Килиманджаро –дунияллийцири альпинистътурал хиял

41_2Цал-кIийла зунттал бакIайн лавхъун, кIия дунияллул караматшиврия неъмат лавснал ххишала му пиша кьабитан захIматссар учайссар. Вана укун уттигъанну Африканавусса Килиманджаро зунттул бакIрайн лахъан нижатрай лавгун бивкIсса личIи-личIисса миллатирттал вакилтурая сакин бувсса группалущал аьрххилия зана хьуну увкIунни жула лаккучу, Систем технологиярттал институтрал ректор КьурбанмахIаммадов Кьурбан ДинмахIаммадович.
Ва ур чIявусса зунттайн лавхъсса, буниялагусса зунттал альпинизмалул минахур. Цалва аьрххилия ва миччасса асардая Кьурбаннул бувсунни жул дянив хьусса ихтилатравугу.

— Килиманджаро зунттуйн лахъаврия чил билаятрал классик Э. Хемингуэйл луттиравугу чивчуну бур. Танзаниянал машгьурсса зунттул мицIлийн лавхъни, цуку-цукунсса асарду хIасул хьуна виву?
— На бувккуссар Э. Хемингуэйл «Снега Килиманджаро» тIисса лугу ва ккаркссар Генри Кинглул ва Рой Бейкердул ларсъсса киногу. Мяйжаннугу, луттираву зунттул бюхттулшиврия, миккусса тIабиаьтрал ххуйшиврия бувсун буссар. Му иш, Танзаниянаву буссаксса хIаллай, жунмагу, жула яруннан ккавккун, тасттикь хьунни.
Килиманджаро зунттул ляли­чIишиву ссаву дия учирча, учинна цийва тамаша бан увкIма, ссихIир бувсса куна, ясир уллай ия куну. Га бур дазу-зума дакъасса майданнив дев кунма бавцIусса, цинма-цуппалусса зунтту. Ца аьламатсса цуппагу. Экваторданийсса Африканал аьрщарай 5895 метралул лахъсса, кIий бакъассай марххалттанулун лавгсса бюхттулсса зунтту. Танзаниянаву гьарца зат дия му зунттуцIун, мунил цIаницIун дархIуну. Гьарнал зума-ккарччулу бия Килиманджаро. СсихIир бувсса кунма, нех дирхьусса туристътурал мугьалтту най бия миккун. АцIрахъул, кьурахъул километралул манзилданий чIалай бур цуппагу.
1902 шиная 1918 шинайннин мунийн учайсса бивкIун бур Кайзер Вильгельмлул бакI куну. Му цIагу дирзун диркIссар тIар 1889 шинал зунттуйн цалчин немецнал альпинист Ганс Мейер лавхъсса ппурттуву.
Тикку ялапар хъанахъисса суахили тIисса халкьуннал мазраву «Килиманджаро» тIисса мукъул мяъна дусса дия «пперха тIисса зунтту» тIисса . Та зунттуйсса Ухуру тIисса лахъшиврий Кибо тIисса вулкандалийн лахъан альпинистътурал жапасса иширан ккалли къабайсса бия. Яла захIматмур микку му лахъшиврийн аьдат шаву дия, акклиматизациялул биялар учайва. Ухуру пикрайн лахъайни, ккаккан дурну дия яла агьамсса 5 маршрут: Лемошо, Мачаме, Умбве, Марангу ва Ронгаи. Вай ритан бюхъайссар цIуллу-сагъсса, альпинизмалуву цукунчIавсса хIадуршинна дакъасса ва хасъсса снаряжение дакъасса ччима инсаннаща.
— Та хIасул хьуна виву Танзаниянавун иян ва Килиманджаролийн лахъан кьаст лархIусса хиял?
