Лакрал шамхалтал ва хантал

Дагъусттаннай 12-мур аьсрулий шамхалтурал хIукумат диркIун дур, хIукуматрал байтахгу Гъумук бивкIун бур. 13 век­рай… 637-кусса шинал *
*Шиккугу, гихуннайгу Замир Аьлил цалла чичрурдаву векру ккаккан дурну дур ттизаманнул календарьданий, шинну – гьижрилий. ( -Ред.)

Чингиз-ханнащал бувкIсса мангъул-татарнал, Лакку кIантту лавсун, му хIукуматгу лиян дурну дур. Мунил кIанттай цалла хIукумат дирхьуну дур, хIукуматрал ялувгу Чингиз-ханнал авладраяту­сса ца ивтун ур. Му хIукуматрал ялувминнайнгу дагъусттаннал халкьуннал, хьхьичIрамур хIукуматрал ялувминнайн кунма, шамхалтал учайсса бивкIун бур. Ми мангъул-татар чIал къавхьуну бусурмангу хьуну бур. Му хIукуматгу чIал къархьуну зия хьуну дур, яни Да­гъусттан Тамирланнул лавсъсса чIумал. Амма, Дагъусттаннаяту Тамирланхъал хIукумат яла лагайхту, дагъусттаннал халкьуннал зана диртун дур ялагу цалла хIукумат.
ЦIубутIуй щалвагу Да­гъус­ттаннал ялув ца шамххал икIайсса ивкIун ур, мугу Гъумук икIайсса ивкIун ур. Яла шамхалтурал (фамилиялул) тухумрал арамтурал цавура цалла рагьну, кIибавчIуну, ца арив, цагу зун­ттаву кIия шамхал хьуну ур. Мугу цумур шинал хьуссарив мяйжанну къакIулли.
Анжагъ 16-мур векрай зун­ттаву Бугъдай-шамхал тIисса, аривгу Чупан-шамхал тIисса кIия шамхал ивкIун ур. КIиягу Чингиз-ханнал авладраятусса бивкIун бур. Бугъдай-шамхал 974-кусса шинал ивкIуну ур. Чупан-шамхал 986-кусса шинал ивкIуну, ххюя арс ма­хъун ливчIун ур, миннаятугу мукьа марцIсса цимирдал бивкIун бур. Ххюйлчинманал, яни Султанмудлул, нину Чаргаснавату диркIун дур. Та чIумалсса ханнахъал, багтурал аьдатрайн бувнугу Султанмудлул уссурваврал, «ина жу куна марцIсса акъара, ина чIанкIара» тIий, буттал кьинилияту, аьрщараяту бутIа къабуллан бивкIун бур. Мунияту Султанмуд Чаргаснавун лавгун, Чаргаснаву­сса цала мина-гьанугу ххал дурну, цанма кумагран тичча аьрал­гу бавтIун, уссур­вавращал дяъви бан авчуну ур. Уссурвалгу мунал хьхьичIун бувккун бур. Амма, цайми халкь дянив багьну, кIивайнналагу дянив маслихIат бувну, дяъви хьун къабивтун бур. Яни Къуйсулул шихачулмур кIантту щалва мукьагу уссин, Къуйсулул гихачулмур – Чупаншамхаллухь диркIсса щалла аьрщи, яни къумукьнал, чачаннал аьрщи Султанмудлун дулун маслихIат бувну бур. Къуйсулул гихачулманал авладраятусса тамансса тухумругу хьуну бур. Къуйсулул шихачулмур кIанттай шамхалшиврий Чупан-шамхаллул хъунма арс Гарай-шамхал щяивкIун ур. ХьхьичIа-хьхьичI Дагъусттаннайн оьрусгу му Гарай-шамхаллул заманнай бувкIун бур. Амма мунаяту ягу мунал уссур­ваврал авладраяту ливчIсса цучIав кIулну акъари.
