На кIайннан гьайкал дацIан давияв

skat_41967 шин. ДакIнийри кIинттул марххалагу биялсса бувну, инттухарайгу мадарасса дюххай гъаралгу ларчIсса.
Ва шинал зий ура учкъулданий муаьллимнугу, колхозрачIасса комсомол организациялул сек­ретарьнугу.

Тай шиннардий райондалийсса комсомол организациярдал дянив жул организация гьарцагу дуллалисса шяраваллил хозяйствалул давурттаву хьхьичI ххуттаву дикIайссия,
цивугу 50-ту ливчусса комсомолданул члентал бусса, чIявумигу – душру.
На нава барану хъанахъисса, дяъвилул хьхьичIсса, махъсса ва 1990-ку шиннардийн дияннинсса чIуннардий, жагьилсса бикIу, бугьарасса бикIу, хъаннил мукьату гьиву чан къархьуссар. Жагьилсса гуж ишлану зий бия багъирдавугу, къурувгу, ризкьилучIагу. Гьалбатта, ва гуж аьямну чIалай бия танийсса обкомпартиялул бюрорачIагу, комсомолданул обкомрачIагу, хаснува Лакрал РайкомрачIагу, ляличIийнува сек­ретарьну зий ивкIсса МахIаммад КъандаевлучIагу.
Хрущевлул цIушиннардавун агьну, учкъулданиягу мурахас увну, увчIунав Кьубиял колхозрачIасса парторганизациялул секретарьнугу – «заместитель председателя колхоза по культмассовой работе» тIисса цIанилугу.
ХьхьичIунмай увкусса куццуй, га шин уртту-тIутIул авадансса шин хьуна. Аьркинну бия колхозрал ризкьилучIа кIинттулнинсса хъалтасса лазундарал гьану бишин. Ва хъуннасса, агьамшиву дусса давричIагу цалва жагьилсса гуж ишла бувссар аслансса ва аслийсса Кьубиял яхIлув хъаннил, комсомолкахъал.
Цаппара гьантрал хьхьичI дар­тIун колхозрал правлениялул, партбюрорал, исполкомрал заседаниярттугу, микку гьаз барду му масъала. Шиккува хIукму барду ххамис кьини буккан ххалайн. ХIадур уварду колхозрал комутаторданий зий ивкIсса ХIусайнов ХIусайнгу. ВанайхчIин хьхьувайгу, кIюрххил ччянигу баян барду, мухI канил бугьан бюхъайсса хъами, оьрчI, комсомольцы хьхьичIну, маршалийн буккан аьркиншиву Бяршагьаллил ххалазаннийн цулун. Мува куццуй 2-гу къурнил бригадирналгу, 8-гу звеноводкахъалгу хьхьувайва баян бувну бия. Ялув ттуккун, кIюрххила мангъушналгу оьвчин бувссия шяраваллил хьхьичI бавцIусса, хъунмасса хъахъи кьунттайсса занг рищунгу. Мунил чIугу баяйсса бивкIссар щалла шяравух. Шиккува кIицI лаган, тай шиннардий 80-ту лирчусса радиорттугу дуссия зий.
Ккаккан дурсса ххамис кьини, аьрххи-ххуллийгу, базардавунгу, маша-ташулувугу, дин-исламралгу ккаккан дуллалисса кьинигу духьувкун, ссут дайдихьулий, 1967 шинал, 60 гектар дусса Бяртагьаллил ххалазаннийн бувкссар гъазаватрай Кьубиял хъами, уртту-тIутIал кьункьал лавсун нанисса халацрулийн, бувну маршагу. Ци захIматсса даву духьурчангу, гьуз учин хIадурнасса хъами бацIайххивав, бяст-ччаллий був­ккун, зунзулчаннахь лавгун, даврил махъ цулуциссагума бивкIун бия.
Ва кьини нава лавгун увцу­ссия БахIикIуллал шяраватусса МухIаммадов Къуту – цIасса музыкант, балайчи. Лахъсса кIанайгу щяивтун, балайрду тIутIи увссия, зузиминнавун шавкь дутан. Къуту цувалу къаитан, лях-карах марша буллалисса зузалтравагу буцайссия балай тIутIи буван: АхIмадихъай, Жалалхъай, ГъалбарцIхъай, Аьлил Мусахъай, Дацихъай, Кьурван-ПатIимат, Щайхова ПатIимат, балайчи Важид Аьлибаговгу. Вай цивппагу комсомольцыя, цIасса балайчитал-къавтIалтъя, хъуни-хъунисса магьирлугърал сахIнардайгу шайсса бивкIсса.
