Ва кунмасса жагьилтурал кIунттихьри бучIантIимур

sop_7Совет Союз лирну махъ, жагьилталгу цайми бур, дуккаврихсса, элмулухсса миннал бургавугу лапра личIисса дур, дуклан ччай бакъар, зун ччай бакъар, цимурца хIадурнурасса ччай дур, кIисса кIиссурайх цалва къабивщуна, тIисса калимартту чIяруну дуккай хьхьичIмур никирал инсантурал зумату. Мукун бугу бур. Амма дунияллий ва билаятрай ци реформартту, ци дахханашивуртту хъанарчангу, дуккаврил хIурматгу, сийгу муданнагу дусса жагьилталгу чансса бакъар. Мукунминнавасса ур Лакрал райондалийсса Читтурдал шяравасса Чалабов Шамилгу.

Бадрижамал Аьлиева
Шамил дуклай ур ДГУ-рал биологиялул факультетрай 5-мур курсирай. Уттигъанну Шамил гьуртту хьунни Москавлив хьусса Дунияллул халкьуннал дянивсса элмийсса ва практикалул «Научно-техническое творчество молодежи — путь к обществу, основанному на знаниях» цIанилусса конференциялувух ва зана хьунни ватандалийн кIира-кIира мусил медальданущал.
Чалабов Шамил увну ур 1993 шинал МахIачкъалалив Лакрал райондалийсса Читтурдал шяравасса Исмяиллул ва Ахъушиял райондалийсса Уручуллал шяравасса Алпиятлул кулпатраву. Шамиллун 6 шиннагу къадиркIун дур, захIматсса цIуцIаврища ххассал уван къавхьуну, ванал ппу Исмяил, оьрмулул 37 шинаву, аьпалул хьусса чIумал. Ппу ялув акъашиву кIул хьун къабивтун, арснал тарбиялулссагу, дуккаврил­ссагу Алпиятлул багьайсса даражалий бувну бур. Вайннал чIаравгу мудан бур, цащава шайсса ка-кумаг буллай, Шамиллул буттал нину Маймунат ва буттарссу РайхIанат. ХьхьичIунну дугу дуклай, зугу зий, махъсса жагьилтуран эбратранну къуццу тIутIисса, цаярва оьрмулул хъуниминнал хIурмат бусса, мюрщиминнах аякьа дусса, мяърипатрал, духIи-дуциндарал ув­ччусса жагьил ур Шамил. ЧIивиния шинайва тарбия хьуну ур захIмат ххирану, дарсирдах, дуккаврих къулагъас дуну.
МахIачкъалаллал шагьрулул 39-мур школагу ххуйсса кьиматирттай къуртал бувну, 2010-ку шинал Шамил увххун ур ДГУ-рал биологиялул факультетрайн, биохимиялул, биофизикалул кафедралийн.
Уттигъанну Москавлив хьусса Дунияллул халкьуннал дянивсса элмулул ва практикалул «Научно-техническое творчество молодежи — путь к обществу, основанному на знаниях» конференциялувух Шамил гьуртту хьунни Дагъусттаннаясса 5 цаймигу жагьилнащал архIал. Му конференция сакин бувну бур ФГБОУ ВПО «МГСУ»-рал (Московский государственный строительный университет) ва ГАО «ВВЦ»-рал (Всероссийский Выставочный зал). Конференция хьуну бур Аьрасатнал Федерациялул КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалул, Москавуллал ХIукуматрал, Москавуллал ва Москавуллал областьрал вузирдал Ректортурал советрал чIарав бацIаврийну. Конференциялувух гьуртту хьуну бур Аьрасатнал 16 субъектраясса жагьилтал. «Научно-техническое