«Жу ялгъузну бакъару»

10_16foto_6Ларгсса нюжмар кьини ттул аьрххи багьуна оьрмулул бугьара хьуминнал ва мушакъатминнал интернатравун. Гъан-маччаминнах ягу, цу ухьурчангу, ялун увкIсса инсаннах мякь бувк­сса, дакI дачIинманах ялугьлай бивкIсса хъунив хьусса бава-ттаттахъул цалва бакIрачIан бувкIмуния цаннаяр ца хъювуссул буклай буслай бия: «Жу щин аьркинссару?»; «ЛивтIуну бур ттул буцири»; «Шикку ттун хъуннасса рахIатшиву дур»; «Ттулва бакI ххассал бувну, бувкIра шиккун»; «Ура ва кIанайн агьну»; «Лякьлул оьрчIру тIайла бавцIусса бизаннав»,- тIий, дакIниймур аьч буллай, аьсив хъанай бия утти ичIува чIяву хьусса, ягу гъан-маччасса цучIав акъа ливчIсса оьрмулул бугьара хьусса бава-таттахъул.

Имара Саидова
ХIакьинусса кьини бугьара хьуминнал ва мушакъатминнал интернатраву ялапар хъанай бур 70-нния ливчусса инсантал.
ОьрчIал, гъанминнал кьабивтсса ва кулпатру бувагу бакъа ливчIсса бавахъул ва буттахъул, гьай-гьай, хIукуматрал щаллу бувну бур дукиялул, лаххиялул, медициналул чулухасса кумаграл, хIасил, гьарицимурцаннул. Цала чурххай кьувват буми пенсионертал бур интернатрал жанахIравун бувкIун телевизор ххал буллай, куннащал кув ихтилатру буллай, хIаятравун бувккун, заназин дуллай, цалва цивппа бялахъан буллай, чIун гьан дуллай. Бизан къабюхъайсса, канихун багьминнах бур хьхьу-кьини дакъа буруглагисса даврил опыт бусса медициналул зузалт.
Оьрмулул бугьара хьуми ва мушакъатми аякьалувун ласаву мурад­рай, 1969 шинал МахIачкъалалий тIивтIуну бур захIматрал ветерантурансса къатта. Муния шихунмай ва идаралул цIа «бугьара хьуминнансса пансионат», «интернат» тIий цимилгу даххана хьуну дур. Интернатрал цIа цимил даххана хьурчангу, амма шиву цивппалу ливчIсса бугьара хьуминнах аякьа дуллалисса мурадруми баххана хьуну бакъар.
Цивппалу ливчIсса бугьарасса инсантал цукун ялапар хъанай бурив, шикку вайннаха дуллалисса аякьа ва ялапар шаврил шартIру цукунсса дурив ххал дан на хьунабавкьура шиккусса зузалтращал.
— Цуксса кьурчIинугу, шиная шинайн, гьарза хьурча бакъа, чан хъанай бакъар интернатраву ялапар хьун букIлакIисса, урганма акъа ливчIсса, ягу цаймигу багьана-сававрттайн бувну ужагъру кьабитан багьсса бугьара хьусса бава-ттаттахъул, — тIий бур интернатрал зузалт.
20-нния лирчусса шинну хьуну дур шикку хъунмур медсестрану зий 1-мур ЦIувкIратусса Асият Дукиевал. Асият махъсса дачIи шинай цилламур даврищал архIал интернатрал директор Мажид Мирзаевлулми бигардугу щаллу буллай зий бур.
Шиву ялапар хъанахъисса цинявппагу лак ца зумату кунма буслай бур Асиятлул цахара дуллалисса аякьалия, ванил инсантуращалсса хIал бакьаврия, иминшиврия. Ва буниялагу хъуннасса ссавур дусса, мяърипат, инсаншиву дусса бушиву исват хъанай бия мюрщи оьрчIру кунма ваничIан букIлакIисса хъунив хьусса бава-ттаттахъул ккавккукун. Асият Кьур­­бановнал, вайннах ссавурданий вичIигудирхьуну, вай рязий бувну, зукьлакьи бувну тIайла буккайва.
