За, зад, зат – вай цава ца махъруривкьай, юхссагу вайннул мяънарду личIиссарив?

saev_1Лакрал литература ккала­ккийни, бувчIлай бур вай цава ца махъру буссарив, юхссагу вайннул мяънарду личIиссарив чIявуминнан кIулну бакъашиву, ягу му бакIравун къалавсун, чIарах буккан байсса бушиву.

«Аьлттуну чIалачIисса зат бур, ва иш бавчусса, бакIралгу ххуй­сса жагьил ушиву» (Сулайман Мусаев. «Шекспир ва гьуманизм» // «ЦIубарз», 2014 ш. №2, Л.18. ТIайлассар, ттул ттула «зат» бакъача, «за» тIий чивчуну буссия). «МухIуттиннул «ЦIу бавкьуминнал» ва Акул-Аьлил ягу Малла-Насруттиннул хавардал дянивсса тапаватшиву му дур: «ЦIу бавкьуми» тIисса хаварданувасса ишру сайки цинявппагу МухIуттиннул цала оьрмулуву хьусса зару бур» (Юсуп Хаппалаев. «Цалчин итабавкьумунийнсса хьхьичIмахъ. Чаринхъал МухIуттин» //Чаринхъал МухIуттин. Оьрмулул кIюрх. МахIачкъала. 1984, Л.27.). Жунма чIалай бур кIивагу мисалдануву курсиврай буллусса махъру цара ца мяъналий ишла бувну бушиву, амма личIину чивчуну бушиву. Цумурди миннуву тIайласса чичаву?
Гьалбатта, тIайламур ххал баншиврул словарьдах (кьамусирттах, мукъузаннах) бурган аьркинссар. Хъиривппа-хъиривмур лакку мазрал орфографиялул словарь бур 2005 шинал итабавкьусса Эса Аьбдуллаевлул «Лакку мазрал орфографиялул словарь». Ваний бур: зат (-рал, -ру, -ирттал) тIисса махъ, гьалбатта цил мяъна къадуллуну: за (-рал, -тру, -турдил) (бур шиккува ва мукъул кюрттавун багьлагьи­сса за бакъар ва за бакъассар тIисса махъругу). Чансса гилунмай бур (мува кюрттавун багьлагьисса) за бувчIин ва биялну гилунмай – уттинин кIицI дурми мяънардацIун бавхIусса цичIаввагу бакъасса — за дукан, яъни «дукра дукан» тIисса махъру. Словарьданува балжи хъанай бакъар ва «зат»-гу, «за»-гу цара ца мяъналий ишла буллалиссарив, юхссагу къабуллалиссарив. Амма аьлтту хъанай бур, уттинин цара ца мяъна духьунссар-дакъахьунссар тIисса щак-щукливусса му мукъул ца цамургу мяъна хIала дизлазишиву – «дукра, дуканмур» тIисса.
Бурганну 1989 шинал ХIажи Бадавиевич Муркъилинскийл итабавкьусса «Лакку мазрал орфографиялул словарь»-данух. Ваний бур за, зат тIисса махъру. Забакъар, забакъассар тIисса махъру ца ххуттавун лавсун, лавчIун чивчуну бур. Зад тIисса махъру кIицI бувсса кьамусир­ттай бувагу бакъар. Бурганну вава авторнал 1971 шинал итабавкьусса «Лакку мазрал орфографиялул словарь»-данух. Ваний бур за – падежру дакъанма буллусса, за бакъар (личIину чивчуну) ва зат тIисса махъру.
Бурганну 1994 шинал Ну­рислан Жидалаевлул итабавкьусса «Русско-лакский сло­варь»-данух.
«Вещь ж мн. вещи 1. зад: 2 иш (хьусса); произошла непонятная вещь, ца аьжаивсса иш хьуна; прекрасная вещь молодость! ххаллилсса зад дакъарив жагьилшиву! 3. художественный литературалул произведение; слабая вещь хьхьарану чивчусса зад».
«Ничего 2 сказ. бучIир, за бакъар; бикIуча, къаоьккир».
Аьлимчунал зат тIисса махъ ишла бувнувагу акъар, зад тIисса мукъул мяъна дур «вещь» личIи-личIисса иширттай ва мяънардай ишла дуллалисса.
Эса Аьбдуллаевлул 1988 шинал итабавкьусса «Школьный русско-лакский словарь»-даний бур:
«веществ-о с зат (ци-дунугу салкьи, сакин хьун дуллалисса зат, материал»);
«вещь ж зат, ци-дунугу: красивая вещь, ххуйсса зат».
Жунма чIалай бур вай словарьдал жува бяйкьин барча бакъа, хIакьмунийн бучIан бан тIий бакъашиву. Мукунсса чIумал бакIщаращайн букканмур баву мурадрай хьхьичIавасса луттирдах бургарча хъинссар.
