Тарихращал ва мурхьирдащал ччалан бикIайссарив?

skat_14Махъанарду оьттулучутал!
Лак цачIун бавтIсса кIанттай жунма ххирар жулва цIасса тарихрая пахру-ххарарду буллан. Лакрал тарих бунияла цIанихсса бушиву тасттикь буллалисса лишанну хьуссар Лакрал байтагърайн Гъази-Гъумукун бухлахисса ххуллий миллатрал виричу Хан Муртазааьлил гьайкал.
ЛичIи-личIисса пикрирду буссия таний, гьайкал дан сукку хьусса чIумал, ай, газ бувцуссания, ххуллурду бувссания, ва дурссания, та дурссания тIисса. Гьайкал дуканнив, хIачIаннив, лахханнив? Гьайкаллу я дукъакайссар, я хIакъачIайссар. Амма ми дуссар гьарца билаятрай, мунил тарих абад бан бюхттулну ва бусравну дарцIуну.
Къажарнал Надиршагьнал аьралуннащалсса талатавриву цалва-цалвами миллатирттал хьхьичIуншиву ккаккан дан цаппарасса тарихчитурал кказит-журналлай щялусса хаварду бишлай бувккукун, миллатрал яхIлил ттарцIну хъанахъисса лакрал бур учинсса чиваркI сукку хьуссар ва гьайкал дацIан дан. Я райондалул бюджетрава къуруш харж къадурну, я цучIав буржлув къаувну, лакрал хIакьсса патриотътурал харжлугърацIух дацIан дурссар гьайкал. Му тIитIлатIисса шадлугъгу хьуссар бюхттулсса даражалий, республикалул байрандалул лагрулий. Тания мукьахгу чIярусса давуртту дурссар Лакрал райондалул администрациялул гьайкалданул лагма-ялттусса кIанттул чIалачIин ххуй дан: мунил лагма дурссар чапар, бувгьуссар ттарлил мурхьру. Гьарца шинал инттухунмай администрациялул ва цайми идарарттал зузалт бувккун кIяла байссар вай мурхьру. Гьайкалгу дуссар гьарца ла-ялавай наниманал, яни яхI бусса лаккучунал, дакI ххари дуллай. Цуя-ца лаккучуну ливчIсса лаккучу чIарах къауккай­ссар шикку аглан къавхьуну, сурат къарирщуну.
КIива зурул хьхьичI цIусса ду­ккаврил шинал шадлугърая махъунай нанисса, лакрал бучIантIимуний бунияла дакI аьтIисса ва гьарцагу ишираву цалла кашилух урувгун ка кIидахIлахIисса, на нава ванайн «Хан Муртазааьлил варис» учара, Ссапар Аьбдуллаевгу, ванащал увкIсса Раппи Абакаровгу буссия шиккусса уртту-тIутIал кьункьаягу неъмат ласлай, цукун эмаратсса парк къахьунссар ца-кIира шинава ва кIанттай, жува вай мурхьирдал ххютулу бигьалаглантIиссару тIий, куннахь кув ххарисса асарду кIибачIлай, мурхьру бувгьуминнахагу зукьлай, Лакрал район цIудуклай душиврухлу Юсуп МахIаммадовлуйнгу барчаллагьрай.
ТIайласса бур «Инсаннан хьхьичIра-хьхьичI кIулшигу, дакIгу дулуннав» тIисса учала. Цанчирча кIулшигу, дакIгу дунан хIисав шай ххуймур, инсаннал буллалисса захIмат. Аькьлу-кIулши мискинналлив му захIматрай мурдалсса тIулул мугьру бищай.
Вана мукунсса сситтул хъапа миллатрал виричунал цIанийсса паркрайхгу бивщунни.
Итни кьини планеркалий, кказитрал хъунмур редактор Качар ХIусайнаевал: «Лап хъювусулну оьвтIий ия Юсуп ХIамидович, Хан Муртазааьлил гьайкалданул лагма бувгьусса мурхьру паса-пархха був­сса бусан», — тIисса хавар бусайхтува, дакIнийн багьуна ванияр 11 шинал хьхьичI хьусса иш. «Илчи» кказитрал сипталийну цIудуккан дуллай буссия кказитрал гьану бивзсса, Дагъусттаннай цалчинсса драма чивчусса, му бакъассагу, миски-гъаривнал оьрмулухлу талай ивкIсса Гьарун Саэдовлул гьайкал. Му иширал чIарав хъинну бавцIуссия кIайва Хан Муртазааьлил гьайкал дан чялиш бувксса лакрал яхIлувтал. Сайки кIира нюжмар дурссия жул хъунмунил кIикку зий, мурхьру бугьлай. Гьарца давуртту бакIуйн дуккан дурну, миллатрал хьхьичIсса цилвагу, кказитралгу бурж лажин кIялану биттур був­ссар тIий, ххарину хьхьудяризал лавгссия шаппай. Гьунттий тIурча кIикку хьун тIий дуссия гьайкал тIитIлатIисса шадлугъ, бучIан тIий буссия хъуни-хъунисса хъамал. Амма кIюрххил жун ккарккуна хъинну якьамасса сурат. Гьайкалданул лагмасса чапар ххит дурну, чIира лекьан бувну, чичру дусса ула гъагъан дурну. ХIакьинусса кьинигу иттав макь дучIай, оьнкьарах кьурчIисса къурхъ дацIай, агьи тIий аьтIисса Качар Абачараевнал сурат хьхьичI дарцIутари. Цанчирча, щил ци учирчагу, бувчIлай бия кказитрайн сси бунал дурсса даву душиву. Кказитрайн гьаз дурсса тур миллатрал яхIлийх рирщуну дия, миллатрал язисса арснал аьпа аски бувну бия, миллатрал тарихрал ва адаврал къюкIливун пуй увкуну бия. Деникинтуралниярдагу хъуннасса ва оьсса душманшиву кказит къаччиминнал цалва миллатран дурну дия. Тания мукьах «Илчи» кказитрал зузалтран кIира дата хьуссар Гьарун Саэдов аьщун ивзсса: ца – цува аьщун ивзсса, цагу – ганал адав аьщун дирзсса.
