Ися Аьбдуллаев: «Жилданул ганзшиврул чIалачIи къадайссар чивчумунил агьамшиву…»

saev_4Найбуна учинна, ва номер ххишала бакъа бюхъан буллалисса материалну хьунни ххаллилсса аьлимчу, надирсса инсан, профессор Халидлул арс Ися Аьбдуллаевлуща ларсъсса интервью. Аьдатравун дагьсса журалий, жул ихтилат хьуна редакциялул хъамал кьамул бай къатлуву, чяйлул пинжандалухун. Ихтилат байбишайхтува, ттуву загьир хьуна дарихсса пикри, ва аьлимчунал уттавасса, куртIсса ва аькьлу ххисса ихтилатрава гьаз хьуну нанисса хIайрансса атмосфера чичрулул стенограммалуща буккул итталу щалва бацIан бан къахьунссархха тIисса… Амма хьусса ххай буру. Халидлул арс Ися, махъ бакъа, бюхттулсса интеллигентшиврул заллу ур. Ванаву яхьуну, лирчIун дур утти нажагь дакъа хьунакъадакьайсса «академичность». Мунийн бувну, ва интервьюгу жу маслихIат буллай буру дуккин, ккаккан, анавар къабувккун, вания ласласисса тIингу, тIааьнгу бюхъайссаксса лахъи буккан буллай.
ПатIимат Тахнаева

