Тарих хъамабивтнал ялату талихIгу, тирхханнугу лагайссар

Щала Аьрасатнавух кIа­ма бивщусса лакраву чIявусса бур пишалул бурж ккаккиялунну биттур буллалаврийну дагъусттанчунал лажингу, лакрал цIа-кьинигу дуручлачисса, миллатрал пахрулунсса арсру. Миннавасса цар Къяннал шяраватусса ХIажимахIаммадов Энгельс МахIаммадлул арсгу.

Полицанал полковник, шанна Чувшиврул ордендалул кавалер Энгельс МахIаммадович ххуйну кIугу кIулссар, ччянива бусравгу хьуссар чIаххувсса республикарттал агьулданун. Зий ивкIссар Чачаннал правительствалул охраналул хъунаману, Кабардин-Балкьарнал паччахIлугърал мюнчаншиву дуруччаврил центрданул каялувчину, Аьрасатнал МВД-лул департаментрал каялувчину. 2011 шиная шинай зий ур Ингушнал МВД-лул министрнал хъиривчуну. Къуртал бувссар Рязаннайсса лаваймур аьрали училище, Аьрасатнал МВД-лул Академия ва Аьрасатнал ПрезидентначIасса РАГС (Российская Академия государственной службы).
Амма нину ччяни дунияллия ларгун, чIавасса оьрмулий буттащал хIухчуну зун багьсса Энгельслул оьрмулул яла лаваймур школалун хIисав дай шяраву хIухчалтращал, авлахърай гъаравух, зунчавух, чур­ххан къалавхьхьуну, хъунанащал архIалсса захIмат буллай гьан дурми шинну. «Шяраву хIухчалтрацIа лавхьхьумур, академиярттаву къалавхьхьуссар», — учай.
Ватандалия ятну ялапар хъанай кьунияхъайсса шинну хьурчагу, Энгельс МахIаммадович, чIяву-чIявусса цайми ватанлувтал куна чил миллатирттавух аьвххун лавгун, цалва мархрая яувцун акъарча, хьхьурдугума, хъунмурчIин, уттара дан багьайсса жаваблувсса даврий зий унувагу, ванал ца ччан ватандалийри бусса. Ттун ватан ххирассар тIий, хъуру ххябукканну гъалгъа къатIурчагу, бюхъай­ссаксса хIарачат буллай ур кьянатсса зунттаву чIявучил кьариртсса буттал шяравалу ядуллай ливчIминнал чIарав ацIан, буттахъал аьпа буруччинсса давурттив дуван.
Цалчинма цалчинсса цалва буржну ванан чIалай бия бу­ттал шяраву къатта баву. Му бувну махъ цаятува яла къалагай­сса буржну ккаклай ия дяъвилия зана къавхьуминнан буттал шяраву гьайкал дацIан дан. Так цалалу, хъинну хъунмасса харжгу буккан бувну, цалва оьрмулун 50 шин бартлаглагисса юбилейрал гьантрай Энгельслул буттал шяраваллил агьулданун дурунни цимигу никирай барчаллагьрай кIицI дуллансса багьа ба­къасса бахшиш — Ххувшаврил кьини Къяннал шяраву хьунни му гьайкал тIитIлатIисса хъунна­сса шадлугъ.
«Зунттаву царагу шяраву утти­нин дакъассия укунсса лагрулул гьайкал», — тIий чичлай бур соцсетирдаву. Бунияла, гьайкал анжагъ гьайкал куну кьаритансса дакъарча, щаллусса мемориал комплекс бур. Ссурулун диявайсса мармарчарил гьайкалданул бакIрайра бакIрай дур ттупанча кIунттил бувгьу­сса талаталал бюст, гьайкалданий дур дяъвилуву Ххувшаврил яла хъунмур хъар цай диркIсса Сталиннул сурат. Гьайкалданул чIаравва бацIан бувну бур биялсса чIира, мунил лажиндарай лачIун дурну дур дяъвилий гьуртту хьуминнал, зана къавхьуминнал цIарду чирчу­сса ва дяъвилул лахIзардая бу­с­ласисса мармарчарил ултти. Ва мемориал дакъасса, ялагу ца кIичIираву бацIан бувну бур дяъвилул гьурттучи, кIира ЯтIул ЦIукул ордендалул, Лениннул ордендалул кавалер, учитель ХIажи ЦIаххаевлул суратращалсса мармарчарил ула рирщусса чару, кIичIирангу дирзунни ганал цIа.
