Дуснакь щинчIав нясив къабаннав

gta_5Июнь зурул 29-нний Дагъусттаннал уголовно-исполнительная система сакин хьуну 95 шин бартлаглай дур.

Совет власть дишиннин Дагъусттаннай укунсса система дурагу къадиркIун дур. Ванил гьану бивзун бур 1920-ку шинал. 95 шинал лажиндарай Дагъусттаннал УИС-ву цикссагу дахханашивуртту хьуну дур.

ХIакьинусса кьини Дагъусттаннал УФСИН-лул структуралувун духлай дур 9 идара: ИК-2 (исправительная колония строгого режима), ИК-7 (исправительная колония общего режима), ИК-8 (женская исправительная колония, ЛИУ-4 (лечебно-исправительное учреждение), Къизилюртливсса тарбиялул колония ва колония-поселение, МахIачкъалаливсса, Дарбантливсса ва Хасавюртливсса СИЗО-рду.
Махъсса 10 шинай Дагъусттаннал УФСИН-лий каялувшиву дуллай ур виваллил службалул генерал-майор Муслим МахIаммадович Даххаев.

— Муслим МахIам­ма­дович, цукунсса кка­ккияр­ттащал хьунадакьлай буру пишалул байран? Инава рязину ливчIсса давуртту ва щаллу бан къавхьусса масъалартту ци бур?
— Жулла системалун 95 шин хъанахъисса байран нава каялувшиву дуллалисса хъунмасса коллективрал, гьарицагу подразделениялул ххуйсса кка­ккиярттащал хьунадакьлай на рязину ура.
DSC_2908Гьарица шинах Аьрасатнал УФСИН-лул рейтинг дикIайссар жул идарарттал даврил ккаккияртту ххалдигьлагьисса. Март зуруй дурсса хIасиллайн бувну, жул Управление цинярдагу Аьрасатнал регионнаву 4-сса кIанттурдай дур. Ми хъинну ххуйсса ккаккиярттур. Жул зузалт, мяйжаннугу, хъинну хIарачат бусса, цалла даву ххуйну кIулсса ва жаваблувсса бур. Жул давугу бигьасса, ччиманаща зун бюхъайсса даву дакъар. ЧIявусса зузалтрал цалла-цалла давриву ххуйсса ккаккияртту чIалачIи дунни.
Байрандалун хас бувсса мажлисрай Аьрасатнал УФСИН-лул директорнал чулуха миннан дулунтIиссар ХIурматрал грамотартту ва личIи-личIисса бахшишру. Жулла байран кIицI дан дакIний буру шадлугърал даражалий, республикалул каялувчитурайнгу, личIи-личIисса министерстварттал ва ведомстварттал вакилтурайнгу оьвкуну. Дирирсса сант ишла дурну, барчаллагь тIий ура ттула коллективрахь, захIматшивурттах къабурувгун, цалва къуллугърал бурж дакI марцIну бартбигьлагьисса.
— ЦIанасса чIумал хIуку­матрал идарарттай сок­ращенияртту най дур, ссуссукьу буллай бур мин­нал бюджет. Вай ишир­ттал щавщи зулми идарарттайнгу биврив?
— Ва системалий каялувшиву дуллай гьашину ттул 10 шин хъанай дур. Мунияр захIматсса, къювусса, тIааьн бакъасса масъала цамур къавхьуссар. ДукIугу, гьашинугу 15% зузалтрал давур­ттая гьан бан багьунни. 35-40 шин хьусса жагьилтал шичча гьан бувну, гийх вайннан хIадурсса цамур даву дакъашивугу, вайннангу цалва къатта-къуш щаллу бан аьркиншивугу бувчIлай, хъинну рахIат акъа, дакI цIий ивкIра. Гьаксса бигьану бакъая архIал зий бивкIсса инсантал гьан бан, амма пайда бакъая.
Гьашину шинал дайдихьулий 10%-рал чан бунни жул харжру. Щалагу Аьрасатнал УФСИН-лул бюджет 25 миллиардрал ссуссукьу бунни. Туну му иш жунгу асар къавхьуну къаливчIунни. ДукIу 100, гьашину 175 инсан даврия гьан ан багьунни жун. ХIакьинугу ми иширттая дакIниву тIааьн бакъасса асарду бур.