— Ися Халидович, вил биографиялул цаппара кIанттурду жунгу кIулну бухьунссар. Мукун бунугу, жун ччива вилва оьрмулуцIун бавхIусса ца­ппара эпизодирттай ина инарагу чIурчIав дурну. Ци багьу-бизулул бия вил нину-ппу, чув ларгссар вил оьрчIшиву?
— Щихь цIуххирчагу, хIакьину цинявннал цалла нясав чара бакъа дахIлан бикIай цIанихсса тухумрацIун, агьлулуцIун. Мивугу луглан бикIай хантурах, багтурах. Ца ххуллух ттул шяравучунал чивчуну бия цалла нясав кIиниязтурая нанисса дур тIий. Лак­рал тIурча, тачIавгу къадиркIссар кIиниязшиврул титул, цIа.
На нава Гъумучатусса­ра, Да­гъусттаннай ца яла хьхьичIавасса культуралул ва политикалул центрну хIисав хъанахъисса. Ттул тухумраясса агьлу цивппагу лайкьсса агьлуну бивкIун бур, маччашивурттугу хъуни къатращал, хъуни тухумирттащал дуллалисса диркIун дур. Аьбдуллахъул, Аьбдухъул, Нураттинхъул, ХIажиисяхъул, Абухъул, МахIатIахъул – вайнна жул хъинну хъунмасса кьибил-тухумрал цIарду. ХьхьичIра жул ххалал лухччивгу цачIусса диркIун дур. Миннул дачIлачIавугу диркIун дур укунсса: ца шинал ххулув байсса бивкIун бур ца кулпатран, хъиривмур шинал – вамур кулпат­ран, шамилчинмур шинал – гамунин. Цавагу агьулданухь ихтияргу къадиркIун дур ххалал лухччи харж дансса, даххансса. Мукун лирчIунгу дур колхозру хьуннинцIа.
Ттул ттаттал ппу – Гъумучатусса Аьвдуллагь Къапкъазуллал дяъвилия махъ 8 шинай зий ивкIун ур Гьидалтиял махIлалул найпну. ТиччаллицIун вардишгу хьуну, тайннащал ххуйсса дусшиву даву дакъассагу, танал тикку сакин бувну бур кIива кулпат, дурцуну дур кIира щарсса: ца Аьхьхьахъатусса, цагу – Гьидалтилиясса. Мунал тиккусса дус-хъамаличунугу хьуну ивкIун ур Макьсуд Аьлихановлул ппу – Аьлихан Аьлиханов. Му Къуйсубуллал махIлалул найпну ивкIун ур. Мукуна ттул ттаттал буттал хъинну гъансса дусну ивкIун ур Инкьавчил Дивир. Кьулкусса шиннардий му Дивирдул мачча­сса инсан – Пирбудагъ Дагъусттаннал виваллил эмиграциялухьхьун агьну ивкIун ур, барз ва бачIиннуй яхъанай ивкIун ур Гъумук жул кулпатраву. Яла лавгун ур Самаркьаннайн.
— Виваллил эмиграция тIисса ци тIиссар?
— Тани Ххунзахъ ацIан танан нигьачIаву диркIун дур хъуннасса. Мунийн бувну, тиччалугу кьабивтун, учIан багьну бивкIун бур Гъумукун.
1836-ку шиная шинай Гъази-Гъумучиял ханлугърайсса дивандалул маслихIатрал шарикнугу (членну) ивкIун ур ттул ттаттал бутта Аьвдуллагь. Му маслихIатрал мажлис сакингу бувну бивкIун бур уздантурал тайпардал дянива увчIусса шама вакилная. Мунил хIакъираву чивчуну бур Къапкъазуллал рузнамалий (календарьданий). Аьвдуллагь Агъларханнал назирну ивкIун ур, ххалгу бигьлай ивкIун ур политикалул ва дяъвилул масъалартту.
— Агъларханнал секретарьну тIурча, ивкIун ур МахIаммад-Мирза Мавраевлул ттатта.
— Хъинну тIайлассар! Ми бивкIссар уртакьтал. Ца зат ялагу: я хантураясса, я чIанкIахъаясса цува ивкIун акъанува, ттул ттаттал буттаща бювхъуну бур та чIумул политикийсса иширттавух чялишсса гьурттушиву дуллалисса даражалийн лахъан. Тарихчи, улчалахьхьу, полковник, бусаларду батIу, жула учитель МахIаммад-хан Пашаевлул ттухь бувсуна Аьвдуллагьлул буттал буттахъулгу Сурхай-ханнал чIарах бавцIусса инсанталну бивкIшиву. Мукунма, цивппа уздантураясса бунува, ханнал ичIаллил маслихIатчиталну бивкIшиву.
— Ангара Булатовал гъанчу акъарив Пашаев?
— Ди. Буттауссур. 1962-кусса шинал на миннанний хъамалу уссияв, му чIумал мунал нину Къистамангу сагънува буссия. Танилгу бувсуна ттухь ттулва ппухълунная, бувсуна мигу, Сурхай-ханнал арсругу имчактал бивкIшиву, яни ккуккулул уссурвал. Аьвдуллагьлул цIагу та чIумалла машгьур хьуну дур жул агьлу-авладрал дянив, мура цIа диркIун дур ттул ттаттал буттангу, ттаттангу, мура цIа дирзун дуссар ттул арснангу. Шиккува учин, та Аьвдуллагьлул оьрчIал оьрчIаясса ца, яруссаннайх къяртта дусса чув, хIакьину яхъанай уссар Туркнаву, танал цIагу Бюлент Аьвдуллагьри. Гъумучиял Аьвдуллагьлул арснал гьурттушиву дурну диркIссар 1877-ку шиналсса восстаниялувух. Ссивир увну, гьан увну ивкIссар Тобольскалийн, ва , бусласаврийн бувну, тичча занагу хьуну ивкIун ур, оьрус мазгу лавхьхьуну.