творчество молодежи» конференция буллай цимирагу шин хъанай дур, гьашинумур конференциягу 14-мур бия. Мунивух гьуртту хъанай бур билаятрал, СНГ-лул билаятирттал, оьрмулул 30 шинавун бияннинсса, хьхьичIунми жагьилтал — студентътал ва аспирантътал, цалла-цалла элмулул ва техникалул проектирдащал. Конференциялул агьаммур мурадгу хъанай бур дуккавриву хьхьичIунсса, элмулух мякь бусса жагьилтуравусса бюхъу-хъит, гьунар итххяххан баву, му ччаву хъиннура цIакь даву, элмулул ва хъиривлаявурттал, элмулул ва техникалул творчествалул аралуву хъанахъисса иширттаву гьуртту хъанан ми чялиш баву. Конференциялул дайдихьулий жагьилтурал хьхьичIун махъ лахъан увккун ур АьФ-лул кIулшивуртту дулаврил ва элмулул министр Дмитрий Ливанов. Элмийсса давурттал презентация дайдишиннин, жагьилтурал хьхьичIун бувккун бур кIулшиврул ва элмулул аралуву зий цимирагу шин дурсса цаймигу инсантал. Конференциялул лагрулуву хьуну дур личIи-личIисса мероприятияртту, батIавуртту, мастер-классру. Ца­ппарасса гьантрал дянив ВВЦ-рал (хьхьичIвасса ВДНХ) павильоннаву цачIун бавтIун бур билаятрал язими жагьилтал, цаягу хъар хъанахъисса бюхттулсса державалул гьунттий­сса кьини. Конференциялул даву дарчIуну дур личIи-личIисса секциярдайх. Шамил Чалабов гьуртту хьуну ур «Живые системы» секциялувух, «Медицинские технологии» подсекциялувух. Проектирдал конкурс цуппа хьуну бур шанма номинациялуву: «Лучший молодежный научно-исследовательский проект», «Лучший проект по техническому творчеству» ва «Лучший молодежный инвестиционный проект». «Научно-техническое творчество молодежи» конференциялувух Шамил гьуртту хьуну ур «Диагностика повреждающего эффекта гипотермии на эритроциты и разработка методов их защиты» проектращал, «Лучший молодежный научно-исследовательский проект» номинациялуву. Жагьилтурал давурттан кьиматру бишлай бивкIун бур москавуллал вузирдал преподавательтал, профессортал. Шамил конференциялия зана хьунни кIира мусил медальданущал: «Лауреат ВВЦ» ва «За успехи в научно-техническом творчестве». «Лауреат ВВЦ» тIимур медаллив хъанай дур мусил медальдануяргу ларайсса, лахъсса. Шамиллул элмийсса каялувчи ур биологиялул элмурдал доктор, профессор Кличханов Нисред Кьадирович. Щалвагу билаятраясса ва СНГ-лул хIукуматирттаясса жагьилтурал 400-нния ливчусса докладирттаву, проектирдаву, билаятрал лагрулий ххишала бакъа лавайсса даражалий хьусса конференциялий Шамиллулмур даврин укунсса кьимат бищаву му хъунмасса пахрулун лайкьсса давур, Шамиллул даврил, хIарачатрал, захIмат ххирашиврул хIасилли. Цайми жагьилтал кIичIиртту батлай, компьютердал клубирттавух, дискотекардайх занай бунува, луттирдал ялув, ккалай, чичлай бувсса цимирагу шинал дянивсса захIматрал чIалачIинни.