Буттал кIанттухсса ччаву цуксса куртIсса дурив, муксса хъуннасса дикIайсса дур дакIниву лявхъу кIану лавай бансса зувугу.
— Имам Шамиллухь ина щалла дунияллийх машгьур цукун хьура куну, цIувххукун, ганал увкуну бур: «Щайх Жамалуттиннул душ бувцуну, ганащал мачча хьувкун, ганал насихIатирттайну, ганал дарсирдайну хьхьичIунай хьуссара, ганал цIаницIун бавхIуну лавай хьуссар ттул хIурмат», — куну. Сайки зувинничIан дир­сса шинну хьуну дур ттул буттал шярава увккун, личIи-личIисса миллатирттал дянив зий. Миннувагу кьурахъул шинну хьуну дур чил халкьуннаву гъурбатрай ялапар хъанай: 7 шин — Чачаннаву (кIивагу дяъви бусса шинну), 5 шин — Кабардин-Балкьарнаву, 3 шин — Москавлив, 5 шин бартлаглай дур Ингушнаву зий. Чув хьхьичIунсса къуллугърай зузи­сса инсан бакIрайн агьарчагу, га лякъай лакрал мархри бусса, лак­ращал маччашиву дусса. 1937 шинал репрессироват бувну, жулва лак дунияллийх кIама бивщуну бур. Армяннаву, Гуржиянаву, Кабардин-Балкьарнаву, Чаргаснаву, АьсатIиннаву, Ингушнаву – гьар кIанттай аьлтту хъанай дур лакрал аьш. Масалдаран, Армяннавусса мизитраву яхьуну бур Щайх Жамалуттиннул канилух бувксса Кьуръан, Кабардиннаву ца угьарасса адаминачIа бакIрайн багьунни Ури-Мукьариятусса щайхнал луттирду. Кабардиннал цIанихсса дирижер Темиркановлул мархри лакрал бур. Кабардин-Балкьарнал чулухасса Аьрасатнал ГосДумалул депутат лакращал маччашиву дусса ия.
Ванияр ацIниясса шиннардил хьхьичI на Аьрасатнал ПрезидентначIасса ПаччахI­лугърал службалул Академиялуву ккалаккисса чIумал жухь лекция буккин увкIун ия Сиднейлий Аьрали академиялул ректорну зузисса адамина, генерал-полковник, цалва мархри Ххут­рал шярава наниссар тIий ия. Гъалгъа банну къакIулхьурчагу, лакку мазраягу ххина-ккина дия цаннагу.
Туркнаву, Сириянаву машгьурсса аьлимтал ва цаймигу пишардал агьлу бур мархри Лаккуя нанисса. АьсатIиннаву хIурмат-изатрай бур Парамазовхъал, ХIусмановхъал тухумру – цIанихсса заргалтал. Ингушнаву бур БатталхIажихъал тухум.
Чичултраву чичулт, аьлимтураву аьлимтал, щайхтураву щайхтал жулва бивкIун бур. Цалчинсса кказит 1911 шинал лаккучунал Саэд Габиевлул итабакьлай байбивхьуну бур Санкт-Петербурграй. Ингуш буслан бикIай: «Ккавкказнавусса цивилизациялул кюруну лак бивкIссар. Имангу, исламгу, низамгу лакрачIа цIакьсса диркIссар, багьу-бизу лакрал ххуйссар, лакрая ласияра зунна эбрат», — тIий аманат буллан бикIайва цалва буттахъул тIий.