Ттул ттаттал чIявуну кIицI байва, сайки гьарцагу яруссаннал шяраву жула хъамал буссар куну. 1883-ку шинал, ссивир бувми зана хъанан бивкIсса чIумал, ттул ттаттал буттал цирив ца ялунбихьулущал Бущихъун тIайла увккун ивкIун ур цала арс. Ттул ттаттан, тIурча, тани диркIун дур дурагу 11-12 шин. Мукун лахъисса аьрххилия хIучI кусса ттаттал цIувххуну бур буттахь: «На ххуллу цукун лякъиви?» — куну. Мунинсса жавабгу хьуну дур укунсса: «Мияв ияннин цIухлай насу лакку мазрай. Мияйнная ливчуну мукьах цIухлай насу яру мазрай», — тIисса. Ивнугу ур ттатта Бущихъун сагъну-саламатну. Нани ххуллий ттаттан уххан багьлай бивкIун бур Голотль шяравунгу, тикку яхъанай ивкIун ур Исрапил тIисса жул хъамаличу. Та диркIун дур цурдагу ахъул­сса ратIлатIисса чIун. Гьай-гьай, оьрчIгу, туну уххан увну ивкIун ур ахъувун. Цанна муниннин Гъумук сайки къаккарккун диркIсса личIи-личIисса ахъулсса улувкьуну канай ивкIсса оьрчI лапва увччуну ухьунссия, гьанттайнмай бувну бивкIсса ххунчIайн личIину оьхлай акъашиву чIалай, Исрапиллул щарсса диркIун дур: «Я кванана, я кванана, гIемерав кванана!» — тIий, оьрчIал дуркуцири ахъулсса дакIнийну. Вай цинявппагу эпизодру ттун ччан хьусса, кьимат лавайсса эпизодрур, миннул хъинну исватну ккаккан буллай буну тIий жулва ппухълуннал дянивсса багьу-бизу, аькьилсса ва дакIнийхтунусса хIала-гьурттушиву. ХIакьину жунма мукунсса багьу-бизу биял хъанай бакъар, цукуннив бахханану чIалачIисса бур.
— Гъумук ина танинна яхъанай ивкIсса?
— На увссара Гъумук 1935-кусса шинал. Техникум къуртал бувну махъ ттул ппу зий ивкIссар райондалул аьрщидуцуну. Мува пишалий зий ивкIссар ТIиларатIиял райондалийгу, цувагу цалчинсса аьрщидуцуну. МахIатIаевхъал хъатIий унува, цукуннив, на агьунав цIанасса жулла республикалул каялувчинал чIарав. Ганахьгу хъярчирай бувсъссия вава хавар. Ппу кIикку зий ивкIссар 4 шинай. КIиккун даврийн цалчин нанисса чIумал, ппу аглан хьуну ивкIун ур Ххунзахъ. Цумурдив ца дуламан­ттуй хъирив лавсса бурттигьунал цIувххуну бур буттахь, ТIилиратIав вил хъамаличу уссарив куну. Акъашиву кIул хьувкун: «Вания тинай ина ттул хъамаличура», — куну бур. Му бурттигьуну ивкIун ур Оьмаров – кIия ххаллилсса арсурваврал ппу: цалчинма – III-мур интернационал фабрикалул директорну зий ивкIсса Рыжий Умар ва кIилчинмагу – цIанихсса биолог Оьмаров Ширухан. Ми Оьмаровхъал къушлий ттул ппу яхьуну ур сайки зуруй.
Ттул нину Муркъилинахъаятуссар. Ми тIайланмасса гъумучигу бакъар. Гъумучиялгу, Гьухъаллалгу дянив бивкIссар Ханажиял жямат­рал махIла. Миччассар ивкIсса цIа дурксса этнограф Давуд Буттаевгу. Цивппа личIисса агьлу бушиву миннал мудангу кIицI байсса бивкIссар. Амма яла чан-чанну тIий гьу­хъаллавух хIала бувххун лавгссар. ЧIявуссаннан кIулссар Муркъилинахъал Юсуп-кьадинал цIа, му ивкIссар цIа дурксса аьлимчугу, чичугу. Дуклай ивкIссар СалтIиял АьличIа ва Узун-ХIажиначIа.
1942 шинал на дуклан ивкI­ссара Гъумучиял школалий. Му къуртал бувну махъ лавгссара Ттуплисуллал университетравун уххан.
— Ци савав хьуна хасну та вуз язи бугьан?
— Та ппурттуву Москавлив аспирантура къуртал буллай уссия жул учитель Саэд Хайдакьов, танал жухь дишайссия чил мазурдил дарсру. Тиха шихун увкIсса чIумал, танал жухь буслан икIайва Арнольд Степанович Чекобаваяту, танал давурттаяту. Му кIантту сававгу хьуссия на Гуржиянавун дуклан гьан.
— Тихун ина ци ххуллийх, цукун лавгссияв?