Му кьинилийнма, гьантлул хьхьичIва, къутандалия маршачитуран бучIан бувссия къалпуз, пастан, къюмайтIутIи, гилу ччяни дияйсса ахъулссагу. Чулданий шархьун, ца дикIул, цагу ххунчIал хъуни кIункIурдугу буссия, кIучIгу бувну дагълийгу бивхьуну.
Муданмагу захIмат ххирасса Кьубиял захIматкаш хъами ва кьинирив, хъиннува ляличIийнува маршагу бувну, гъазаватрай ккаччи-ччулий, аргъирай хIала бувххуна давривун. Баргъ зун­ттухун бахьлаганнин, цулуй, цалла дурмургу най дуна кIуриялттавун дакьлай, 60-гу гектар аьрщарал щях дирчуна, БахIикIуллал Къутул ва душварал бала-гьалайлухун. Уку-укунсса жяматийсса давурттив цалгу-кIилгу къадурссар, давур­ттавугу сивсусса хъаннил. Вайннала хIарачатрайнуя бувсса Кьубиял электростанциягу, Шал аривсса Шагьибал МухIаммадлул хъун багъгу, вайва зийя бивкIссагу, Къуманива лавай, Сухурку щиначIан бияннинсса паччахI ххуллийгу.
КIира-шанна кьини къадан­сса даву, ца кьинигу щаллу дурну, дуки-хIачIиялул ссупралух щябикIлакIисса ппурттуву, шяраву буцири маршалийн ххалайн лавгсса кIул хьуну, увкIуна Райкомрал чулухасса вакил Залимхан Валиев. Вай шиннардий ва икIайва Райкомрал бюрорал чулуха Кьубиял колхозрацIун авхIуну. Цува увкIсса хIуччагу аьч къабувна, махIаттал хьуну ливчIуна, марцIсса хъами-оьрчIал зий буллалисса захIмат цалва яруннан ккавккукун: «Оьмахан, цими гьантта хьур ва ххалазанний цулуй?!». Ванал ттухьхьунсса жаваб дулуннин, давугу щаллу дурну, бигьалаган нанисса ппурттуву, канихьсса мухIиращал, звеноводка-балайчи – Даци­хъайл: «Залимхан, ина ци гьантрая гъалгъа буллай ура, кIюрххила хIала бувххун, ахттайнссаннухва щябивкIун, гьурххи къавхьуну щаллу дурсса давур ва. Ттул зузалтрава зунзулчаннахь лавгун зузиссагу лявкъуна. Вай бувцусса циняв ххулувгу жул бурхIардийри буххинтIиссагу, колхозрал ризкьилул миналийн. Ми­ккунгу дуссар ва зунттула 3-хъул км. ххуллул», — увкуна ПатIиматлул. Шиккува ялагу вава Залимханнул: «Цулуцалтраву чIиникI бишлашиссагу цучIав хIисав къавхьуннихха?» Утти нава хIала увхссияв – Кьубиял хъаннин цирича, арамтуннанмагу, чIиникIгу цирив, муниясса хаваргу бувагу бакъа­ссар. Аьвзал заманная шихунмайва аьдат хьуну бур Кьубиял хъами хъуру ттихIлай мирхьирдах, ххулувгу цулуй мухIирттах. КьубиячIа чIиникIру сукку тIун бивкIссагу 1990 шиная шихунмайри, шиккугу хъаннил бувагу букъагьайссия канил, цалвами ярагъ бакъа.
Къутул балайрдал ялун, хъиннува даврил лябукку хьуна, цугу-цулуй, цила ляличIийссара маршалул макьандалий хьхьичI цаннал балай тIий, хъиривгу цинявнналагу хорданий бюххансса «Гьав!», «Гьав!» — тIутIисса чIурдал цулуцалтраву хъиннура даву щирикIин дансса яргсса асарду аьлтту хъанан бивкIукун.
Ва кьини хъунма хIазмур хьуна дуки-хIачIиялул ссупралух ккур­кки лавгсса чIумал балайчи душварал, звеноводкахъал, ца-цаних къавтIун бизлай хъамаличу уххан увсса чIумал.