Интернатравусса бава-тта­ттахъал оьрмулия ва вайннан шикку хIасул дурсса шартIирдая буслай бур шиччаллил ахIвал-хIал ххуйну кIулсса Асият Кьурбановна:
— Интернатравун кьамул бай­ссар 60 шиная тихунмайсса оьрмулул арамтал, 55 шиная тихунмайсса хъами ва 18 шиная тихунмайсса 1-мур ва 2-мур группалул мушакъатми. ХIакьинусса кьини интернатраву ялапар хъанахъи­сса 70 инсаннава 35 ур канихун агьсса, хьхьу-кьини дакъасса аякьа аьркинсса. Цуксса кьурчIинугу, ур вайннаву 11 инсан лакрал миллат­раяссагу.
Инсаннал цIуллу-сагъшиврух, оьрмулух бурувгун, миннан кка­ккан бувну буссар цанмалусса ва кIия цачIу ялапар хъанансса къатри. ИчIура куннасса тагьар хIасул даву мурадрай, вайннал къатраву буссар телевизор, холодильник, мебель ва цаймигу кьай.
Шикку ялапар хъанахъиминнащал маслихIат ккавккун сакин дайссар дукралул меню. Кьинилун ххюра чIумух дулайссар дикIул, балугърал, накIлил, ахъулссаннул, ахънилссаннул, нацIу-кьацIулул ва цаймигу дахханашиннардал авадансса дукрарду. Аллагьнайн щукру, жул интернатрайн царагу чулуха кризисгу асар хьун къадиртунни.
Хъуннасса аякьалувун лавсун буссар шикку ялапар хъанахъиминнал цIуллу-сагъшиву дуру_ччаврил масъала. Республикалул гериатрический центрданул пишакарталгу бучIан бувну, шинай кIийлла дайссар диспансеризация. ЖучIа чIявусса канихун багьсса къашайшалт бушиврийн бувну, шиккунма бучIан байссар флюорография дувай_сса машина. Къашайшалтран аьркинсса медициналул кумаг бан интернатравун бучIайссар шагьрулул 8-мур полик­линикалиясса хIакинтал. Шиккува вайннащал зузисса хIакинтал ва медперсоналгу буссар цалла даву кIулсса, цалла даву ххирасса, ссавур дуну, дакIнийхтуну бугьара хьуминнах буруглагисса. Му бакъассагу, интернатраву буссар процедурарду байсса, физиотерапевтический, психологиялул, лечебный физкультуралул, массаж байсса кабинетру, парикмахерский, клуб.
Бугьара хьуминнал бизаршиву лиххан даву мурадрай, шикку сакин дурну ду­ссар цинярда шартIру. Клубрал заведующийнал шинал дайдихьулий сакин дайссар шиву ялапар хъанахъими бялахъан бансса давур­ттал прог­рамма. Буссар интернат­раву библиотекагу. Мивун лавгун ччиманаща буккин бюхъай­ссар оьрус мазрайсса ва миллатирттал мазурдийсса кказит-журналлу ва цаймигу луттирду.
Жу хъинну хIадургу дурну, авадансса ссупрардугу тIивтIуну, тIайла дуккайссар цинярда байранну. Мукунма вайнначIан шагьрулия ччя-ччяни бучIан байссар эстрадалул балайчитал.
Шикку ялапар хъанахъими­ннащал маслихIат ккавккун бай­ссар шагьрулувун, паркирдавун, музейрдавун, Дарбантлив ва цаймигу вайннан ччан бивкIсса кIанттурдайнсса экскурсиярду. Гъинттул, хьхьирийн бучIайсса чIун дайдишайхту, жу, ацI-ацIа инсанная группарду бувну, лагайссару щинавун бучIлан.
«Доступная среда» программалул лагрулуву интернатрал къатраву ремонтгу дурну, шиву чIярусса къулайшиннарду дунни.
Шикку кIицI лаган ччай бура мудан жулва чIарав бацIайсса, кумагру байсса, сахаватлувсса инсантурал цIарду: ДР-лул спортрал министр МахIаммадов МахIаммад Юсупович, ДР-лул Жяматийсса палаталул председатель ХIамзатов ХIамзат МахIаммадович, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатътал, «Чистое сердце» чирилул фонд ва чIявусса цаймигу, цалла цIарду кIул къадурну, дакIнийхтуну даву дайми.