Бурганну Аьли Къаяевлул: «Лакку маз ва тарих» энциклопедий словарьданух. Шикку бур:
«за За бакъассар. Ца за ба­къассар, пикри мабара»;
«зад аь. Дянив хъунмасса зад багьну бур»;
«зат т. Ва ци задри. Ца задгу бакъассар».
Цайми текстирдайгу ххал бан бучIиссия. Амма микку ца аьйкьин ансса ацIа бакIрайн багьан бюхъайссар – текстру, чIявумур чIумал редактортурал, корректортурал бакьин байссар, бакьингу байссар цанма кIулсса куццуйн бувцуну. КIий буллусса ттулмур текстрайгу мукунма бувну бивкIшиву жунма ккав­ккуннихха.
Амма аьлтту хъанай дур вай мукъурттиву шанна мяъна дирхьуну душиву: ци-бунугу ца хьусса (ягу хьун бюхъайсса) иш, дукайсса дукра ва ци-дунугу салкьи дуллалисса, сакин дуллалисса материал – вещество ягу салкьи дурмур, сакин дурмур – предмет.
Ттулламур вариант бусаннин ца эцIа уттигу хIисавравун ласун аьркиншиву кIицI бан ччива. Маз цинна сант думур чулухунмай бигьа хъанан, куклу хъанан бикIайссар. Гьарцагу мазрал му кьяйда дуссар. Му кьяйда хIисавравун ласларча, за, зад, зат тIисса махъругу, ца журалий зумух ласаврийн бучIан банмур бангу бучIиссияхха, яъни шамуннивату цанния цаннийн бучIан бувну. (ХIисав ласурча, иш мукун хъанай бивкIшиву цIитI бикIлайгу бур). Амма миккугу дур жуннасса дайчичру: хьусса ягу хьун бюхъайсса иш III классравун («бур» класс­равун) багьлай бур (цуппагу, за учирчагу, зад учирчагу, зат учирчагу), вай махъру материал, предмет тIими мяънардай ишла буллалийни (ганийн зад учирчагу, зат учирчагу), махъ багьлай буру IV классравун («дур» классравун). Цава ца махъ кIива классраву бу­сса ишру лакку мазраву бикIай (мас., бакI бур, бакI дур; ччан бур, ччан дур, къатри бур, къатри дур), амма мяънагу цара ца дуну, классруми личIисса махъру му аьлтта чIалай аьйкьин ансса иш бур.
Иш бигьану, бувчIинну щаллу хьунссар, агана махъругу, мяънардугу ядишин дурну, цинна-циннасса манзилданий дацIан дарча: за III (бур) – иш, масъала, иш-масъала, оьзру, кьаза, эцIа тIисса мяъналий ишла булларча; мас., за бакъар, за бакъассар, ххуйсса иш хъанай бур, ца эцIа цамургу бур; зад IV (дур) – дукра, дуканмур, провизия; зат IV (дур) – предмет тIисса мяъналий ишла булларча. Гьалаки мукун куну лахьхьингу байва лакку мазрал учительтурал Шагьимардан Акниевлулгу, Минкаил Аьлиевлулгу.
ЗахIматсса масъала ца цамургу бур. Му бур лакку мазрай «вещество» тIисса мукъуцIун бавхIусса. ЧIявумур чIумал зат тIисса махъ ишла байссар «предмет» учиншиврул, «вещество» учиншиврулгу. Мукун ишла бавриву сант дакъассагу цичIав бакъассар, агарда калималуву ми мяънарду куннихун кув дахчилай, хIала духхан дуллалисса дакъахьурча. Укун къахьуншиврул «вещество» тIисса мукъул мяъналий 30-ку шиннардий сакин бувсса словарьданийн «жизма» тIисса махъ лавсун буссия. Амма му махъ лакку мазраву цIакь къавхьунни. Му цIакь къашавриву цинмасса кIану бувгьуссар ми словарьду агьалинавух ппив ча бави, ми дащуйгума бивхьуну, редакциялул бакIчи МухIуттин Чариновгу, духсса аьрабизмарду ишла даврил, антисоветшиврул ва идеологиялул чулуха заралсса иширттахун агьаврил тахсиркар увну, дуснакь аврилгу. Ттул пикрилий, «вещество» тIисса мукъул мяъналун «хан зат», «хансса зат» тIисса махъру ишла баварча хъинни, агана калималуву мяънарду куннихун кув дахчилай дакъахьурчарив, «зат» увкунува ишла бангу бучIиссар.
Вай мукъурттил дянив ва на тIисса дазу диширча, зат­райн (ягу зарайн, задрайн) бур тIиссагу, дур тIиссагу хIалабухху къабикIантIиссар.
Сулайман Мусаев