Террорданул журарду ва миннуясса нигьачIаву

Ядерный, химиялул ва биологиялул ярагъ, радиоактивный, ва гужсса загьру бусса затру ишла даврийн, мукунма экстремистурал ядерный ва инсантурал оьрмурдан ва цIуллу-сагъшиврун хъуннасса нигьачIаву дусса объектру бугьаврийн технологиялул терроризм учай.

Инсантурал оьрмурдан ва цIуллу-сагъшиврун нигьачIаву дусса объектран ккалли хъанахъи­ссар мукунсса объект, агана мунил даву дацIаврийну инфраструктура, хIукуматрал экономика ягу субъект лиллай бухьурча, ягу му субъек­рал агьалинал оьрмурдан хъунна­сса нигьачIаву духьурча. ПIякь учин баву, цIу щаву ва цаймигу агьалинавун ццахханну рутансса, хъуслин зарал биян бансса, ягу экологиялул катастрофа дансса давуртту терактру хъанай дур. Укунсса хъунисса баларду бансса терактирдая нигьачIаву дур жула агьалинангу. Цалва мурад­ру бартбигьин терактру дуллалиминнал язи бугьлай бур хъуннасса агьамшиву дусса объектру.
Жулва билаятрай мукунсса объектру биялсса бур:
Ядерный военный комплекс – 1500
Ядерный, гражданский комплекс – 800
Химический комплекс – 3500
ЛяличIисса инженер комплексру (плотинарду, дамбарду) – 70
Металлургиялул комплекс – 160
Магистральный бургъурду – 240 азарда км.
Транспортрал комплекс – 30.000
БачIиннуяр ххишаласса Аьрасатнал агьали ялапар хъанай бур ЧС-ду хьун бюхъайсса кIанттурдай. Мукунсса ишру хьурча, нигьачIаву дур 32% Аьрасатнал аьрщаран. Миннуву яла чIявусса халкь бусса кIанттурду хъанай бур Дянивмур ва Приволжско-Уральский федеральный округру. Ми округирттай бур яла чIявуми нигьачIаву дусса объектругу.
28% аьрасатлувтурал химиялул заражения хьун бюхъай­сса кIанттурдай бур. Мукунсса нигьачIаву дур загьру бусса затру ядуллалисса базардая. Аьрасатнаву мукунсса 7 база бур. Горный тIисса поселокрай (Саратовуллал область), Леонидовка поселокрай (Пензеннал область), Марадыковский поселокрай (Кировуллал область), Щучье шагьрулий (Курганнал область), Почек шагьрулий (Брянскаллал область), Камбарка шагьрулий ва Кизнер поселокрай Удмуртиянаву.
Аьмну цинявппагу объектирдай дур 40 азарда тонна нигьачIаву дусса затирттал (ОВ). Щаллагу дунияллий яла хъуннасса луртан ОВ-лул дур жулла хIукуматрай. Теракт дан инсан загьрулул айсса ягу радиактивный затру ишла дур­сса чIумал къашайссар пIякь учаву, къадикIайссар кьанкь, ранг, ягу цайми лишанну ми ишла дуршиву кIул буллалисса. Му журалул затру пIякь учай затирттах бурувгун 100-хъай ххишаласса дур.
Му бакъассагу, радиоактивный, химиялул ва биологиялул затру ишла дурсса чIумал, миннул биян бувсса зарал букьан бан хъуннасса чIун лаглай дур, биологиялул зат­ру ишла дурсса чIумал зарал бив­сса инсантал, мюхчан хьунсса чаран къалякъирча, ялу-ялун чIяву хъанай бур. Вай затирттал инсаннал психологиялийн биян бувсса заралгу пIякь учай затирттал биян бувмурнияр цукссагу ххишаласса бур.
Аьрасатнал медициналул элмурдал академиялул академик А.А. Воробьевлул личIи дурну дур яла нигьачIаву думи биотерроризмалул журарду: натуральныйсса оьцIаллул вирус, кьявдалул (чумалул), сибирская язвалул, ботулизмрал, геморрагическая лихорадкалул (Марбург), туляремиялул, ВЭЛ-нул (венесуэльский энцефалит лошадей), сапалул, гриппрал, бурхIал цIалданул (сыпной тиф), бруцеллезрал, японнал энцефолитрал, желтая лихорадкалул, холералул ва м.ц., возбудительтал, столбнякрал, дифтериялул ва м.ц. токсинну. Сибирская язва сукку дайсса цаппара килорду гьаннарал бат бан бюхъайссар Хиросималийн бувтун бивкIсса ядерная бомбалулуксса инсантал. Инсантал азаруннил бугьан бюхъайссар токсинну ссихIирал органнавух, майравух, кьацIливух, мукунма яруннивух, ххарцив хьусса бурчувух ягу лякьлувух багьну.
Яла хъуннамур нигьачIаву ду­ссар аэрозольданул журалий ппив бувсса бактериярдая. Му чIумал гьаваллаву бактериярдал ттурлу сакин шайссар. СсихI нанисса чулухунмай най, ми бактериярду бухьхьайссар аьрщарайн, щинайн, ххяххиялийн ва цайми затирттайн, мукунма инсантурайн ва жанавартрайн. Биологиялул ярагъ хIисаврай ххишала дакъа хъуннасса нигьачIаву дуссар Сибирская язвалул возбудителлая. СсихIиравух ми инсаннал чурххавун бувхсса чIумал, му ялун личин 1-нния 6-ннийн бияннинсса гьантри шайссар. Мукун къашай хьусса 87-95% инсантурал литIайссар.
Инсантуран цила чIумал теракт дансса нигьачIаву душиву баян бан ва мунин къарши бацIансса чаран лякъин Аьрасатнан цаппара объектирдай личIи-личIисса рангирдай ккаккан дурну дуссар террорданиясса нигьачIаврил тагьар:
а) НигьачIаву дусса чIун кка­ккан дайссар някIсса рангирал.
б) Хъуннасса нигьачIаву ду­сса чIун ккаккан дайссар хъахъи­сса рангирал.
в) Критический (теракт дурсса чIун) – ятIулсса рангирал.
Американаву терактраясса нигьачIаврил тагьар ккаккан дувайссар 5 рангирай, Франциянаву – 4 рангирай.
Жулва билаятрай мукунна ду­ссар нигьачIаврия бусласисса личIи-личIисса лишанну.
ЛичIи дурну дур яла-яла дан бюхъайсса терактирдал 12 жура:

1. Телефондалувухсса.
2. ЧIалачIисса кIанттурдай пIякь учайсса затирттал муляж дишаву.
3. КьюлтIну объектрай пIякь учайсса зат (1 килорайн бияннин­сса гуж бусса) дишаву ягу му пIякь учин даву.
5. Цания ца объектрал чIарав бацIан бувсса машина химиялул пIякь учай зат (50 килорайн бияннинсса тротилданул гуж бусса) дирхьуну пIякь учин баву.
5. Химиялул пIякь учай зат (500 кг. лирчусса тротилданул гуж бу­сса), дирхьуну объектрачIан нанисса шагьид усса машина пIякь учин баву.
6. ИчIура ишла дайсса кьай кунна чIалачIисса минарду (ловушкарду) дичаву, (0,5 килорайн бияннинсса тротилданул гуж бусса).
7. Объектрайн пIякь учай затиращалсса (50 килорайн бияннинсса тротилданул гуж бусса) террорист – шагьид уххаву.
8. Щил-бунугу цIаний пучрайхчIин пIякь учай зат (100 граммрайн бияннинсса тротилданул гуж бусса) гьан даву.
9. Ярагъ ва пIякь учай затру ишла дурну инсантал ширишилун бугьаву.
10. Радиоактивный затру ишла даву.
11. Загьру бусса химикатру ишла даву.
12. Биологиялул затру ишла даву.
Аьрасатнаву радиоактивный, химиялул ва биологиялул затру ишла дурсса терактру дансса нигьачIаву дур. Ми цинявннува бивсса зараллал чулухагу, кIул дан захIматшиврул чулухагу яла оьмур биотерроризм дур. Му журалул теракт дансса ца савав хъанай бур патогенный микроорганизмардал возбудителлащал зузисса ттуршвахъул предприятияртту бушиву. Бюхъай­ссар возбудителлу ва ми ишла дан­сса устройствартту кьюлтIну дазул кьатIату ларсун бучIангу.
Биотерроризмалул биян бувсса зараллу букьан бан захIматссар, цанчирча захIматссар му ишла дурсса кIанттурду кIул бан. Му бакъа­ссагу, хъинну ххирану дацIлацIиссар дезинфекциялул давуртту.
Биотерроризмалул иширттан ххуллу кьукьаву мурадрай, мудан итталу бувгьуну бикIан аьркинссар нигьачIаву дусса азардал возбудительтуращал зузисса, микробиологиялул оборудование дусса ва мунищал зузисса инсантал.
Владимир Кириллов
ХIадур бувссар
Андриана Аьбдуллаевал