ХIасил, гъан-маччами ли­чIан­нин, вайннах аякьа дуллалисса, ялун букIлакIисса, дакI цIуцIаву дуллалисса чил инсантал гьарза­сса бур. Маччамирив тIурча бу­ссар вайннал канихь салкьи хьу­сса кIапIикIирттал хъирив ши­ккун букIлай. ЦачIана увкIманах мякь бувксса, цивппа щил-бунугу сан бувния тIисса бава-ттаттахъал, махъ бакъа, цалла салкьи дурсса арцу миннахьхьун дулай.
Ттун ва даврий яла кьурчIи бизаймур зат цамургу бур. Вай инсантал шикку ливтIукунмагу хъирив гъан-мачча къабучIай. ЦIанакул интернатрал директорнал бигарду биттур буллай бунавхьур, ва масъалагу ттунма щаллу буллан багьлай бур. ХIукуматрал дур 5000 къуруш шиккусса ца бивкIу буччин итадакьлай. Зунмагу кIулсса куццуй, ми ца гьав ду­кканнагу диял хъанай дакъар. Цукссагу хIалли шивусса циняв­ппагу бивкIурду интернатрал директор Мажид АьлихIажиевичлул цалва харжирацIух щаллу буллай. Жу ва масъала цимилгу гьаз барду жулва хъуниминнал хьхьичI. Интернатрал директорнал бигарду биттур буллалисса чIирисса чIумул мутталий шама инсан ивкIунни. Миннава ца гъанминнал увцунни, гайми кIивагу бивкIун ттун ттулва харжирацIух буччин багьунни. Гьай-гьай, укунсса ишру жунгу хъинну асар хъанай бур.
ХIакьину интернатраву ялапар хъанахъиминнаву оьрмулул яла бугьарамур бур Тагиева Гю­зельагъа. ЧIал къархьуну ванил оьр­мулун хьун най дур 114 шин.
Ларгсса шинал октябрь зуруй увкIсса лаккучунал, декабрь зуруй лазгири душ бувцуну, мизитравун лавгун магьаргу бивхьуну, кулпат бунни. Укунсса кулпатру шикку уттинингу кIива буссия. Кулпат­ру бувминнангу жу цачIу ялапар хьунсса шартIру дусса, цанмалу­сса къатта булайссар, — тIий буслай бур Асият.
Шиккусса оьрму кьисмат хьуминнал цала-цала багьантту-сававртту дур. ДакI дачIинманах яру ливчусса бава-ттаттахъул гъирарай буслай бур цалва оьрмулуву бувсса захIматрая, цалва бакIрачIан бувкIмуния.

Оьмар Сиражуттинов ур Бархъаллал шяравасса.
– Ттул щалва оьрму оьрчIру хъуни буллай, къатри дуллай зий лавгунни, утти игьалагайсса, ттухра кулпатрал аякьа даймур чIумал, цимурцаннуцIагу хьуну, шиккун агьунна. Ца оьрчIал, ца душнил «буттай, инагу цукун ура?» — куну къаоьвчай. ЛивтIуну бур ттул циняв, дачIра хьувкун, кьачIа экьилирчунни. Къатта-къушлицIа хьуну ливчIукун, на ивзссияв бу­ттал шяравун. КIиккугу, цIуллу-сагъшиву хьхьара дуккаврийн бувну, ттуна навалу яхьун захIматну бия. Мудан давление гьаз хъанай, чIарав инсан аьркинну ия. Яла ттуй инсульт хьуну, азарханалий уттуишин унна. Гичча итаакьайхту, ттун гьансса кIану бакъая, мукун, ца инсаннал маслихIат ккав_ккун, увкIра шиккун. Ца ххаришиву шикку ва жулва лакку душ Асият бушиву дур. Ванил дуллай дур жуха жулва оьрчIал, кулпатирттал къадайсса аякьа.