Бугъдай-шамхал ивкIукун, мунал кIанттай зунттаву Илдар-шамхал авцIуну ур. Муналгу хъирив мунал арс Сурхай-шамхал авцIуну ур. Амма Сурхай-шамхал, Лаккуй къаавцIуну, Лаккуяту арив ивзун, Буйнахълив щяивкIун ур. Та чIумалсса Ираннал шагьнал ва оьруснал паччахIнал мунал шамххалшивугу тасттикь дурну дур. ЧIал къавхьуну Къуйсулул шихачул­сса Чупан-шамхаллул арсурваврахь диркIсса аьрщигу цинярда мунахьхьун ларгун дур. Да­гъусттан оьруснал лавсун къуртал хьуннин — арнил шамхалшивугу мунал авладрахь, яни Тарковскийхъахь, лирчIун дур. Сурхай-шамхал арив изайни, зунттавусса хIукуматрал ялув цала кIанттай кьукIлавчи ягу халкьлавчи тIисса цIанилу Бугъдай-шамхаллул Уцуми тIима арснал авладраятусса ца адамина ацIан увну ур. Мунийнугу Лаккуй халкьлавчитурал хIукумат дайдирхьуну дур. Чулахъ Сурхайл заманнайн дияннин лирчIун дур. Чулахъ Сурхайяту шиннай хантурал хIукумат дайдирхьуну дур. КьукIлавчи халкь лакьучилуяту баххана хьусса махъригу учай.

Хантурал хIукумат
Лаккуй 18-мур векрай Хан-Аьлибаг тIисса халкьлавчи ивкIун ур, цувагу оьрму лавгун угьара хьуну, хIакьину-гьунттий тIисса кIанттайн ивну ивкIун ур. Мунал ца Сурхай тIисса, цагу Гарай тIисса кIиягу арсгу цаярва хьхьичI ливтIуну бур. Сурхай тIиманал арула арс, Гарай тIиманалгу Сурхай тIисса ца арс ливчIун ивкIун ур. Сурхайлгу уссур­вал бивкIссар кунугу учай, амма мяйжанмур къакIулли.
Арулагу арснал нину оьну дакI хъуннасса, азгъунсса, халкьуннах пикри бакъасса диркIун дур, арсругу цурда кунмасса бивкIсса хьунссар, халкьуннан ххирасса къабивкIун бур. Сурхайл нину тIурча паракьатсса, бакI бусса щарсса диркIун дур. Халкьуннавумур бувчIуну, Сурхай ва Сурхайл нинугу халкьлавчишиврийн тамахIрай бивкIун бур. Амма, та заманнул аьдат­райн бувну, халкьлавчишиву тухундалул хъунманайн ду­ккайсса диркIун дур. Мунияту арулагу уссил хъунманайн ду­ккан багьлай бивкIун бур. Хан-Аьлибаг ивкIуну ур, ивчIайхтугу арулагу уссил хъунма халкьлавчишиврул тахлийн лавхъун ур. Гъумучиял жяматралгу халкьлавчишиву барачат дан арамтал гьан бувну бур. Халкьуннавумур кIул хьуну, халкьуннайн сситтулсса, цIусса халкьлавчинал ниттил ми кьамул къабувну бур, хIатта хъювату ларзулунгума лахъан къабувну бур. Анжагъ ларзулун дурккун:
— Чун бувкIссияв? – куну бур.
— Вил арснал халкьлавчишиву барачат дан гьан бувну бувкIссияв, — куну бур шагьрулул вакилтурал.
— Жун ссанчIав аьркинсса зул барачат баву дакъари, мара ванихь барачат дара зула даймур, — куну, миннал хьхьичIун ца уссул ччяпигу дуртун, къатлувун дур­ххун дур.
Гъумучиял арамтуралгу лавгун жяматрахь бувсун бур. Жяматралгу, гьала ххал баннуча жун къаччай цил арснаяту халкьлавчи шайсса урив, акъа­рив куну, мугьлат бакъа Сурхайл ниттичIан арамтал гьан бувну бур халкьлавчишиврий итан арс ула учин. Мунилгу, «цанни къаулайсса, зу ула чирча, зул ххуллий иххан кьурван ангума улунтIиссар на ттула арс» куну, ичIува бусса ца къячагу бивххун, хъамалугу бувну, тIайла був­ккун бур. Шагьрулулгу мугьлат бакъа халкьлавчишиврий Сурхайгу ивтун, му яан, мунан кумагран, мунал нукарталшиврий шагьрулуву бучIи-бучIисса къатрал оьрчIругу чивчуну бур. Халкьлавчитуран магъалар­тту дулайсса щархъайнгу ма­гъалартту, щинчIав къадуллуну, Сурхайн дулун аьркиншиву баян бувну бур.