— Бакуйхчин. Та чIумал цалчинъя ттун ккавкссагу хъуншагьру. Муниннин анжагъ цал-кIил хьуну ухьунссияв Буйнакскалий, МахIачкъалалив. Гьай-гьай, гьарзад дия къакIулсса, вардиш акъасса. Увхссияв университетравун, ккалай уссияв 5 шинай. Къуртал буллалисса чIумал, ттун маслихIат бувна тиккува аспирантуралуву ацIан.
— Цу уссия вил каялувчину аспирантуралуву?
— Арнольд Степанович Чикобава. Ккалаккийнигу, та ттухь дарс дихьлай уссия, таначIава дуллан ивкIссияв ттулла элмулулмур давугу. Та ия, гьарца ххуттаву тIиссакссагу, махIатталсса адамина. Масала, аспирантуралун нюжмар кьини танал личIи дайва мунинна кусса ссятру. Гьарца нюжмар кьини жу бучIайссияв таначIан. Мукун нюжмардий цал ттуща бюхълай бия хьунаакьин дунияллийх цIа дурксса аьлимчунащал, хьунаакьин ва чIарату чIарав ихтилат бан. Тай дия абадлий дакIния къадуккансса ссятру. Танал ххал дайва цукун салкьи хъанай дурив ттул хъиривлаявурттал даву, на цукун таржума буллай урив немец мазрая Карп Боудал чивчусса «Лакские штудии», хIатта хIисавравун ласайва философиялухсса ттул уругавугума. ДакIний бур ца ххуллух танал кумур: «Гьай-гьай, бувчIлачIисса зат бур марксист философия – му жулла паччахIлугърал идеология душиву, амма жунма, аьлимтуран, ци ххуллийгу ххуйну кIулну бикIан аьркинссар щаллагу философиялул тарих. Танал ттухьхьун буллуна 20-кусса шиннардийва итабавкьусса цаппара философиялул луттирдугу. Тай къадагъалийсса луттирдуну бакъая, амма та журалул литература личIину машгьур дуллайгу къабикIайссия. Элму лахьхьин дуллалаву дакъассагу, танал жу тарбия буллангу икIайва. Ца ххуллух, таначIату увккун нанийни, цал кьяпагу бивхьуну, яла пIалтIу лархссия. На аглангу увну, муаьл­лимнал куна: «Кьяпа бишин анавар мауккаванна, цал ялттуми янна лалуххи. Кьяпа махъва-махъри бишайсса», — куну. Тарбиялул махъгу учайва хъинну кIукIлуну, вив дакI дирхьуну.
Ца цамургу дия Арнольд Степановичлул караматшиву: та ия хъинну куртIсса кIулшивуртту дусса инсан, цирдагу оьрмулул личIи-личIисса аралуву. Та хIисав айва медициналувугу за бувчIусса инсаннан, хаснува халкьуннал медициналуву. Танал чирчусса рецептру кьамул дайва Ттуплисуллал циняв аптекарттаву. Рецептругу танал чичайва исвагьисса латIин мазрал хIарпирдай, танан ххаллилну кIулну бия латIин маз. ХIатта му мазрай лях-карах чичайсса бия шеърирдугума.
Хъиривгу буссар
Лакку мазрайн бувцуссар
Р. Башаевлул
— Арнольд Степановичлулгу, Маррдулгу дя щалла даркьусса къадиркIссар тIун бикIай. ДиркIссарив тайннал конфликт?
— ДиркIссар. Махъ бакъа Николай Яковлевич Марргу хъинну хъунасса аьлимчу ивкIссар элмулул дунияллий. Мунал Арнольдлущалсса къаакьаву дархIусса диркIссар «сравнительно-исторический языкознаниялуцIун». Мазурдил хъирив лаявриву Чикобавал му ккалли дуллай ивкIссар ца яла хьхьичIунмур, агьаммур методологияну. Марр, тIурча, мунийн къаршину авцIуну ивкIссар, мунал цIа машгьургу хьуссар «яфетическая теория» ляхъан дурсса аьлимчу хIисаврай. Зувилку шиннардил байбихьулий, Ттуплислив, аьлимтал бавтIсса мажлисрай Маррдул му цалла теория аьч дурсса чIумал, Арнольд Чикобавал ми­ккува лавхъссар му теория дащуй дихьлахьисса махъ. Ччяни кIири ичайсса Маррдул, чIугу лахъ бувну: «Чикобавал лавхъсса махъ – му ав-ав тIисса бурцIил чIур!» — куну бивкIссар. Мукунгу куну, лавгун ур мичча, хъирив хъатругу ришлаши бувну. Амма, му мукун бунугу, Чикобавал мудангу кIицI байва Марр арманинал ва гуржиял дяниваьсрурдал филологиялул хъунасса специалистри куну.
ТтучIа яхьуну бур 1817-ку ши­­нал бувккун бивкIсса «Непочатый источник истории Кавказского мира» тIисса Маррдул захIматраясса конспект. Чикобавал учайва, ккавкказуллал мазурдиха зузисса цума-цаннангу му захIмат кIулну бикIан аьркинссар куну.
-Му давриву Марр тас­ттикь буллай ивкIссар тIар чIухърал лугъат яру мазрацIун дархIусса да­къашиву.