— На студентну усса тай жагьил шиннардийва айивхьуссара зунттавунсса аьрххирдайн лаглай. Дагъусттаннал ва Ухссавнил Ккавкказуллал сайки лахъан шайсса циняв зунттал бакIайн лавхъссара. Миннувух Эльбрусрайнгу. Килиманджаролийнсса аьрххи ттул хъанай бур дазул кьатIувсса цалчинсса аьрххину. Дунияллийцири альпинистътурал хияллавусса зун­ттур Килиманджаро. Яла мунийн кIинттул, ягу къурагьшиву дагьсса чIумал, жула ПпабакIуйн (3993 м.) ва Эльбрусрайн (5642 м) кунма, къамуксса захIматгу хъанай бур лахъан. Хъунмасса гъира бия Африканал тIабиаьт, жанаварт ккаккан, ти­ккусса халкьуннал багьу-бизулущал, культуралущал, аьдатирттащал кIул хьун. ХIасил Танзанияналгу бия жула кунмасса «Бавмурнияр ккавк­мур хъинссар» тIисса мяъна дусса учала. ЗунттучIан ца яла гъансса ххуллу бия Танзаниянал Моши тIисса шагьрулувух.
— Му аьрххилия винма дакIний ливчIсса, яла винма къулай бивзсса зат ци бур?
-Ттун сайки гьарзатрай дакI даркьунни. Нагу, ттущалсса гьалмахталгу махIаттал-хIайран хьуну зана бивкIру. Жун ххуй дирзунни зунттуйн лахъаврил щаллара сакиншинна, жу бавцIуну бивкIсса туристътурансса мюрщи къатри, танзан инсантурал жухра дурсса къулагъас, тайннал тIул-тIабиаьт. Цуппа зунттуя гъалгъавагу тIий акъара. МахIаттал увунна тайннал жанаварт буруччаврих дуллалисса къулагъасрал. Цахра дуллалисса аякьалул хъихъи бивтунъяв ягу ссалъяв къакIулли, я жанавартран, я лелуххантран жуяту, жул машиналия нигь дакъая. Жу цала итталун багьшивувагу кIул къабайва. Муксса тайннул лавай бавцIуну бияхха тикку.
— Зул группалуву Дагъусттанная, Аьрасатнавассагу цукIуй уссияв?
— Группалуву Португалиянавасса, цувама Германнаву ялапар хъанахъисса, альпинист, мукуна Ивановскаллал областьраясса 2 альпинист ва на уссияв. Зунттуйн лахъайни, жущал архIал ялагу кIия гид уссия тиччавасса Элиас ва Френием. Гай, жун кумаг буллай, жул пульс ва давление ххал дуллай, жул цIуллу-сагъшиврул къаралданий буссия. Цаннащал ца кIул хьусса цалчинмур кьинива жу цIакьсса дустал хьунав. Жула-жула шаппайн зана хьуну, хIакьинусса кьинигу буру цаннащал ца дахIаву дуну, цанначIан ца суратру гьан дуллай, хIала-гьурттуну. Пикрилий буру жулва аьрххилиясса хъун дакъасса фильм хIадур дан ва хъиривмур сезондалийгу цачIу цамур аьрххилий бачин хIадур хьун. Ххал банну.
— Танзаниянаву туристътуран, Килиманджаролийн бакъасса, цайми кIанттурдайн гьансса экскурсиялул программа дияв?
— Мяйжаннугу, зунттуйн ба­къасса, жу бувцунну Сафаралийн, Серенгети тIисса бярничIан ва Нгоронгору тIисса кратерданийн. Зунттуйн нанийни, Мошо шагьрулия бахьтта най, жу ритарду 40 км. манзилданул. Наниссаксса хIаллай жун ккавккуна тропикалул вацIа ва на ялув кIицI лавгсса жанаварт ва лелуххант яхъанахъисса африканал саванна. Микку жуща бюхълай бия каруннава маймунтран ва Туркато тIисса лелуххантран ччатI булун, миннуйх ках учин. Туркато бия жула хъатIултраха лавхьхьусса, ссурссулий кIяласса ща бусса лелу­ххант. Зунттуйн лавхъун, хъиривмур кьини Сафаралийх жу най бивкIру джипрай. Телевизорданувухнияр тай гьарзат бунияла ккаккан хъинну хIаз бия.
Яла-яла дакIний ливчIунни Нгоронгоро тIисса кратерданийн­сса аьрххи. Та бия 2000 м. лахъшиврийсса зунттал чарил кIану. Чарттал чIиртту куннасса ххяллалгу духьунссия 700 м. лахъшиврул. Тиву бакъасса журалул жанавартру бакъая: пиллу, жирафру, бегемотру, гамушру ва цаймигу. Кратерданул лагма-ялтту яхъанай бия Масаи тIисса халкь. Бияхха ца аьламатсса культуралул, багьу-бизулул халкь. Тайннал хъунмур дуланмагъ хъу-ризкьилия ва туризмалия дусса дия. ХIасил Танзаниянал хIукуматрал тайннахьхьун дакъа къадулайсса дия шинай цал жирафирдайн авлий буккансса ихтияр.