Арулагу уссил ва миннал лагма-ялттуминнал Сурхай ив­чIан кьаст лархIуну дур. Амма шагьрулун кIул хьуну, миннал цала ялун жямат ххявххун, биривми ливтIуну бур, къабиривми Ахъушав ливхъун къуртал хьуну бур. Амма Сурхай ивчIансса мугьлатрах уссурвал ялагу луглайнма бивкIун бур. Ца кIанттай Сурхайгу, Сурхайл ссурахъалгу куннайн ку данди бувккун бур. Му питналуву Сурхайл урчIамур ка дагьну, чулахъ хьуну ур. Душманталгу, ку ливтIуну, кугу ливхъун къуртал хьуну бур.
Чулахъ Сурхай хъинну итххявхсса, бажар бусса адамина ивкIун ур. Халкьлавчишиврий ацIайхту, Кураллал округ ларсун, бакIлахърулул къума­сса лакрал халкьуннан таман­сса гьарташиву дурну дур. Мунияр махъ, Хайдакьуллал АхIмад-хан уцумицIун авкьуну, Ираннаща Ширваннал билаятгу лавсун, Туркнайн таслим хьуну ур. Туркналгу, мунан пашашивугу дуллуну, Ширваннал биглар-багшиврий, Дагъусттанналгу ханшиврий ивтун ур.
Мунияр махъ, Надир-шагь увккун ласуннин, яни кьуния шанна-мукьра шинай Ширваннал ва Дагъусттаннал ханшиврий ливчIун ур. На бусурмантурал наибра, Дагъусттаннал бусурмантал ттуйн мютIи хьун аьркинссар тIий, сайки щалва Дагъусттан цайнма мютIи буллай ивкIун ур Сурхай.
Чулахъ Сурхай мукун хъунисса ишру ккаклан ивкIукун, лакрал му халкьлавчишиврияту ханшиврийн лахъан увну ур. Мунийнугу Лаккуй хантурал хIукумат дайдирхьуну дур. 116 шинал Туркнал ва Надирдул дакьаву хьуну, Ширван махъунмай Ираннахьхьун зана битлан бивкIун бур. Туркнал хIукуматрал Ширван Ираннайн таслим бува тIисса амру Сурхай-ханнайн чивчуну бур. Му амру лавсун Надир-шагьнал Сурхай-ханначIан чапар гьан увну ур. Сурхай-ханнал, му адиминагу ивкIуну, «Ширван туркнал ттун пишкашран буллусса кIантту бакъар, Дагъусттаннал турлих лавсъсса кIанттур» куну, кьянкьасса жавабгу дуллуну дур.
Мунияту чIал къавхьуну, чIя­вусса аьралгу бавтIун, Надир-шагь мунал ялун ххявххун, мунаща Ширван лавсун бур. Чулахъ Сурхай Лаккуйн увкIун ур. Мунал хъирив агьну, Надир-шагьгу увкIун ур Лаккуйн. Чулахъ Сурхай кулпатращал Яруссаннайн ливхъун ур.