— Ххувшаврил байран­далуцIун бавхIуну баян бувсса амнистиялувун агьсса цими инсан итаавкьуссар хIакьинусса кьини дуснакьирттава? Бястлихун багьлагьисса кIанттурду, хьунадакьлакьисса захIматшивуртту цукунсса дия?
— Амнистиялувун агьлай ур Дагъусттаннал исправительный колониярдай щяивкIсса 34 инсан. Мукунма амнистиялувун агьлай ур 2219 инсан условнайну дуснакь увсса. (Амнистиялувун багьлагьиминнал хIакъираву балжину чивчуну бу­ссар «Илчи» кказитрал 22-мур номерданий, лажин 22-мур — А.А.). ХIакьинусса кьини цинярдагу жул идарарттава итаавкьуну ур амнистиялувун агьсса 140 инсан. Ва масъалалуцIун бавхIуну цаппара бувчIинбавуртту дан ччива. Инсантуран ххан бикIай амнистия буккайхту, мивун багьлагьими гацIана итабакьайсса кунма. Амнистиялул хIакъиравусса постановление бувккун махъ, дачIи шин дуллай дур хIукуматрал мивун багьлагьими ххалбан. Му чIумул дянив жул зузалтран хъуннасса даву дан багьайссар гьарица дело гьаз дурну, цума ссахлу щяивтун урив, дуснакьраву уссаксса хIаллай тIулдакъашивуртту дурнурагу дакъарив ххалдуллай. Му давриха зузисса хасъсса подразделение буссар. Цаппарасса, постановлениялийн бувну амнистиялувун багьлай бухьурчагу, дуснакьраву тIулдакъашивуртту дурну духьурча, итакъабакьай­ссар. Мукунсса чIумал амнистиялувун багьлай буна, цанни итакъабакьлакьисса тIисса рязибакъашивуртту дикIайссар. Миннащалгу ссавурданий бувчIин буллалисса ихтилатру байссар жул зузалтрал.
— Цими инсаннал къуртал бувссар гьашину школа тарбиялул колониялий? БикIайрив ххуйну дуклакиссагу? Ссаха зунтIиссар ми уттиния тихунмай?
— Аьмсса кIулшивуртту дулайсса школарду буссар жучIа 2-мур исправительная колониялий, 7-мур исправительная колониялий, тарбиялул колониялий, ЛИУ-4-лий. Ми цинявппа школардай 500-ннийн бивсса инсантал дуклансса кIанттурду буссар. Амма миксса инсантал жучIасса школардай тачIав къабикIай, цанчирча школардай дуклан бучIину бур так 30 шинавун бияннинсса жагьилсса инсантуран. ХIакьинусса кьини жул идарарттайсса школардай 150-нния ливчусса инсантал дуклай бур. Гьашину школа къуртал бувну экзаменну дуллай ур 28 инсан. ТIайлану бусан, жучIасса школардай ххуйну дуклакисса нажагьсса бикIай. КьатIув дуккаврихух лавгун къабивкIсса жагьилтуран шикку дуклан бигьану къабикIай. Му бакъассагу, жул колониярдай буссар сварщикнал, тIаннул усттарнал, паркетчикнал, каменщикнал, слесарьнал ва цаймигу сянатру лахьхьин дайсса профессионально-техническое училищалул филиаллу. Колония-поселениялий 6 зуруйсса дуклан бикIайссар, вайми колониярдай ца шинайсса.
Къуртал бувну махъ миннахьхьун пиша лавхьхьушиврул лицензиярду дулайссар. Шикку цумур-дунугу сянат лархьхьуминнан дуснакьрава бувккун махъ цалва хIарачат бансса къулайшинна дур.
— Шайссарив дуснакьраву бунува институтравун буххан? Ишлассарив зучIа махъсса ппурттуву сийлувун дагьсса дистанционное обучение?