Утти хьумур иширавугу на дакI дарцIуну бура, ва мурдалшиву я дуклаки оьрчIал дурсса къавкъиншиву дакъар, я чачIав бувкIсса инсантурал дурсса оьшиву дакъар. Даргиял дурссар учинссагу буккан бюхъай. КъадантIиссар! Даргиял щинчIав оьбала бан цалла чIун зия къадантIиссар, цанна къуруш лякъинсса чIирисса духьурчагу даву дантIиссар. Гьаксса ччива нава бяйкьлай бухьурча, амма ттул аькьлу-кIулшилул кьукьлай так ца бур – райондалул каялувчитурайхсса сситтул агъу маз къакIулсса тIабиаьтрал ххуйшиврийх бувтIуну бур. Ттущал Лаккуйн нанисса Ххажалмащилиясса таксистгума ия: «Тамансса шинну хьуссия Лаккуйн къаувкIун. Ххуй-ххуйсса давуртту итталун дагьлай дур — асфальт бувтIуну бур, ххуллул тия-шия мурхьру бувгьуну бур», — тIий. Гьайкалгу цалчин ккаклай дуну, муний зияратрай унува, на гъагъари бувсса мурхьирдал суратру ришлай, хьумур бавукун, ганалгума тIива: «Райондалул бакIчинал оьван дур­сса давур ва». Бивссарив мурадрайн райондалул бакIдургьуминнал оьван щалва жяматрайн къарши бувкми, тIабиаьтрал оьттулучутал хьуми. Миннансса танмихI цар бу­сса — оьттун буккан баву! Каялувчитал лагайссар, миннал дурмур никирая никирайн личIайссар. Хан Муртазааьлил гьайкалгу, гикку бувгьусса мурхьругу я Юсуп ХIамидович, я Абакар МахIаммадович, я Юсуп ХIажидаудович, я вайннал чIарах бавцIуми цащалва лавсун къагьантIиссар.
МахIатталсса, лап махIатталсса патриотътал бур жулва. Дакъамуния шикаятрай буру, амма дурмургу ядуллай бакъару. Щил-бунугу маэшатран дугьлагьисса хъу, ххалазан, лухччи ягу мулк зевххуну дурну дакъархха ахир, ва гьайкал. Цир дурххусса ва мурдалшиву дурнал? Администрациялул зузалт яхI гъавгъун бур, хIайп жул кIира-шанна шинайсса захIмат, гихуннай ци-дунугу дуллансса дакI къалирчIунни, тIий бур. Къаралчи ссах уруглай ивкIссар тIиссагу бур. Къаралчи гъаттарах уруглай ивкIссар, лак «культурный» шаврил хIухчуну зун кьюкьлай, заллу-зал акъа итабавкьусса гъаттарая буручлай ивкIссар. КIиччаннай жанавартрал Аллагьнал кьудрат дуллуну ххяхлахисса мурхьирдай зулму банссар тIий акъа­хьунссия, цанчирча мяъна-мурад дакъасса тIуллу жанавартраллагума къадавай тIий.
ХIакьину лакрал яла хъунмур буруккин бур газ бакъашиву. Ай, газ бивкIссания, лак шагьрурдайнмай къабизлантIиссия, тIий, гьарцаннал зумувсса тема газ бур. Амма газ буцлай байбивхьукун, щил-бунугу оьван газрал турбарду ххуку бан­ссагу къауккантIишиврийн ттул умуд бакъар. Буруча ца ччал бусса агьлу жува. Му хасият сававну чIяву-чIявусса миллатран агьамсса буруккинтту щяв ливчIссар, ванияр тихунмайгу личIантIиссар.
Ва зат кIицI къабувну къабю­хъан­ссар. «Вин вай ччюрк хавар къашайрив, инагу ххуймуния ба­къа къачичара», — тIий, ттуйнма рихшантру дуллалиссагу чан къашай. ЧIалай дур. Цайминнан янин чIалай духьурча, ттул дакIнин чIалан дикIай, иттав ххяхлан дикIай, яхIлийн кьутIлан дикIай. Мунияту, щихь-дунугу хялатгу дула куну, хьхьичIва-хьхьичI буккара райондалул администрациялул дуллалисса субботникирттайнгу. Ми тIурча Гъумук сайки гьарца нюжмар кьини дайссар, ччюркмур гьунттийнин ялагу салкьи хьуну лякъайссар. Гъумучи чапал бан чачIавсса инсантал букIлакIисса кунма гъалгъа тIун бикIай. Муния ттинин къачивчу­ссагу, тарихрал цIа ларгсса Гъази-Гъумучи чапалну бур тIий чичаврия щинчIав мюнпат хьуншиву чIалан къабикIайва. Аммарив лакрал хъуншагьрулийн бувххун нанисса кIанттайсса эмаратшиву палачат дурну мукьах, на уттинин 5 шинай чивчусса, райондалий дурсса ххуй-ххуйми давурттайх кьяркьи дургъссар. ХIайп!
Макьала къуртал дуллай, ца тавакъю бавияв – сситтун ччимур буллай, маришларду миллатрал адаврайх рикI, махъанарду оьттулучутал!
Зулайхат Тахакьаева