Му чIумал, Туркнал Ираннащалсса дакьаву хьуннин, Чулахъ Сурхайн кумагран Туркнал гьан бувну бивкIсса Къиримнал аьрал ххуллий бивкIун бур, дакьавриятугу хавар бакъа, ягу хавар хьуну бивкIун бухьурчагу, ми аьрал Дагъусттаннайн бивну бивкIун бур. Миннал хьхьичIун Чулахъ Сурхайл 500 бурттигьущал архIал цала арсру гьан бувну бур. Бигьалаглай, КIапIарай тIисса даэлийгу щябивкIун, ми кIивайвагу аьралуннал таман­сса кайп-шайпгу бувну, дакьаву хьушиву кIул хьуну махъ, Къиримнал аьрал зана бивкIун бур ма­хъунмай. Чулахъ Сурхайл арсурваврахьхьун аьрал хIадур бансса чIярусса арцугу дуллуну дур. Чулахъ Сурхайл ва мунал арсурваврал ми арцуцIух Яру­ссаннайн аьраллу хIадур буллан бивкIун бур. 1153-4 шинал, Чулахъ Сурхай Яруссаннай унува, ялагу Надир-шагь Ла­ккуйн увкIун, ТтурчIайнна зунттуй чятирду бивщуну бур. Дагъусттаннал хъуними, хантал мунал канийн лавгун бур. Арсругу яруссаннай кьабивтун, щарссагу архIал дурцуну, Чулахъ Сурхайгу мунал канийн лавгун ур. Ца Муртаза­аьли, цагу МахIаммад тIисса мунал кIиягу арснал, Яруссаннай хьхьичIава хIадур бувсса аьралгу бувцуну, дяъви бувну, Надир-шагь ххит увну ур. Аьралуннал бакIчи Муртаза­аьли ивкIун ур. Амма чIал къавхьуну Муртазааьли ивкIуну ур. Дяъвилий канивун кутав дагьну ивкIуссар тIисса хавардугу бур. Надиршагьнал, цува зана икIайни, Сурхайгу архIал увцуну ивкIун ур. Мунихлунугу Лакрал ва Кураллал ханшиврий мунал арс МахIаммад-хан авцIуну ур. ЧIал къавхьуну Сурхай махъунай зана ивкIун ур. Амма ханшиву арснан кьадиртун дур. Цува паракьатну щяивкIун ур.
Чулахъ Сурхай 1180 шинал ивкIуну, Гъумуксса Аьрккул ахъ тIисса хIатталлив увччуну ивкIун ия.

 

 

 
МахIаммад-хан

МахIаммад-хан, цала ппу куна, бажар бусса, дяъвилул пагьму бусса ивкIун ур. Амма душманталгу чIявусса бивкIун бур. МахIаммад-хан, кIинттул чIумал цаппара нукартуращал архIал арандалийн лавгун, Азирбижаннал хантурачIа ликкайсса ивкIун ур. Ца шинал Нухулив ливксса чIумал, Нухуллал ханнащал архIал кьатIувппай лавгсса чIумал, му ханнащал тIааьн дакъашиву хьуну дур. МахIаммад-хан цала цIанихсса, ххишала бакъа авурсса ккацлуй акъа буртти къаикIайсса ивкIун ур. Нухуллал хан айгъурчай ивкIун ур, хьхьичI нанисса МахIаммад-ханнал ккацлуйн байгьин къавхьуну, мунал айгъур ххявххун, МахIаммад-хан инжит увну ур. Ина ттул ялун чу цанна бакьлакьисса куну, МахIаммад-ханнал гужну дяъви бувну бур. Инагу, ккацлуй буртти къаикIлай, чай буртти илукIу куну, Нухуллал ханналгу кьянкьасса жуав дуллуну дур. Му бакъассагу, уттинияр мукьах ттучIан маучIаванна кунугу, хъиннува къаччан бикIан бувну бур. Му къаччан бикIан баву МахIаммад-ханнан хъинну бювххун бур. Цаппара шинну лях гьангу риртун, му хан хъяврин увну, муначIа ливккун, цала къатлуву цувагу ивкIуну, Нухуллул ханшиврийгу цува авцIуну ур. Амма чIал къавхьуну, Патяли-хан тIисса Къуваллал ханналгу кумаг бувну, МахIаммад-хан хьхьичIвама ханнал гъан-маччаминнал Нухулияту уккан увну ур.