— Ттухьва цIуххирча, му профессиональное образование ласун ччисса инсаннан хъинну аьркинсса къулайшинна дур. ЖучIа щябивкIминнахь ихтияр дуссар ччимур техникумравун, институт­равун, университетравун був­ххун, му журалий кIулшивуртту ласун. Амма мукунсса дуккаврих миннан багьа булун аьркинссар. 15 азарда къуруш шинай дулай­ссаххай ура. Мунияту дуснакьраву щябивкIминнаву мукун дук­лан ччисса чIявусса къабикIай. ЦIанасса чIумал жучIа мукун дуклакисса 4-5 инсан ур.
— Муслим МахIам­мадович, 5 шинал хьхьичI жува хьунабавкьусса чIумал, ина буруккин­ттарай ияв дуснакьир­ттавуми, бачIивагу давурттал дузал бан ччива, тIий. Му масъала ссайн бивну бур, хьурив тания шихуннай цукунчIавсса дахханашивуртту?
— ХIакьинусса кьини ца яла захIматмур ва ттунма хъинну щаллу хьуну ччимур масъалар му. Дуснакьрайсса инсан тIайла ацIаншиврул, хьхьичIа-хьхьичI му даврил дузал ан аьркинссар. Трудотерапия учивияв на. Ва къуллугърай авцIуну мукьах на мудангу му масъалалул ялув бакI цIуцIаву дуллай ура, республикалул хъуниминнайн ияннин уклай. ДукIу Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлучIасса совещаниялийгу гьаз бувссия мува масъала. Мунал гиккува цаппарасса къуллугъчитурайн тапшур бувна. Амма личIисса дахханашиву къархьунни. Жул идарарттай щябивкIминнал бувагу 14-15% бур зузисса. Давур­тту духьурча, вайннал хIарачат банссия. Масала, хIакьину хъаннил колониялий 200-ннийн бивсса хъами бур. Вайннаща лултту-ялттусса, хялатру, муму-тамур дурухлан хьунссия, амма заказру дакъар. Аьркинмур жучIа заказ дуллай бакъарча, цайми кIанттурдай дуллай бур. Нава рязисса иш му хьунни, ларгсса шинал ахирданий жу икьрал дарду Каспийскалийсса листовой пюрундалул заводращал пюрундалунсса тIаннул каркасру дуллан. ЧIярусса арцу къадацIарчагу, инсантал даврихун бичин хъанай бур.
— Вила биялдарайсса идарарттал ялтту цуксса чIявуну уккара? Хьуссарив вилва зузалтрал дуснакь бувминнал ихтиярду ссуссукьу дурну ягу цайми тIулдакъашивуртту дурну жавабрайн бувцу­сса кIанттурду?
— Нюжмардий кIийла ияй­ссара на ттула биялдаралусса цаппара идарарттайн, миккусса тагьар ххалдан. Ца-ца чIумал хархавар бакъагу лагара, цума ссаха зий урив ккаккан.
Дуснакьраву щябивкIминнал тIулдакъашивуртту дурсса, дуснакьрал низамрава бувксса кIанттурду бикIай. Хьунабакьай мукунма жулва зузалтрал низам къадурурччусса кIанттурдугу. Мунияту, дукIугу, гьашинугу чIявусса зузалт жавабрайн буцин багьунни, хIатта даврия букьан бувссагума кIанттурду хьунни. Укунсса идарарттай кьянкьасса низам аьркинссар. Укун къазурча, низам дишин къахьунтIиссар.
Ттун личIишиву дакъар, дуснакь бувми бикIу, ттулва зузалт бикIу, тIулдакъашиву дурсса гьарица инсан жавабрайн уцинтIиссар.
— Дуссарив Дагъусттаннал УИС-рал шиннардий нанисса, нирхиравун дагьсса зулла аьдатру?
— ЧIяруми идарарттай дикIай цIакь хьусса, ишласса цалла аьдатру. Дуссар жул системалувугу. ХьхьичIва-хьхьичI жул хъуннасса аякьа дуссар жулва ветерантурах. Гьарица байрандалий ми барчагу бувну, чIири-хъунсса бахшишру дан хIарачат бару.