— Танзаниянаву уссаксса хIаллай вилла дарс дишаврил пишакаршивруцIун бавхIуну, тайнначIасса тагьар ци дурив ххал дангу бювхъурив?
— Жул группалуву ца на ияв кIулшивуртту дулаврил аралуву зузисса. Ттунгу, туну, хъинну гъира бия тайнначIа му аралуву ци иш бурив кIул бан, хъирив лаян. Яла ттущалсса гьалмахтурангу гъира багьуна ттуцIун. ТайнначIа бия хIукуматрал ва заллухъру бусса кIулшивуртту дулайсса идарартту. ХIукуматрал бакъа, укунмасса заллухъру бусса идарарттал иш-тагьар цукссагу къулайсса дия. Масалдаран, мукунми школардай кIулшивуртту дулаврих шинай ца оьрчIая ласайсса дия США-нал 3000 доллар. Тиккусса шартIругу дия хъинну ххуйсса. ЧIявуми нитти-буттахъалгу хIарачат бия мукунми школардайн цалва оьрчIру булун. Школардай гьарца классрал дия цанна-цанна ккаккан дурсса личIи-личIисса рангирдал школ форма. Жу бавцIусса гостиницалия арх бакъа бия технологический институт. МахIатталсса иш бия хъун бакъасса шагьрулий мукунсса вуз бушиву. Ялагу хIайран увунна тайннан ингилис маз кIулшиврул. Ттучаннаву, кафердаву, рестораннаву гьарма ия ххуйну бувчIинсса ингилис мазрай гъалгъа тIий. Африканавусса халкьуннан ингилис маз лахьхьин баврил даражалий махIаттал хьуну ивкIра. Яла чув цу хьуна акьирчагу, тай бия пиш къаувкуну ссихI къадуккайсса, хъинну дакIурдил хъинсса, хIалимсса халкь.
— Ци мазрай гъалгъа тIий, цукун бувчIин буллай бивкIру зулва мурадир­ттая?
— Гьар мудан мукIру шара чув бухьурчагу чара бакъа ингилис маз кIулну бикIан багьлагьишиврий. Ттун къамуксса ххуйну кIулли му маз, му иш гьар кIанай асаргу шай. Жул группалуву цукIуйвагу акъая ххуйну ингилис маз кIулсса, хIатта Германнавасса португалецнангума. Маз къакIулшиврул жул чIявусса суаллу, мисаллу жавабру дакъа личIлай бия. Щукру, ттухьра ингилис ва оьрус мазрал таржума дан каши дусса планшет диркIсса.
— Аьрххилий хъинну хIазсса, дакIний личIансса ишругу хьунав?
— Хьунакьай. Ца ппурттуву, бигьалаган вацIлуву бавцIусса кIанай, на ссаха зий, ци дуллай ивкIссарив, ахттайнсса дусса къурши тIитIин ци дахчуссияв, на муничIан ияннин маймун мунил ялтту буклай лявкъуна. Гьич ци барчагу маймун яла бищун бан къахъанай чIявусса ккавккуна. Ци хъап дарчагу ттуха кьюлтIну, му буччин тIий бакъая. Мукун ца бучIавай, цамур гъан шавай мадара авара увунав.
Ялагу ца чIумал гьанай буру зунттуксса пилданул лагма, гьанай буру му ккаккансса кьасттирай. Пилданун жуйн ссибивзхьун­ссия, бавчуннихха жуйн тIайлану. Чан-кьансса гьанавиххи къавхьуну къаливчIру, тIайлану бусан. Щукрулий бивкIру пил махъунмай кIура бавну лавгукун.
— Уттимур аьрххи чунсса, цумур зунттул бакI ясир дансса бур зул?
— ЦIана захIматри бусан. Къа­хъинссар учай дан дакIнийсса давурттая буслан. Бурганну гихунмай цукун ци шайрив. Цуксса хIайпнугу, жул 3 шинни Базардюзилийн ла­хъан ххуллу къабагьлай. Умуд бур ялунчIил лахъан хIарачат бансса.
Залму АьбдурахIманова