 

 

 

-Дихха, тIайлассар. Щурагьун увкIсса чIумал, Марр ацIайсса ивкIун ур ЧIухърал хIакин Муртазяли ДивировлучIа – Парук Муртазялиевлул буттачIа. Дуссар хIатта суратгума ми цачIу бавцIуну рирщусса. Муртазяли Чикобавал хъамаличунугу ивкIссар.
Ца ттигу эпизод дакIнийн багьунни нава Ттуплислив ккалаккисса чIумалсса. Ректорну уссия гуржиял цIанихсса ботаник ва ххаллилсса чичу Николай Николаевич Кецховели. Цалчинсса экзаменнал сессиялул чIумал жу цаннайн ца тIайла бавцIунав университетрал вестибюльдануву. На, шяраваллил кIанттай хъуна хьусса оьрчI-адиминал, галапей хIажакгу, чакмардугу ларххун, кIюла мухIлугу дархIуну, ялтту гьухъагу итабакьаву ккалли дайссия ххуйну янна лаххаврин. Бусласаврийн бувну, ректорнан циняв студентътал кIулссар тIун бикIайва. Ци захIматшивуртту дур, сессия цукун булав, ци тIар тIисса цаппара цIуххавугу дурну, ганал ттун маслихIат бувна Магьирлугърал музейравун, театрданувун налусу куну. Яла, лаглагийнигу, хъинну кIукIлусса лугъатрай куна: «Янна цайми студентътурал куннасса лахханмур булува, цуксса ци тIийнугу, ва бурттигьалтрал училища бакъархха», — куну. На даингу бусраврай дакIнийн утара ттула цалчинсса ректор.

— Аспирантурагу къуртал бувну, ина зана хьуну ура Дагъусттаннайн. Тихва ацIансса гъира бакъаяв?

— Тихва ацIансса кьаст ттул тачIавгу къадикIайссия, Гуржиял билаят ттунма лап ччисса бивкIун бунугу. На лавхьхьуссия гуржи мазгу, тайннал агьлу ттун ххуй бизайва, дакI хъинсса, аьчухсса бушиврийн бувну. ХIакьинугу ттул тайннащалсса дахIаву духкъаларгссар, тих ттул дустал буссар. Тайннал ттун чIумуя чIумуйн тIайла буккай цIуну бувксса луттирду, на ми оригиналданий бугу-буккара. 2011-кусса шинал ттун дуллунни Ттуплисуллал университетрал хIурматрайсса докторнал цIа. Ттун му хъинну бусраври. Бюхъай элмулул ххуттайх на ласласисса шаттирду хъинну хъунисса къалякъин, амма на хIарачатрай икIара дуллан хъуни дакъасса, амма ахирмурадирайн диян дурсса хъиривлаявуртту, элмулуву тIалавшин дуну личIансса, луттирдал чIамурдай ххиттун дакьлай къаличIансса.
Ччя-ччяни дакIнийн агьай Георгий Васильевич Церетели – гуржиял хъунасса аьраблахьхьу – танал давурттив дуссар чIяру дакъасса, амма чIуруну мурадрал видурцIусса. Дагъусттаннай жува Шамил пуч-палачат уллалисса шиннардий, Церетелил, аьраб мазрал магьиршиву чIалачIи дуллалисса мисал хIисаврай, хрестоматиялувун бувтун бивкIссар Аль-Карахил чичрурдавасса парча. Мугу ца виричушивур. На дуклан увкIсса чIумал, та ялагу цаппара хIаллай зийна уссия. Студентну унува на экспедициялий увкIссияв Ссугърахьхьун. КIикку ия аьраб ххуйну кIулсса инсан Шабанил МухIаммад. На бувсъссия кIанахь Церетелияту, кIаналгу чивчуна танайн чагъар. Ттуплислив на буллуссия Церетелихьхьун ссугъращиричунал чагъар. Яла махъ му чагъар Церетели ккаккан буллай икIайва студентътуран, аьрабнал классикийсса мазрал ккаккия хIисаврай.

Хъиривгу буссар

Лакку мазрайн бувцуссар Р. Башаевлул

 

Шиккува учин , Георгий Васильевич ия хIапиз – танан дакIних кIулну бия Кьуран. Танал ученикну ивкIссар гуржиял ва совет союзрал цIанихсса, лингвист, машрикьлахьхьу, индоевропеист Тамкрелидзе Тамаз Валерианович.