Шамиллул цалла даврин язи дургьусса темагу дур ххишала дакъа хIазсса ва медициналун мюнпат­рансса. Гипотермия му дур инсаннал чурх бачIину ягу щалва бякъаву, чурххал температура диялну яларай дагьаву. КIулсса иш бур гипотермия, муния кьяйда хIисаврай ихтилат булларча, медициналуву ишла байшиву, инсульт, инфаркт хьусса чIумал, организмалул кислородрал тIалавшинна яларай даншиврул. Шамиллул даву дархIуну дур му кьяйда операцияртту буллайна наркозран кIанай ишла буллансса даражалийн лахъаврищал. Яни чурххал температура инсаннал цIуллу-сагъшиврун, оьрмулун нигьачIаву къахьунну яларай дутан бюхъаврищал. Шамил опытру буллай ур къулчча кIуллай, сусликIирттай. КIинттул шанай, чурххал температура 0 градусрайн дияннингума яларай дагьайсса сусликIиртталми оьттул клеткарду гипотермиялул чIумал личIину баххана къашайсса бур, къулчча кIуллалми тIурча биялну баххана хьуну, микку «проколлу, вмятинарду» шайсса дур. Арулва гьантлул дянив миннуйн С ва Е витаминнал уколлу буллай, муния махъ миннул оьтту анализрайн лавсун, чIалан бивкIун бур гипотермиялул цIуллу-сагъшиврун ккалли бансса зарал биян къабувшиву. ЦIуллу-сагъшиврун зарал бакъа сусликIирттал чурххал температура яларай дагьаврил кьюлтIшиву, щаллуну кIул къадарчагу, кIул дуван бювхъуну бур жагьилнаща. Уку-укунсса давуртту, опытру буллан, элмулуха зунсса гъира буминнан цIанасса заманнай цIу-цIусса устройстварттугу дур. «Диагностика повреждающего эффекта гипотермии на эритроциты и разработка методов их защиты» даву хъанай дур Шамиллул дипломный давугу. Мунияту, ванияту уттигу гьарта-гьарзану кIул хьунссар жунма. Чалабов Шамиллуягу, щак бакъа, жулва кказитрайгу, цайми СМИ-рдавухгу уттигу цимилвагу баянтIиссар.
Ваниннингу Шамил гьашинува цамур конференциялувух гьуртту хьунгу лавгун ивкIссар Москавлив. Му бивкIссар МГУ-рал бувсса студентътурал, аспирантътурал ва жагьилсса аьлимтурал «Ломоносов» цIанилусса конференция. Му элмийсса форумравух ва гьуртту хьуссар «Биология» секциялуву.
Вай гьантрай тIурча ДГУ-рал биологиялул факультетрал Шамил хIаласса студентътурал группа лавгунни экскурсиялий Дарбантлив ва Дарбантуллал райондалийн. Ваниннин шиннардил хьхьичI ва вузраву дуллай байбивхьунни конкурс «Лучшая академическая группа», жагьилтураву дуккаврихсса, жяматийсса даврихсса гъира гьаз баву мурадрай. Мунил хIасиллайн бувну хьхьичIун ливчусса группа личIи-личIийсса экскурсиярдай тIайла буккайсса аьдат дур. Мукун, ларгсса дуккаврил шинал хIасиллайн бувну Шамиллулмур группа ххув хьуну, ссутнил дякъих къабурувгун, лавгунни жагьилтал Дарбантуллал райондалийсса Падар тIисса шяравусса «Лесная усадьба» тIисса кIанттайн. Хъунбакъасса заповедник бусса кIанай, мивугу цухьри, павлинну, страусру, цайми-цаймигу жанаварт ва лелуххант бусса, жагьилтурал чIун хъинну хIазну ва мюнпат буну гьан дурну дур. Яла лавгун бур Дарбантлив тарихийсса Нарын-къалалийн. Дяркъусса чIумуха къалавхьхьуну, гъилисса, тIааьнсса асардащал зана хьунни студентътал махъунмай.
Дуккаврия, элмулуя тархъан­сса чIунгу Шамиллул оьнна гьан къадувай. Ванан ххирар ккалан художествалул литературалул произведениярду, хъунмурчIингу – кла­ссика. Дуккавриву акъагу, Шамил Чалабов университетраву ур жяматийсса давурттавугу хьхьичIунма, личIи-личIисса мероприятияртту, интеллектуал тIуркIурду сакин буллай. Цуксса цува дуккаврихух, жяматийсса оьрмулухух лавгун унугу, Шамиллул чара бакъа лякъай чIун сайки гьарца кьини цала буттал ниттил Маймунатлул ялун иянсса, мунин кумаг бувансса, аьркиннийн мунищал гьансса. Маймунатлунгу дазу-зума дакъа ххирар цила арснал арс.
Университетравусса дуккаву къуртал хьуну махъ Шамиллул пикри бур Москавлив аспирантуралувун уххансса.
Уттинин ларсъсса ххувшавур­ттащалгу барча уллай Шамил, чIа тIий буру ва ххаллилсса жагьилнан вания тиннайгу чIяру-чIярусса ххувшавуртту, цIу-цIусса бюхттулшивуртту, дан дакIнийсса цинярдагу давурттаву тIайлабацIу.