Ахирданийрив Залимханнул цалва ихтилатраву чIурчIав дурну увкуна: «На зул шяравун цимилагу увкIссара. КIулссия зу буллалисса захIмат фермардайгу, багъирдавугу, ххуллурдайгу. ХIакьинурив хъиннува мукIру хьунна, зу бихьлахьисса бусравсса захIмат ккав­ккукун. Ттула чулуха барчаллагь учаврищал ва хIакьинусса давугу чIалачIи данна райондалул хъуниминначIа».
Лакрал Хъуннеххай Кьубиял электростанциялул гьанугу бивхьуну, къурталгу бувсса кIайва марша бишай яхIлув хъаннилъя.
Хъун дяъви хьуннинсса шиннардийва Кьубиял жяматран пик­ри бивкIссар цанмасса электростанция бувансса. Дяъви бахчуну, му хавар щяв багьссар. Дяъви къуртал хьуну махъ, хъиннува яргну гьаз хьуссар электростанциялул масъала жяматрачIа.
Шяраву бур чинсса чиваркI­гу, кув дяъвилий бат хьуну, кувгу сакъат хьуну бувкIсса, шяраваллил хозяйствалувусса агьамми давур­ттивгу дагьссар чумартсса Кьубиял хъаннихун.
Шинну ларгун махъ, 1948 шинал лакрал Хъуннеххай, ХIа­сан-ХIусайнхъал ва Къара-ХIажинахъал щинал гьарахъалтту диркIсса кIанай байбивхьуссар жямат электростанциялунсса гьану бихьлай. ЧаннацIасса ххаришиврул, гьарца кьини мукь-мукьра ккилометра ххуллулгу ритлай, байбивхьуссар станциялунсса гьану-котлован бихьлай. Вай гьантрайва, колхозрал правлениялул хIукмулийн бувну, муниха зунсса, хасъсса бригадагу сакин бувссар. Шиккугу циняв чIявуми жагьилсса хъами-душру. ЦIубутIуй бригадалул хъунаману зий уссия шяраваллил кIини-яхIлув Шагьидахъал МухIаммад. Ванахь агьамсса цамур давугу дуну, му мурахас увну, мунан кIанай ивтссар дяъвилия зана хьусса фронтовик Дацилавхъал МухIаммад. Ва МухIаммадлул каялувшиврулусса хъаннил чансса даву къадур­ссар, вайнналли куланг-чIатIущал котловангу, ГЭС-рачIансса барт­хьхьири – бассейнгу, миккунсса гьаллугу бивххун хIадур бувсса. Вайнналъя, неххамачIувсса хъуни виххуччивгу, чарттугу, куннал-куннал бурхIардийгу бихьлай, 3 зивулийсса ГЭС-рал къатригу гьаз дурсса. Вава хъаннил бригадалулъя бивхссагу шиккунна щин дуцинсса гьанзлугу, 1 км. манзилданийсса.
Дяъвилул шиннардий захIмат­рал фронтрай, куланг-чIатIущал, каналлу дихлай, зий давриву вардиш хьусса ва хъу-лухччинул давурттавугу кIиккусса хъаннин хъисвагу захIматну къабивкIссар ва иширавугу. Ялунгума хьхьи­чIавасса «Беса» чирахъирттах ва «5», «7» номердал пюрун-лампардах давурттив дуллай бивкIсса хъами, хъиннува чялишну, хIала бувххун зий бивкIссар му чани бучIаврихагу.
Чани итабакьиннин 2-3 зурул хьхьичIва, шяравух, гьарца къуш хIисаврай, дарчIуссар чани буцинсса, тталлу буччинсса ккутIру. Ва иширавугу хъами тинмай къабавцIуссар. ЧIяруми ккутIругу вайнналъя дурксса. Муксса гьавасрай бавчуссар жагьилми, хъуними, хъунив хьуми личIи бакъа, ттурцIардинсса ккутIру дуклай. Ца мукунсса ишираву ца хъунма хIазгу хьуну бур. Къатта лях бакъа ялапар хъанай бивкIсса Бирлиянтлул ва Аьлижанхъал Кусул рагьссар ккутIая. «Му ттул ккутIри», — тIий ца. – «Дакъар, му ттул ккутIри», — тIий вамунил. КIивагу гьис-кьитIлийнгу багьну, цанницIун ца лавчIунгума бур. Му ппурттуву даву ххал дуллай нани­сса бригадир МухIаммад ялун ивну, кIинниллагу давугу тIайлашиврий ккаккан дурну дур.