Мяйжаннугу, куртIнивун бургарча, миллат чIивисса бухьурчагу, лакрал кунма авадан­сса тарих щилчIав бакъар, лак кунма хьхьичIун ливчусса, итххявхсса агьлу бакъар. Хъунма­сса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилийгу, миллатрал аьдад хIисав дурукун, лакралуксса вирттал щилчIав бакъар. Лакрал миллатраву бакъахьунссар цавагу кулпат я ппу, я лас, я уссу ягу арс душманная ватан дуруччин къалавгсса.
ЧIирисса Къяннал шяравату ватандалухлу талан лавгун ур 185 инсан. Шярава бакъа, цайми шагьрурдая – Киеврая, Луганскалия (тийх Къяннал шяравату ялапар хъанай бивкIун бур 33 къуш), Ташккантлия лавгмигу хIисав барча, хъанай ур 202 инсан. Миннава 70-нния ливчусса чиваркI дяъвилул цIарава зана къавхьуну бур.
Ттула буттал ва ниттил ппухъ­­­лугу, аьпабивухъул, дяъви­лия зана къавхьуссар, миннал цIарду ятIатIар бакъа бакъахьуминнавух дур. Буттал ппу Ирвагьин угьарасса оьрмулуву увцуну ивкIун ур аьрайн, Белоруссиянал дяъвилий талай ивкIун ур. Ниттилма ппу Сулла – Украиннал дяъвилий. 1945 шинал, дяъви къуртал шавайсса чIумал, буттагу увцуну ур. Дяъви къуртал хьуну махъгу 3 шин ва 8 барз бувну бур буттал дяъви бивкIсса кIанттурду минардацIа марцI буккан буллай.
Ингушнал агьулданун тIааьн къабивзунни гьайкалданий Сталиннул сурат дишаву. «Ина жучIа зузисса, жучIа хIурмат лавай­сса инсан акъарав, жул хатир ина циван къабара, жу жулла миналия бизан бувсса инсаннал сурат гьайкалданий цан дишав, жул оьван дишав», — тIий бур. «Лакгурхха бизан бувсса. Зул оьван къадишав, ттула бутталгу, буттащал талай бивкIминналгу аьпа­лул хIурматран дишав», — тIий уссияв.
ХIакьину тарих ци чулинмай баччан булларчагу, Ххувшаву ласавриву Сталиннул агьамшиву лиххан дан щищачIав къахьунтIиссар. Ттул буттачIа, ттул буттал оьрмулул инсантурачIа Сталиннул хIурмат лавайсса бия. Ватандалухлу, Сталиннухлу жан дулун хIайп къачайсса инсантуран Сталин кьюкьин уллалаву бухIан захIматну бикIайва.
ХIажи ЦIаххаев ттул тарбиялул гьану бивзсса байбихьулул учитель-я, аьпабиву. Дяъвилий цал взводрал хъунаману, яла батальондалул хъунаману ивкIун ур. Лайкь хьуну ур кIира ЯтIул ЦIукул ордендалун, Лениннул ордендалун. ВаначIа яхьуну бур Сталиннуя бувкIсса кIива чагъар. Виричунал цIанин ккаккан уллай ивкIун ур. Хъирив укканма къавхьуну къадуллуна ливчIун ур. Та заманнул агьлу, виричушиву, чувшиву, чумартшиву ххисса бухьурчагу, цалва скромныйшиврул, цанна дагьаймур тIалав дан ламусъсса бушиврул чIявуми ххютулу ливчIун бур, махъминнал­гу баччибакъулшиву дурну. Мукунминнавасса ца ХIажи ЦIа­ххаевгу ур.
АрхIал зузисса чивар­кIуннал чулуха ци-дунугу тIайладакъашиву хьусса чIумал, виримукьал уцIлан икIайва: «Вайннан оьрму къаккавк­ссар, ттул арс, бивкIу къа­ккавкссар, вайннал карунниву дус къаивкIуссар, гъурбатрай дус уччин къабагьссар. Мунияту вайннан оьрмулул кьимат къакIулссар, оьрмулул мяъна къакIулссар», — учайва. КIанал увкумур ттунма хъинну бю­ххайва.