Вин кIулссияв Гудава?
Гьай-гьай кIулссия. Тага Евстафьевич Гудава – му генсальнайсса инсан ивкIссар, фонетикалул лап хъунасса специалист ивкIссар. Ххал дара аьндиннал мазурдил консонантизмалул хIакъиравусса мунал даву. Аьндиннал мазурдивасса мукъул ца мархха лавсун, ялун ххи хьуну диркIмургу экьилирчуну, анализгу дурну пIякь бивкIун чIалачIи бувну буссар аввалданийва бивкIмур. Дагъусттаннал мазурдиха зузисса цума-цагу аьлимчунал канилу мудангу дикIан аьркинсса классикийсса давуртту. Так мукун мюрш ивкIун дуллалисса даврил аьлимчу мяйжаннугу элмулул ахирмурадирттайн иян айсса. Амма, цуксса хIайпнугу, хIакьинусса жагьилтал захIмат буллан ччай бакъар, так ца мазрацIун лавчIун, цайми мазуру зузи буллан бакъар.

Вил буссарив учениктал?
Нава тIийкунсса бакъар. Цал ттигу тIий ура, захIмат буллан ччай бакъар. Элмулуву ци-дунугу данна тIисса инсаннан ккалан аьркинссар чIярусса литератруа, чара бакъа кIулну дикIан аьркинссар вийнна дияннинсса элмулуву бартдиргьумур, дурмур. Пулансса материал ххал дара, дуккира куну аспирантIтуран ккаккан дуркун, валлагь, пулансса библиотекалий дакъая тIий бучIай. Цанний къалякъирча, цамуний гьансса гъира бакъар. Мукунсса чIумал, хъинну зия шай ттул дакI, чан шай гихунайну гайннащал зунсса шавка. Амма уссия ттул ххуйсса аспирант – Кьаландаров МахIаммад, сайки «немец» журалул аькьлу бусса чув уссия. Зий уссия бархъаллал лугъатраха ва чичу чирчуссия ххаллилсса материал. Амма захIматну къашавай хьуну. 2001 кусса шинал лавгунни дунияллияту. На яла цал-кIил бархъаллайн лаивзссияв, МахIаммадлул захIмат басмалий бищунсса сант лякъира тIий, ама кIива томрайсса каних чичру чийвун дуккан къадурнура дуссар.
Ца-кIира шинал хьхьичI на уссияв Ингушнавасса хъамитайпа Марифа Султыговал хIадур дуллалисса докторнал диссертацияолул каялувчину. Ттуща бювхъуна та найбунува мукIру бан филологиялул вивсса хъиривлаявуртту даншиврул чара бакъа кIулну бикIан аьркиншиврий лагмасса цаймигу мазру. Тана утти, диссертациягу ххаллилну дурурччуну, ларсун филологиялул элмурдал докторнал цIа.
Ттула кумаграх мюхтажсса аспирантнацIун кабакьин на мудангу хIадурссара.

Вил кIулшиву ва маслихIатру, жагьилминнан бакъассагу, цайми-цайми кIанттурдайгу хъинну лякъайсса ххай буру.
ЦIанакул кIилчинсса шин хъанай дур «Дагъусттаннал энциклопедия сакин буллалаврил даву цIудуккан дурну, совет заманнайра Х. Аь. Данияловлул дайдирхьунугу диркIун, яла политикалуцIун ми пикрирду ялтту бувккун, дацIан дурну диркIсса. Цаппара статьяртту чичин багьну бур цIуницIакул, цаппарассагу – цила кIанттайн бичин, дузал бан. Уттигъанну ттухь тавакъю бувна Евгений Федорович Джейранишвили ивкIусса чIун кIул данмур бува тIий. Та ттул педагогъя, иберий-ккавкказуллал мазурдил специалистри, таналли дурну диркIсса рутIуллал мазрацIун дархIусса хъиривлаявуртту. На дакI дарцIуну уссияв «Языки народов СССР» тIисса сериялувасса иберий-ккавкказуллал мазурдин хас бувну бивкIсса 4-мур томраву мунал ивчIаврил дата лякъинтIиссар ттуна тIий. Амма, махIатталла дакъая. Микку ттун дакIнийн багьуна Джейранашвилил цува ивчIан хьхьичI ттухьхьун булара куну аманат бувну бивкIсса цамур лу. Му лу ххилтIу буллан ивкIукун, циван къалякъиви, чIапIал дянив ттун ляркъуна мунал племянницал каних чирчусса, лу ттуйн аманат бувшиву бусласисса записка, миккура – ивкIусса чIунгу, кIанттугу.
Студентка чIумала айивхьуссияв на сакин буллай библиотека. ЦIана ттучIа цачIун хьуну дуссар ттула пишалуцIун дархIусса дур учинсса литература. Аспирантдуш цирив ия лу лякъин къахъанай бивкIун, ганихь маслихIат бувну бия ттучIан гьан. Гьан буллалийни, кунугу бивкIун бия: «Агарда ИсачIа къалякъирча, му лу бакъассар Дагъусттаннай», — куну.
Эрнест Ренаннул куну бур: «Агарда гуманитар элмурдахасса зузаву инсантурал кьадитарча, инсаниятрал ялун диянтIиссар имандакъашиву (варварство)», — куну. Му имандакъашиврул чIун ялун дирнура дурхха тIисса ццахлия нанисса духьунссар тIий ура луттирдахсса ва ттула библиотекалухсса ттул ччавугу, хъирив лаллалаврил даву дацIан ритан къаччишиврул цIакьгу.