Мунийну Патяли-ханнащалгу душманшиву дагьну дур. Мукуна Илдар-баг тIисса, МахIаммад-ханнан гъансса, хъинну виричусса ца адиминагу МахIаммад-ханнащал рагьну, мунаяту ливхъун, Патяли-ханначIан лавгун ивкIун ур. Патяли-ханналгу му Чуруллал, яни Дарбантуллал, хIакимшиврий ивтун ивкIун ур. Мукуна МахIаммад-ханнащал Хасбулат-шамхалгу душманну ивкIун ур. Яни халкьлавчитурал заманнай аривсса шамхалтурахь бивкIсса зунттурду МахIаммад-ханнал зевххуну, миннал Лаккуяту ласлай диркIсса магъалартту къадулун куну тIий, Хасбулат-шамхалгу мунащал душманну авцIуну ур. Патяли-ханнал ва Хасбулат-шамхаллул, МахIаммад-ханнаща Лакку кIантту зевххуну, Лаккуй ханшиврий Илдар-баг итан кьаст лархIуну дур. Патяли-хан, Илдар-баг, Хасбулат-шамхал шамагу цала-цала аьралуннащал МахIаммад-ханнал ялун бавчуну бур. Хасбулат-шамхаллущал архIал арнилсса (къумукь) бакъассагу, цIахъар, ахъушигу бивкIун бур, МахIаммад-хан миннал хьхьичIун Хъусрахьхьун увккун ур. 1184 шинал Хъусрахь ми кIивайнналагу дянив хъунмасса дяъви хьуну бур. МахIаммад-ханнал ми циняв ххит бувну, махъунмай бищун бувну бур. Миннаяту тамансса ясирданугу лавсун бур.
Мунияр махъ Патяли-ханнал ва Ширваннал ханнал дяъви багьну бур. Ширваннал ханнал цанма кумагран Хунзахъиял ханнайн, яни Нуцал-ханнайн оьвкуну бивкIун , мугу лавгун ивкIун ур. Амма, Щамахлив му Патяли-ханнахьхьун иривну ивкIун, мунан кумагран бувкIун бивкIсса ахъушиял аьралуннал бакIчитурал му сагъну итан къабучIиссар куну увкукун, Патяли-ханнал рухсат буллуну, миннал му ивкIуну ур. Нуцал ивчIавугу багьана бувну, Патяли-ханнащал душмансса Хайдакьнал ханнащал, яни Амир-ХIамза-уцумищалгу, союз хьуну, Патяли-ханнаяту Нуцал-ханнал интикьам ласун наниссару тIий, МахIаммад-хан ва Амир-ХIамза уцуми Патяли-ханнал ялун бавчуну бур. Миннащал архIалгу Хунзахъиял аьралуннаятусса т амансса бивкIун бур. Хасбулат-шамххаллущал душмансса Гъазанищуллал хангу ивкIун ур. Патяли-ханнащалгу цIахъар, ахъуши, цаппара Хасбулат-шамххаллул аьралгу бивкIун бур. Самурдал тия чулий, Кудишан тIисса майданнив, кIивайнналагу дянив хъунмасса дяъви хьуну, Патяли-ханнал аьрал ливну бур, цувагу хъинну захIматну ливхъун, къуртал хьуну ур. Къуваллал ханшиврийгу МахIаммад-хан ивтун ур. Дяъвилуву Илдар-баг ва Гъазанищуллал хангу ивкIуну ур.
Дяъви къуртал шайхту, Патяли-ханнал КIилчинмур ЕкатериначIан вакил гьан увну, мунияту цанма кумаг тIалав бувну бур. Мунилгу Дагъусттаннайн цаппара аьрал гьан бувну бивкIун бур. Мунихлунугу чIал къавхьуну МахIаммад-хан Къуваллавату увккун ур. Амма мунияр махъ чIал къавхьуну МахIаммад-хан ва Патяли-хан цаннащал ца бавкьуну, дустал хьуну бур. МахIаммад-ханнал Шагьимардан тIисса цала арсгу Патяли-ханначIан гьан увну ивкIун ур. Муналгу, му кьамулгу увну, цала канихьсса ца райондалул ялувгу ивтун ур…
1203 шинал МахIаммад-хан ивкIуну, мунал кIанттай ханшиврий Сурхай тIисса мунал арс авцIуну ур.