. АхIмадов,
филологиялул элмурдал доктор