Электростанция буллай, мунил вив увххун зий уссия инженер Чавтараев, цIагу дакIний къалирчIунни (АхIмад — ред.). Мунал каялувшиннаралу зийгу буссия Кьубиял жямат, хаснува хъами. 1950 шинал ссуттихунмай итабавкьуссар ГЭС-рал чанигу. Ва кьини ххаришиврул леххан хъару дакъа ливчIун бивкIссар, хъунив хьуминная байбивхьуну, мюрш-кьюршлийн бияннин, Кьубиял агьлугу. Вара кьини, бивххун хъунма ницгу, бивххун 5 хIайван яттилгу, бивхьуссар хъунмасса хъатIи, чанна лавхъсса станциялул чулухсса вацIлул шярлавлуву. Шиккун бувкIун бивкIссар Райкомпартиялул, Райисполкомрал, Шяраваллил хозяйствалул чулухасса вакилтал, мува куццуй, ВицIхъиял махIлалийсса щархъал чулухатуссагу. Вайннал ххуй-ххуйсса ихтилатирттал мажлис лахъа-хъун бувна. Дуки-хIачIиялул мажлис кIура бавуна тяхъашиврул мажлисрайн. Шиккурив ххуй-ххуйсса, бюххансса балайрду увкуссар ГЭС буллай бивкIсса бригадалувасса бугьара хъаннил: ХIурунайнхъал ПатIиматлул, Ссунгъурхъал ПатIиматлул, Сур­хайхъал ХIавал, Аьшурал, хьхьичIава балайчитурал – Кусул, ХъартIул, Мажидагьулданиясса ссухълу, Умму-Мариянхъал зумунусса. КIай бугьара хъанницIун бавхIуну Бяртагьаллил марша бувултравасса жагьил душварал хъиннува мажлис тIааьн бувна. Вана укун 1950 шинал Кьубиял захIматкаш ххари хьуссар чанная, ляличIинува хъами.
Ва станциялул чани буллай бивкIссар чIаххувсса ЧукIуннал ва Ккурккуллал щархъавунгу. Ва ГЭС-рал чани хьхьунил чIумал ххал шайссия ВицIхъиял Лахъ муруллула ливчуну нанинангу. ЦIахъардал Къуманива увккун нанинангу, пперха тIий лавхъсса лампочкардал чаннайну, дяхттагу лахъсса кIизивулийсса, кIялава-кIялану пар-пар тIий чIалачIисса ГЭС-рал къатрайну, миннуй дацIан дурсса Сталиннул бюстрайну. Тай шиннардий колхозгу танал цIанилу духьувкун, ГЭС-рангу мунала цIа дуллуна.
Цуксса хIайпнугу, Сулакь не­ххай гужсса хъуни ГЭС-ру був­кун, мюрщими цахунма цивппа багьуна. ЧIал къавхьуну лекьа-пIякьу хьунугу лавгуна. Кьубиялмур ГЭС бивкIсса кIанай, щинай гьарахъалтту данна тIий, шяравучу сукку хьуну, хIала увхссия. ЧIал къавхьуну, дуллалимур аьрщигу кьадиртун, ливхъуна. ХIакьинурив я аьрщарал, я щинал заллу акъар.
Хъиннува хIайп, кIаксса зий-занай бивкIсса Кьубиял хъаннил захIмат ратIух лагаву.
Совет хIукумат дирхьуну махъсса шиннардий ПаччахI ххуллийгу зун багьссар Кьубиял хъаннин. Къуманива лавай Ккурккуллал шяраваллил дазуйн бияннинсса ПаччахI ххуллул Кьубияхьмур бутIуй муданма зузисса 5 хъамитайпа бивкIссар. Ва ххуллул мастерну зий икIайва Хъюлиятусса МухIаммад . Ванайн цIагу къаучайвача, чулий цIа «Гъявгъа бичу» тIийна бикIайва. Цалва хъюлгу мукунма тIий бикIайва. Ва муданагу цалва зузалтращал архIал даврил лавай авцIуна, тIалавшин дуллайна икIайва тIий буслай бикIайва му ххуллуха зий бивкIми.