Ина редакциялийн учIаннин жу буссияв кувннахь кув цIухлай, цими маз мютIисса бурвав Ися Халидовичлуйн тIий?
Ттун кIулли лакку маз, яру маз, даргири маз, лазги маз. Мадарану кIулсса ххай ура гуржи мазгу. Ми бур ккавкказуллал мазру. Машрукьуллал мазурдива кIулли аьраб маз. На махIаттал шара сайки математикалул кьяйдалийсса аьрабнал грамматикалул, глаголданул формарду группардайх даххана хъанахъаврил кьануннал. Ттул педагогтурал сакин дурсса глаголданул парадигмарду хIакьинусса кьинигу ишлану дуссар аьраб маз лахьхьаврил методткалуву.

Тюрк мазру?
Ца элмийсса симпозиумрайн лавгун, жу буссияв Туркнаву. Ттул кулпат хъунма хьусса бур Хасавюртлив ва ххуйну кIулссар къумукь маз. КьатIух, кучардайх заназийни, биялсса кумаг шайва мунийхчин. Ттущарив тIурча, хъун мурчIин тимар бан бюхъай турк мазрайсса литературалул текстру. Гьай-гьай, даврицIун кабакьайссар ххуйсса словарьдал. Масала, ряхва томрайсса «Аль-Муин» тIисса парснал махърузан дарайхчин ттуща бюхъай парс мазрайсса текстругу лаласун.
На мудангу хIайран ара машрукьуллал мазурдийсса поэзиялул. Ттун ххишала бакъа ххирар назмулул музыка – парснал поэзиялувугу, аьарбнал поэзиялувугу. Ттун лап ххуй бизай Оьмар Хаямлул поэзиягу, Ххуттуршукулул цалчинмур дачIиннуй яхъанай ивкIсса Ливаннал шаэр Амин РайхIаннул поэзиягу. Кьиямасса Кьинилун хас бувсса мунал шеърирду ккалаккисса чIумал , ми чIалан бикIай революциялул зумунусса шеърирду кунма, мунищала архIал миву дур Кьурандалул поэтикалуха лащансса хIарачат буллалавугу. Туркнал поэзиягу бюххай ттул дакIнийн. Масала, Тархъаншиврул марш:

КъаччуччинтIиссара ина ссавнилу.
Вил лув халкь бур, цIубарз, цIан малагара,
Ххари хьу виртталсса ттул халкьунная,
ХIалал рити вайннал дуллусса жанну.
Тархъаншиву вайннал язи дургьуссар,
Имангу дирхьуну ялувсса Заннайн.

Та заманнайсса Дагъусттаннал поэзиялул ххуйшиву лаласун бюхъаншиврул эунна ххуйну кIулну дикIан багьлай бухьунссар Машрикьуллал поэзиялул суратирттал система?
Мусу цила ххуллий тIайлассар. Аьраб-бусурманнал культура та заманнай ппив хьуну най диркIссар гьарцагу чулухуннай. Му культура кьамулгу хьуну, цIакьну хьуссар Магърибуллал билаятирттай. Мукунна – жучIарагу. Жунна хIатта му асар хъанай къадиркI ссар чил кIанттая дуркIсса зат кунна. ЖучIарасса мунил машгьур хъанахъавугу хьуссар цахъи личIисса, сакин хьуссар цинналусса лишанну. Гьай-гьай, ми дахIавуртту цукунсса хьуссарив дурчIлангу дикIайссар, мазру кIуолсса чIумал. Мазурдилли чIалачIи дайсса культуралул, тарихрал аьмсса лишанну.
Масала, мукунсса дахIаву ххаллилну чIалачIи дурну дур «БакIчитурал балайрдаву» — жула зунттал агьлу давлалий гуржиял билаятрайн ххяххай бивкIсса чIумал хIасул хьусса тарихийсса асардаву. Яру мазрайсса ва лакк мазрайсса ми балайрду цачIу бивхьуну ххал бигьлан ивкIсса чIумал, гацIана итталу дацIлай дур синтагмардавусса цашиву – яни мукъурттил низамраву, поэтикалуву, эпитетру ишла буллалавриву. хIатта таржумалул калькардугума дур цалархьхьусса.