Мукунна хъуннасса аякьалулун лавсун буссар аьпалул хьусса зузалтрал оьрчIру. Миннангу, байранну дусса чIумал, шагьрулуву чув-бунугу шадлугъру дайсса кIанттурдайн бавтIун, ссупрагу тIивтIуну, дялахъру дайссар. Дулайссар ххуйсса бахшишру. ЧIун-чIумуй арцуйнусса кумаг банссагу чаран лякъару. Му бакъассагу, жул системалуцIун цIакь бувну бу­ссар 1-мур МахIачкъалаливсса нину-ппу бакъасса оьрчIал интернат. АцIра шинни жу му интернат жула аякьалулун лавсун. Гьарица байрандалий ягу выпуск дусса чIумал лагайссару минначIан бахшиширттащал. Гьуртту шайссару цинярдагу микку дуллалисса мероприятиярттай, жул зузалтрал ккаккан дувайссар цалла хIадур дурсса концертрал программа.
— Циксса бур хIакьину зучIа кIусса, халкьуннавун аваза бувтсса тахсиркаршивур­тту дурну щябивтсса?
— ХIакьинусса кьини 2500-хъул инсан щяивкIун ур жучIа кIусса тахсиркаршивуртту дур­сса, 300 инсан ур ляличIинура оьхIалсса, халкьуннавун аваза бувтсса тахсиркаршивуртту дурсса.
— Вила биялдаралусса идарарттаву цумур дур винна яла захIмат хъанахъимур?
— БувчIлачIисса куццуй, жул системалувусса царагу идара бигьасса дакъар. Вай дур хасъсса контингент бусса, цайминнуха къалархьхьусса идарартту. Миннувугу, ттулва пикрилий, яла захIматмур, яла личIлулну ва мугъаятну зун багьлагьимур дур оьрчIал тарбиялул колония.
Му цурдагу Москавливсса жул системалул хъунаманал амрулийну ттуцIунна цIакь дурну дуссар. На ччя-ччяни ияйссара миккун. ЦIана щалагу Ухссавнил Ккавкказуллал округрай оьрчIал колониярду ларкьуну, ца Дагъусттаннай риртун дур. ЦIана тиха-шихамигу жучIан бувцуну бучIан най бур. Утти жул оьрчIал колониялий 100-ннийн бивсса оьрчIру бикIан тIий бур. Жунгу хIадур хъанан багьлай бур миннащал аьркин­сса куццуй зун. Инсан ивкIусса, оьсса тахсиркаршивуртту дурсса бухьурчагу, вай бур оьрчIру, мюрщи оьрчIал психология ду­сса, ччимур дан бюхъай­сса. Вайннащал зун ляличIисса устталугъ аьркинссар. Вай оьрчIру шива цукун баххана хьуну, цукунсса инсантал хьуну буккантIиссарив жуятур хъар хъанахъисса.
ОьрчIал колониялия ливчуну махъ захIмат хъанахъимур идара дур Тюбелийсса аьмсса низамрал колония – ИК-7. Му циван захIматссар учирча, ми­ккун букIлай бур мюрщисса тахсиркаршивуртту, масала, цурк, аварияртту дурну, чIирисса чIумуй, дянивну 3-4 шинай дуснакь бувсса инсантал. Шивусса оьрмулийн вардиш хьуннин, нирхиравун багьаннин ми условно-досрочнайну ягу чIун къуртал хьуну итабакьлай бур. Цавай букIлай, цавай лаглай, миннащал аьмсса маз лявкъуну, тIайласса ххуллийн кIункIу бан чIун диял къашай. Ми цив­ппагу захIматну хIала буххайсса бикIай.
— Ттизаманнул дунияллий хъинну ишлану дур электронно-технические средства. Зул идарар­ттай зузиминнан миннуя бигьашиву дуривкьай ягу миннулгу цалла «минусру» дурив?