Уттигъанну бувкIунни шиккун ца оьрмулул бугьара хьусса лакку хъамитайпа. Оьттул макь рутIлай буслай бия лас иллай, оьрчIал цанналвагу бавай куну нахIуну зума къабахълай, чIявусса ккаккан бунни, цув дунияллийн циван ляхъан бувнавав, тIий. Му хъамитайпалийсса язухърал ттун ттуна нава хъамаивтунна…

Муслимат ХIусайнова, вагу лакку хъамитайпа бур, ванин цумур шяравасса буссарив бувсун ччай бакъая.
— 50-нния лирчусса шиннардий хIарачат буллай бивкIра кулпат буруччин. Душ щар булав, оьрчIан кулпатру бав, ттукку кунма зий бивкIра, махъва-махъгу шиккун багьунна. Ттулва кулпат бунугу, на хъинну къума дуллай диркIра, оьрчIру ца мукъух вичIи дихьлай бакъая, лас бусса оьр­мулий, хIагу-хIачIлай, иллайна икIайва. Буссияв хъунав хьувкунагу паракьат хьунссар, бакIрай ацIанссар тIий. ЩинчIав кIул къабуллай, цикссагу аькьуварду кьюлтI учав. Пайда къавхьуну, къатта-къуш, цимурцагу кьадиртун, ахиргу, ва ттулва бакI ххассал бувну, шиккун ливхъун бувкIра. Утти хъунмав хьуну, заэв хьуну бура, ми бухIанну бакъара. Бизар хьунна оьрмулиягу, кIа Аллагьнал шиккун бакIрайн бувтунна. Шиккун нанийкунгу, кьамул байвав тIий буруккинттарай бивкIра. Ва жулва лакку душ Асият бур шикку ца хIурулъэн кунмасса инсан. Га цIана ванил на, кьамулгу бувну, ттунмалусса къаттагу бу­л_луну, рахIат хьунмургу бувсун, паракьат бунна. ХIасил, душманная ххассал шайсса кунма, ххассал хьура оьрмулухун нава захIмат буллай бивкIсса ттулва кулпатрая. Шикку жун буччиннинсса дукра дур, жул янна шюшай, жух аякьа дур. Барчаллагь вайннан хъунмасса, цумацанналгу лякьлуя бивзсса оьрчI тIайла бавцIусса хьуннав.

Шамххал Аьбдуллаев, вагу лаккучу ур, ванангу цумур шяравасса уссарив бувсун ччай ба­къая.
— ТачIав пикри къабагьайва нава шиккун агьанссара тIисса. Ттул ца оьрчI ва кIива душ бу­ссия. Хъунмур душ авария хьуну бивкIунни. Арсгу ивкIунни цайва тахсир бакъана цайминнал. Мунал бивкIулул хъирив лаллай, тахсиркартал ляхълай, лякъин къавхьуна ливчIунна. Арснал бивкIулул на хъиннува лахIан унна. ЧIал къавхьуну яла ттул кулпатгу яла лавгунни. Кулпатраву ливчIсса чIивимур душгу, авария хьуну, кIилчинмур группалул инвалид хьуну, цилва оьрчIалссавагу бан къахъанай ливчIунни. Навагу, яруннин чани лавсун, заэв хьу­сса душнингу захIмат хъанай унавхьур, нава рязийну, шиккун увкIра. «Ххяххабургъил гъили къаувма, лагабургъилгу гъили къаайссар», тIисса учалагу му мяйжансса бур. Жул нину ттун 4 шин дусса чIумал ччантIулия дагьну диркIуссар, ппугу дяъвилия зана къавхьу­ссар. На хъуна хьуну ура детдомраву. Гания шихунай, дугу дурккуну, хIалли-хIаллих тIий ччаннай авцIуну, хъин-хъинсса къуллу­гъирттай зий ивкIссара. Ттул кьадар укунсса бухьунссия, оьрмулул ахиргу укунсса дуркIунни.
Жу цинявппагу, шикку ялапар хъанахъисса инсантал, буру кьини дурксса. Мукунсса чIумал цIимилул чув чIарав лякъавугу му хъунмасса талихIри. Жул цинявн­налвагу хъунмасса талихI хьунни интернатраву жухра дакIнийхтуну аякьа дуллалисса, хIурмат буллалисса Асият бакIрайн багьаву.