ЛяличIинува дакIнийн бутавияв аьпа бивухъул коммунистал Айзанатхъал ПатIиматгу, Хизрихъал ПатIиматгу, ПаччахI ххуллия лавай, шяравун бухханнинсса 3 км. манзилданийсса ххуллий зий бивкIсса. Ца зукъази кьини бакъа, шаппагу къабацIлай, гьарца кьини бачайссия кIюрххи-кIюрххила, чантайрдавун куланг-чIатIагу дирчуну. КIулнан-кIулссар вай кIивагу хъамитайпалул буллай бивкIсса захIмат гъинттулгу, кIинттулгу. Ххуллугу бикIайссия асфальт бавкьуний кунма, гьурххи къавхьуна ччимур журалул машинагу лаглай.
Кьубиял хъаннил дукъарсса давугу дакъассар, гьаз къадурсса гьивугу дакъассар. Биялсса барзунттугу ккавкссар. Ккавкссар нугъайнал Губачи-ауллал хъуни даэрдугу, Кураллал арду ва Кьасумккант, Дарбантгу. Ккавкссар ЛухIуваллил аьгьирду ва Буршиял ламухалугу, Чапур кьун ва Гьазбайчарттугу, МечIал пурщумукь ва Лахъазаннугу, Дултти зунттурдугу, ЧIарадиял бавцIу зунттурдугу. КIулссия Ахъушиял бархIру ва Дикъаллал ратIругу, Лаващи – Сергокъалагу, къумукьнал хъуни щархъу – Къарабудагьгу, Параул-Гьилимийгу, Бялукь-башва, Урмалугу, Къизлардал дяликIугу, Октябрь революциялул лахъи шяравалу, Каспий хьхьирицIухсса батагъартту, МахIачкъалаллал мачI щащай фабрикагу, Бондарный заводгу. Бувгьуссар муххал хъурссул кIамаймугу, дургьуссар куланг-чIатIа, мухI-мирхьгу, дургьуссар хIухчил хъунна ттархь ва къиргъахъгу. Лавхссар аьнди варсив ва къабалайгу, бурчул ус ва лархнигу. Бувкуссар хIухчил ххункI ва тарталагу.
На барану хъанахъисса дяъвилул хьхьичIсса, махъсса, 1990 шиннардийн бияннинсса чIуннардий бугьарасса бикIу, жагьилсса бикIу хъаннил мукьату гьиву чан къархьуссар. Вайннал къурувсса ххалазанная лахъла­хъисса хъуни къардал ва ТтурчIиял аьрщарай, интту дугьай чIумал, ссуттилгу духхай чIуннардий, 15-хъул км. ххуллулгу ритлай, нувщул гьивурдащал занай, аьйплу къавхьунугу бикIайссияв, къюкIру гьарта дурккун, ссихIирал ххуллий азарду (асма) хьуну, цIуцIаврил бигьалагай оьрмурдайнмагу къабивна, ахиратрал хьуссар чIявусса хъами.
Ва макьала чичлачиний дакI­­нийн багьунни колхозница Ма­къи­хъал ПатIима, мюрщисса, учкъулданий ккалаккисса 4 оьрчIал нину. «Оьмахан, ттул арс, колхозрачIа ттукри, вилцIунну, дучри буссагу кIулли. Винния кIулли ТтурчIиял шяравунсса ххуллугу. Зунттуйх лавайсса ратIру-ккутIругу, муруллив ва аьгьирдугу, сант дакъасса жегъир ххуллурдугу. Аганаки ттукку-чайсса гьиву дагьарча, мунилсса буллан жуща шайрив. Миннулсса буллай, чансса чIун гьан най дурив кIа архсса кIанайн. Ягу, му ттукку-чу бивчIарчан, мунил лахъа-бахъу бан, жучIа я ттукку, чугу бакъархха. Мунияту жунгу ччай бур рахIатну, ссувайну, я дакъагьайсса, ягу дакъакьайсса гьивурдащал занан», – тIий къуртал бувуна ПатIимал. Мяйжаннугу, тай шиннардий колхозрачIа буссия 28 вилцIунгу, миннуяргу ххишаласса ттукригу, 20-хъул зузи чугу. ПатIимал тIийкунгу, лахъ-лагьсса, захIматсса Кьубиял къурувгу, архсса ТтурчIиял шяравугу хъаннища кIай зузи ризкьи ишла бангу хъанай къабивкIссар.
Ва ттулла макьалалул хъиривгу учивияв, ттулла кагу, бюхъу ва гьунаргу бивкIния, кIай архсса захIматсса шиннардий зий бивкIсса Кьубиял яхIлув хъаннин дацIан давияв хIурматрал гьайкал.

Оьмахан ВАГЬАБОВ,ш. Кьуби