— Мяйжаннугу, хIакьину щалвагу Европанаву хъинну ишлану дур электронно-технические средства. Жува му чулуха 10-хъул шиннардил махъун багьну бунугу, жучIарагу ми гьарица кIанай ишла дуллай бур. ХьхьичIра, ми дакъасса чIумал, хъинну захIматну бия, хаснува жул куннасса идарарттай зузиминнан. ЦIана жучIа гьарица колониялий буссар камерарду, къатраву, хIаятраву, чапарданучIан бияннин гьарица кIанай цума ци дуллай уссарив ккаккан буллалисса. Ча, жун камерардая хъунмасса кумаг хъанай бур. Миннух бурувгун жуща дуснакьрал вив хьун нанисса тахсиркаршиву хьун къаритан бюхълай бур. Масала, камералувуми куннащал кув бивну бухьурча, 2-3 минутIрал дянив миккун бувкIун, ца къахьунмур хьуннин ми паракьат бан хъанай бур. ТIайлассар, жу уттигу багьайсса куццуй щаллуну бакъару электрон средстварттал, так 80%-рал дузалну дур цинярда подразделенияртту.
— Яла чIяруну ци журалул тIулдакъашивуртту хьунадакьай зул идарарттаву?
— Яла чIяруми тIулдакъа­шивуртту дикIай дуснакьрал вивсса низам­рацIун дархIусса, низамрал ххуттава бувксса. Масала, кIюрххил ссят 6.00. хьусса чIумал бизан аьркинссар циняв, шанай ливчIсса ишру чансса къашай. Гъинттул бикIу, кIинттул бикIу дуснакьравусса циняв стройрайн бувккун, столовайлувун гьан аьркинссар. Шай мукун къабувксса, къабучIи буллалисса кIанай пIапIрус увкусса кIанттурду. Ччя-ччяни хьунабакьай дуснакь бувминнал дянив дагьсса, передачартту ларсун бувкIминнал дуснакьравун наркотикру булун кьаст лархIусса ишру. Низамрайн мютIи бакъами, тIулдакъашивуртту дуллалими жу жавабрайн буцайссар. Дуснакьравува буссар тахсир хьуми щябитайсса кIанттурду. Шиккува учин, дуснакь бувми чIумуяр ччяни итабакьин ччисса чIумал, ми ишру бахчайссар.
— Махъсса шиннардий зучIа цукунсса тахсир хьуми чIяву хьунни, цуми чан хьунни?
— ЖучIа шиная шинайн чIяву хъанай бур наркотикиртталшиврий щябивтми. ХIакьинусса кьини жул идарарттай щяивкIсса 4 азара инсаннава 600 мукун­сса ур. Аьрасатнал регионная жучIанма бувкIминнаву чIявусса бур хъямалашин дурсса, инсан ивкIусса. Хъинну чан хьунни махъсса шиннардий цурк бувну щябивтсса, сайки бувагу бакъар машинартту бавцусса.
— Буссарив зул идарар­ттай спортзаллу, бувай­ссарив спортрал бяст-ччаллу?
— Гьарица колониялий, хъунисса бакъахьурчагу, цин лав­хьхьусса спортзаллу бу­ссар, дуссар тренажерду, спорт­инвентарь. Дуснакьравуми хъунмурчIин кьатIув ттуплий буклан бикIай. Азарвахъул инсантал бусса кIанттурдай, цалла-цалла командартту дурну, бястлий буклан бикIай. Миннащал жул зузалтгу буккайссар цаламур команда сакин дурну.
— ХьхьичIва хьунабавкьусса чIумал ина пик­рилий ияв дуснакьрава итабавкьуминнан гьан­сса кIанттурду бакъар, ххуйну хьунссия укун­сса инсантуран реабилитациялул центр барча тIий. Ссайн бивну бур хIакьину му масъала?
— Мукунсса центр бансса хIукуматрал постановлениялул проект танийва буссар. Амма му масъала ттигу щаллу хьун бувар. ХIакьину му чара бакъа аьркинсса заведение бур. Дуснакьрава бувксса чIявуминнал къатта-къуш, бацIансса, гьансса кIану бакъар. Ми давурттай бацIан чIун аьркинни. ЦIана пиша бусса инсантураннагу давуртту дакъар. Дуснакьрава бувкми чIумуйсса, 4-5 зуруй­сса бацIансса, дука-хIачIансса, уттубишинсса кIану аьркинни. Укун жучIату лавгсса, гьан кIану бакъасса чIявусса инсантал «вацIлувуминнал» цачIанмай кIункIу бунни, миннава чIявусса кьатIгу бунни. Ча, дуснакьрава бувкми социальнайну бурувччуну бакъар.