Дуниял гьанай нанисса нигьираха лархьхьусса зат дурхха, учительнал мукъурттил хIакьмур исват баншиврул, ттунмагу дяъви ккавккунни. Цимиягу гьалмахчу ттула яруннил хьхьичI ливтIуссар Чачаннавусса дяъвилул чIумал. ХIажинал сипат итта­лух занайнна дикIайва мукун­сса иширттаву. ЧIаваний ттущава кIанал чIарав ацIан къахьурчагу, ттучIара каши хьувкун, рухIрагу ххари хьувча тIий, ттуйвасса буржну чIалай бия кIаналмур аьпагу абад бан.
Шяраваллил хIатталлив увхтари дяъвилия зана къавхьуминнал цIарду чирчу­сса чарийн я щайхту, на ламусиндарал угьайвав, ватандалухлу жанну дуллусса чиваркIуннал аьпалун лайкьсса гьайкал шяраву дакъашиврия. Тти бюхъан­ссар ттуща ттула буттахъал аьпа­лул хьхьичI лажин кIялану шяравун уххан, — тIий ур Энгельс МахIаммадович.
Барчаллагьрай ур райондалул бакIчи Саэд ХIасниевичлуйн, цалла дурмур бакIуйн дуккан дан чIарав авцIунни, гьарца щархъавасса агьлу, дуклаки оьрчIру, ма­гьирлугърал зузалт бучIан бувну, гьайкал тIитIлатIисса шад­лугъ ларайсса сакиншиннарай дурунни, тIий.
Гихунмайсса ванал мурад бур буттал шяраву хIатталлил лагма чапар дан.
-Лаккуй сайки гьарцагу шяраву хIатталлурду лап лащин­сса тагьарданий дур. Ризкьи бухлай, гьаврду ккуччу-кьютIу дур­сса сурат иттав кьутIлан дикIай. Ингушнаву, Мичиххичнаву хIатталлал хIурмат хъунмасса бур. Цанчирча хIатталу — жула лавгмунил, буттахъал тарихрал ххярагьалар. Тарихрал хIурмат буссакссар, мархригу цIакьну яшайсса. Мархри цIакьссаксса, мурхь яшайссар, мархри аьвукун, мурхь багьай­ссар, мукунма миллатгу.
Жула чIаххувсса миллатир­ттал хасиятраву ялагу ци ххуй дизай учирча, тай, жува кунма, буттахъал тарихраягу, аьдатир­ттаягу ябувцун бакъар. Масалдаран, ласунну чIивисса ингушнал миллат. Цивппа чув ялапар хъанай бухьурчагу, буттал шяраву къатта бакъашиву, лекьан битаву тайннал арулла никирай кьюкьаласса ишри.

Энгельс МахIаммадовичлуйн дазу дакъасса барчаллагьрай бур шяраваллил агьлугу, шагьрурдая бувкIсса хъамалгу.

МахIаммад Айгунов:
— Ттинин цалагу къалавгссара на Къяннал шяравун. Ва базилух лавгра ттула куявнал дур­сса даву ккаккан.
Хъунмасса харжгу буккан бувну, хъунмасса захIматгу бивхьуну, дакIнийхтуну дурну дия гьарцагу даву. Цал цурда гьайкал лап исвагьисса. Гьайкал дацIан дурсса кIану лагма багьлул ххирасса плита даркьуну лази-лакьи бувсса. Шадлугъгу хьунни дурсса даврин лар­хьхьусса даражалийсса. Гьарца щархъавасса дуклаки оьрчIал, аьрали яннардаву, дяъвилул шиннардин хас бувсса шеърирду бувккунни. Магьирлугърал зузалтрал ккаккан дунни ххаллилсса концерт. Шагьрурдая чансса халкь бувкIун бухьурчагу, шяраву ялапар хъанахъими ххарину бия. Энгельс буллусса махъ бацIан байсса, дугърисса адаминар тIий бия. Гьарца шинал Зумаритавал байрандалийн шяравусса кулпатирттан бакIра-бакIрах иникьаллул, качарданул дарвагру бачIайссар тIий, зукьлай бия.