Бурив миннуха лавхьхьусса балайрду дарги мазрайгу?
Бур, амма чанну бур. Яла чIявуми бур яру мазрай. Му материалданул кумаграйну ялун личин бан бювхъунни хIатта этимологиялуцIун бавхIусса цIу-цIусса затругума.

Филологиялул элмулул методирттайну бюхъайссарив кIул бан мукъул бувтсса оьрмулул манзил?
Шайссар. Мукъурттил дуссар фонетикалуцIун дархIусса хасшиннарду, вичIидишин аьркинссар гъансса, чIаххувсса мазурдил тIутIимуних. Му хъинну интIирис ххисса давур, цан бакъарча терминнава личин дан бюхъайссар хъуннасса информациялул луртан. Масала, ласунну музыкал ярагъуннил цIарду: жува бур пандур, чунгур, чагъана, ч а ва цукунни ми жучIанма бувкIсса? Юждагърай ми бакъар, бур так яруссаннал мазурдиву . ЦIубутIуй ми бивкIун, цамур мазравату лавсун, парс мазравугу. ХIакьинусса парс мазраву ми хIисавну бур архаизмардан, тикку утти щинчIав кIулну бушивувагу къакIулли ми ци инструментрурив. ЖучIарарив тIурча, миннул дур аьщуйн щусса мяънарду Пандур (фандыр, ирон, фандыр, бандура, мандолина) – ва бур хьхьичIазаманнул чIавазиянал махъ, мичча бивну бур Грециянавун, тичча – Гуржиянавун. Му махъ алан-аьсатIинначIан грекнаятур бувкIсса тIий ур – Абаев ва ягухьссар тIий ур тикку «фандыр» тIисса цIанилу. Ттул пикрилий, му махъ, Ккавкказуллал ареалдануцIагу (ябуцан бувну, тIайланма грек мазрава лавсъссар тIутIаву хIакьсса зайну хъанай бакъар. ЧIалачIиссаксса, аьсатIин мазраву мунил мина дишаву тIайланнасса хьуну дакъар, му мивун бувкIун бур щалвагу за ккавкказуллаву кIанттул хьуну мукьах – Лакку мазравун пандур бувххун бур хъандур тIисса пурмалий, мукун таврил сававгу хъанай духьунссар бигьану бахханаххи хьун бюхъайсса лавкьу чIурдал п/к-лул хасият. Яла гихунмай, кьиблалул чулийнмай, му махъ лавгун бакъар. Чунгур тIимур махъ машгьур хьуну бур дагъусттаннал зунттал мазурдивугу, гуржи ва абхаз мазурдивугу. ХIисав бувай му хIасул хьуну бивкIшиврун мюркнал ва парснал бухмазурдиву. Амма спецификациялуцIун бавхIусса музыкал ярагъ хIисаврай му махъ цIакь хьуну бур хасну ккавкказ мазурдиву – квартел мазурдиву, Дагъусттаннал Дянивмур ва Баргълагавамур бутIуйсса мазурдиву ва абхазнал мазравугу. Яла Ухссавнил Ккавкказраву чувчIав зун чугур хьунакъабакьинтIиссар. Ми махъру хьхьичIва-хьхьичI хьунабакьлакьисса бакIчичруну Шота Руставелил асарду бушиву хIисавравун лавсукун, жунма мяйжан хъанай бур дагъусттан мазурдивусса миннул хIасулшин ХII ттуршукулия гихуннайсса дакъашиву.

Шайссарив исват бан аьрабизмардалмур оьрмугу, мукъул дайлитIулийсса «ат» хIисавравун лавсун.
Ди, бюхъайссар. Хъиннува хьхьичIава бувкIми мукъурттий му дайлитIу дакъассар. Цанбакъарча ми бувххун бивкIун тIий дакIних буллалисса ихтилатрайну, гъалгъа буллалийни, зумух къаласайсса дуну тIий. Яла махъ, аьраб цивппа Дагъусттанная лавгун мукьах, аьраб махъру жула мазурдивун бухлан бивкIссар луттир