— Дуснакьраву цалла законну дикIайссар, мигу кьатIувминнуяр тIайлассар тIун бикIай?
— ХIисав дарча, дуснакь­равуминначIасса законну, мяйжаннугу, кьянкьасса ва тIайласса дур. КьатIув инсаннал цанначIату цаннал зат дацирча, личIисса къулагъас къадантIиссар, дуснакьраву мукунсса ишру къакьамул­ссар. Ца аьркин бакъасса махъ учирча, мунихлугу жаваб дулай­ссар. Сий дусса ца инсаннал мукъух азарахъул инсантурал вичIидишайссар. Ххуй да­къасса преступленияртту дурми, масала, балугъравун къабивминнай къия дурми, дуснакьраву къа­ххуйну кьамул байссар. Мукунсса инсантуран дуснакь баврицIун, кIивува дуснакьравугу оьрмулухун танмихI байссар.
— Зума дугьавал барзгу бухьувкун, муницIун бавхIусса суалгу булун ччива. БикIайрив дуснакьирттаву зума дугьлагьи­сса? Битайссарив ми дугьан?
— Жул идарарттай щябивкI­миннал 80% зума дугьлай бур цIа­на. На нава махIаттал хьунна, тIайламур бусан, рязигу хьура му иширая. Зума дургьуминнан къулайшинна дан жугу хIарачат барду. График баххана бувну, кIюрххилсса ччяни дувару. Зузисса бухьурча, даву цахъи куклумур, бигьамур дуллали бару ягу зузисса чIун чIири дару. Жу жучIаваминнал зума дугьлагьаврия рязиссару. Му чIумал дуснакьравусса тIулдакъашивуртту хъинну чан шай.
— Муслим МахIамма­дович, вилла системалувусса служба престижныйсса службалун ккалли буварав ина? ЧIявусса бикIайрив зучIан даврийн буххан ччисса? Ссах урувгун, ци хIисавравун ларсун кьамул бувара?
— Жула системалувусса служба хъинну захIматсса службалун ккалли бувара на. Чапалсса, заралсса, дурмур къачIалачIисса даву дунугу, жун жунна му престижныйну чIалай дур. Цанчирча укунсса даврий зун гьарнан къаччантIиссар, шикку зунну тIий бувкIсса инсантал кьянкьасса инсантуран ккалли бувара на. Жун зун багьлай бур кьатIув къаххуйсса тIуллу дурсса – инсан ивкIусса, цаманай къия дурсса, хъямалашин дурсса инсантуращал. Ми бур психика саргъун дакъасса, ссавур кIюла дурксса, чарагьатсса инсантал. Ххишалдаран чIявуми туберкулезрал, СПИД-рал къашавайсса, ВИЧ-инфекция ду­сса бикIайссар. Лахъайсса азар дусса бухьурчагу, жул зузалтран миннайх ках-шах тIий, жипавух бухлай, цIухла бихьлан багьай­ссар, хIасил, жун къашавайминнащал гъансса контактрай зун багьайссар. Туберкулезрал къашавайсса инсантал цивппагу бикIай му азар цайминнайнгу лахъан дан хIарачат буллали­сса. Жул мадарасса зузалт мукун къашай хьуну лавгссар.
Даврийн кьамул буллалиний на хьхьичIа-хьхьичI ургара образованиялух, бюхъавай аьралуннаву къуллугъ бувсса ччан бикIай. Му бакъассагу, даврийн буцлацими на ххалбара полиграфрай (детектор лжи) наркотикру ишла буллай бивкIссавагу бакъарив кIул бан.
ДукIу даврийн кьамул уллалисса 10 инсаннава 5-6 инсан лявкъунни наркотикру ишла буллай бивкIсса. Мукунминная жул системалуву пайда ба­къассар. Ча, даврийн буцлацими на хъинну мюрш ивкIун, ФСБ-лийхчIин, МВД-лийхчIин хъирив лавну ххалбувара.
— Цукунсса хасиятрал бикIан аьркинссар УИС-рал идарарттай зузими?