Хъинсса сакиншиннарай тIивтIуну бия саллатIнал кухня. Дяъвилия зана къавхьуми дакIнийн бивчуну, миннал рухIирдая кьулгьу-алхIамгу бувккуну, митинг къуртал хьуну махъ, хъамаллурайн шаппай оьвкуну, Энгельслул цIуну дур­сса къатрал хIаятраву 200-нния ливчусса инсаннан авадансса ссупра тIивтIуна. Рязинугу ура, барчаллагьрайгу ура.

ХIажи Раджабов:
— Ттул ппу ШавкIратусса ур, нину — Къяниятусса. Бутта Раджабов Мустапа ватан дуручлай уссия. Аьрали летчик-я. КIусса щавурду дирну зана хьуссар аьрая. Жагьилнува дунияллия лавгун, гихуннай хъунмурчIин хIалашиву ниттилмур шяраваллил агьулданущалсса дия. Хъинну нажагь акъа зунттавун къалагара, мугу жижара бан.
Кьура шинал хьхьичI ца бив­кIулий кIул хьуссара Энгельс­лущал. Гъансса дусшиву да­къахьурчагу, жул дянив куннал кунначIансса хIурмат бия . «Шяраву дяъвилия зана къавхьуминнан хас дурсса гьайкал тIитIлай ура, миккун инагу увкIун ччива», — куну, мунал ттуйнма оьвкукун: «Ттуя ци кумаг аьркинни?» — учав. «Инава учIавугу гьар», — увкунни.
Хъинну ххари хьура гьайкал ккарккукун. Жул ник коммунист партиялул тарбия дуллай бияв, рувхIанийну. ХIакьину жулва оьрчIан мукунсса тарбия дуллай бакъар. Лакрал авиатортураясса луттирай буттал сурат ххал шайхту, ттула арснал оьрчI, на ва сурат школалий ккаккан данна тIий, ххарил лехлай ия. Жула оьрчIаву, оьрчIал оьрчIавугу ватандалух­сса ччаву дур, амма ми ватан ххирану тарбия баврихсса къулагъас чан хъанай дур. Ватан дуручлай ливтIуминнан дацIан дурсса гьайкаллугу ялун нанисса ник тарбия даврил ца бутIану хъанахъиссар. Шагьрурдай цIуну хъанахъисса кулпат ташу буллалисса кьини чара бакъа лагай паркраву дяъвилия зана къавхьуминнан дацIан дурсса гьайкалданучIа тIутIив дишин. ХIакьину ттул ниттил шяраву дацIан дурсса гьайкалданучIа тIутIив дишингу букIлантIиссар цIуну хъанахъисса кулпатру. Гьайкаллаву жулва тарих буссар, миннухсса хIурматрал бусласи­ссар тарихрал хIурмат цуксса бу­ссарив. ХIакьину дурагу ва ца байран лирчIун дур цинявппагу миллатру цачIун буллалисса. Му байран лайкьсса даражалий ниттил шяраву хьунадаркьуну ххарисса асардащал зана хьура зунттава. Ялун дагьсса чявхъа гъараятугума лихъан ччай бакъая.
Ххаллилсса байрандалухлугу, гьайкалданухлугу барчаллагь тIий ура Энгельслухь. Пахрулийгу ура. Ва ур шярава ув­ккун, укунасса милицаная цала захIматрайну хъунмасса къуллугърайн лавхъсса, бюхттулсса наградарттан лайкь хьусса, цала цува лахъ увсса инсан. Ухьурчагу, пахру-ххара бакъасса, миллатгу, буттал кIанугу ххирасса, хIакьсса зунтталчу ур.