— ХьхьичIва-хьхьичI ми бикIан аьркинссар инсаншиву дусса. ТачIавгу хъамабитан къабучIиссар, ци тахсиркаршиву дурсса ухьурчагу, дуснакьравумагу инсан ушиву. Цалла власть, къуллугъ ишла бувну, дуснакьравуминнай гуж буллан цукунчIав къабучIиссар. На навагу мукунсса иш къахьун хъинну ялув авцIуну уссара. Мукунсса зузалтгу кьянкьасса жавабрайн буцайссар. Миннан му ххуйну кIулссар. Му ба­къассагу, жул системалуву зузими бикIан аьркинссар кIулшивуртту ду­сса, иш-тагьар кIулсса, ссавур ххисса. Яла-яларив, цалва пиша ххирасса.
— Муслим МахIамма­дович, инавагу кIицI бунни, дуснакьирттаву чIявусса бикIайшиву туберкулезрал ва цаймигу азардал бувгьусса. Цуксса дузалну буссар хIакьину УИС-рал идарарттайсса больницарду ва медчастьру ттизаманнул оборудованиялул?
— ХьхьичIрасса шиннардих бурувгун, хIакьинусса кьини жул больницарду ва медчастьру 99% дузалну буссар багьлул ххирасса дарурттал ва ттизаманнул оборудованиялул. Гьарица аьркинмунил дузалну бушивруцIун, туберкулезная больницалий (ЛИУ-4) зий бу­ссар кIулшивуртту дусса, ххуйсса хIакинтал, уссар кIикку зий медициналул элмурдал кандидат. Ва больницалия ихтилат багьнавхьур бусан ччива, жучIан бучIай чIявусса ва азар дияйнин дирсса, гьутрурдая цичIар къалирчIсса. Ва бур региондалул центр. Жулвами бакъассагу шиккун бучIайссар Чачаннавагу, АьсатIиннавагу, тиха-шиха цайми кIанттурдаягу. Гьарица нюжмардий кIия-шама инсан ивчIай, судрал хIукму баннинагу къаливчIун. Ларгсса шинал ва больницалий 20-нния ливчусса инсантал ливтIунни. Медициналул иш жучIа лавайсса даражалий буссар, бан бюхъайсса кумаг буллалиссар. Хъинну ялув бавцIуну дуллалиссар мукунна профилактикалул даву.
— Властьрал вакилтураву, къуллугъчитураву бурив зул масъалартту щаллу бан кумаг буллалисса, чIарав бацIлацIисса?
— На нава кIийла хьунаавкьура Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлущал. Мунал гацIана тапшур бунни на гьаз бувсса масъалартту цаппара ведомстварттайн.
Банну-хьунну тIий бур, амма хIакьинусса кьинигу чIалансса кумаг къавхьунни. Цалсса, жул службалул захIматшиву бувчIлай, так дакI данмур буллай, чIарав бацIлай бур. ЦIана чIунну захI­матсса дурча, минначIагу каши дакъахьунссар. ЖучIарив заказру духьурча, производство хутIравун рутансса каши хъуннасса дур. Амма заказру дакъар. Жуща хъунисса фирмардащал ччалли буккан, тендердануву гьуртту хьун бюхълай бакъар.
— ХIакьинусса кьини зулла системалуву винна дакI къадакьлакьисса кIанттурду ци бур?
— ХIакьинусса кьини жучIан бучIай кIусса, оьхIалсса тахсиркаршивуртту дурну, куклусса танмихIрайн бувцусса инсантал. Масала, байчарасса инсаннал арс ивкIуну, къатри ччурччуну, цимирагу азардахъул къуруширттансса зарал биян бувну, цаманай зулму-къия дурсса, чIярусса шинну дулун аьркин­сса инсан, тахсирдануха лав­хьхьусса танмихI къакьувкьуну, чIирисса чIумул дянив уккай. Му зат къащи хъанан бикIай. Нагу зулмукар акъарача, амма кIусса тахсиркаршиврух куклусса танмихI кьукьаву тIайла бизлай бакъар.
— Ивссарав цайми регионнайсса вилла куннасса идарарттайн, ци личIишиву дия?
— Цайми регионнайсса идарарттай ххуйсса ци дур учирча, тиккусса шартIру, ахIвал ххуй­сса бур. ЖучIара дакъар хIакьину типовойсса колониярду. Вай дур цимирагу шинал хьхьичIсса, зирзуну нанисса, тIартIсса къатри.
Тийх тIурча дур колониялун куну дурсса хасъсса цIусса къат­ри. Дуснакьравуминнангу цин лархьхьусса шартIру дикIан аьркинссар. Жущара миннан цукун-дунугусса шартIру дан хъанай дакъанура, минная тIалавшинна дуллан къашайссар.
ХIакьинусса жул идарарттаву так СИЗО-1-лул къатри дур ттизаманнул тIалавшиннардаха лархьхьусса цIусса къатри. Миву щябивкIминнан ххуйсса шартIру дуссар, ца инсаннан 4-5 кв. м. ккаккан дурну дуссар. Укунсса чIумал зузалтраягу, щябивкIминнаягу тIалавшинна дан бигьану бикIай.
— Муслим МахIам­мадович, бувчIлай бур 9 дуснакьрал идаралий каялувшиву дуллалисса, чIявусса инсантал кьамул буллан багьлагьисса вил игьалагансса мажал къабикIайшиву. Ци чулийгу, мажал биривсса чIумал ссаха зун, чув игьалаган ххирар вин?
— Мяйжаннугу, игьалагансса чIун нажагь дакъа къадирияй. КIюрххил ссят 7-нний учIара даврийн, хьхьувай ссят 9-10 хьусса чIумал лагара.
Ххуллун кьинигу на зий икIа­ра. Му на агьали кьамул бай­сса кьинир. Цалва-цалва буру­ккинттащал бувкIсса чIявусса инсантал бикIай, хIарачат бувара ми циняв кьамул бувну, миннал масъалартту щаллу бан. АлхIат кьини чара бакъашиву дакъахьурча, хъатIайн-хъиншивурттайн, къаоьвчирча, шавату кьатIув къауккара.
— Ци пиша язи бувгьунни вил оьрчIал, бурив вилва ххуллийх наниссагу?
— Ттул душ дуклай бур Москавлив медициналул институт­раву. Ца шинава къуртал бан­ссар. Арсналгу къуртал бунни институт Москавлив.
Органнаву зун ччай ур. Ттунмагу, кулпатрангу, тIайламур бусан, му органнавунияр цамур паракьатсса, кIюрххил увккун, ахттакьунай зана шайсса даврий ччива. Амма ванан органнаву зун хъунмасса гъира бур. Ттунгу ванацIун акьин багьлай бур.
— Пишалул байрандалул гьантрай ци учин ччива вилва зузалтрахь?
— ЗахIматсса чIун дур. НукIурагу кIицI ларгсса дахханашивурттал инсантал аьра­ттал буккан бувну бур. Укун захIматсса чIумал хьхьичIва-хьхьичI учин ччива цIуллу-сагъшиву ва ссавур. Сокращениярттавун багьми дакIния буклай бакъар, сант дагьайхту махъунмай буцивияв. ЧIа тIий ура цинявппа зузалтран тIайлабацIу, кулпатирттаву куннан кув бувчIлачIаву. Хъунмасса барчаллагь учин ччива гьарица жура дуллалисса давурттал чIарав бацIлацIисса, жагьилминнащал опыт кIибачIлачIисса жула службалул ветерантурахь.
Ялагу барчаллагь учин ччай ура жуятува арх къабувцун, мудангу чIарав бусса, аьпалул хьусса жулва зузалтрал кулпатирттахь, оьрчIахь. ЩинчIав дуснакьравун агьансса къабукканнав. Дуснакьирттаву щябивкIмигу бакIрай бавцIуну, тIулдакъашивуртту къадурну, ччяни жула идарарттава гьаннав.
— Барчаллагь, Муслим МахIаммадович. «Илчи» кказитрал коллективрал чулуха барча уллай бура инагу, вил коллективгу пишалул байрандалущал. ДакIниймур дузрайн букканнав, каши ххи даннав.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал