Цалчинсса Аьрасатнал археологтал КIинеххаваллий

osto_5«Первые российские археологи в Месопотамии» – ва дур Р.М. Мунчаевлул, В.И. Гуляевлул ва Н.О. Бадердул утти­гъанну кунма итабавкьусса луттирал цIа. Лу лакрал буккултрал хьхьичI бишин ччишиврул савав хъанахъиссар КIинеххаваллийнсса (Месопотамиянавунсса) цалчинсса аьрасатнал археологтурал экспедициялул бакIчину ивкIун ушиву яла машгьурми лакравусса ца – Рауф МахIаммадович Мунчаев.
Цир КIинеххавалу?

Азиянал хъуни неххардил Дижлалул (Тигр) ва Фуратрал (Евфрат) дяниваллийн КIинеххавалу (Месопотамия) кусса цIа дирзун дур юнаннал (грекнал): месос (дя, дянивалу), потамос – нех, неххардил дянивалу. Шикку буссар уттизаманнул Иракь ва Ухссавнил Сирия. Вай кIанттаву элмийсса диххавуртту дуллай байбивхьуну бур ваниннин 150 шинал хьхьичIва. Агана ХVI ттуршукулул Америка тIивтIухьурча, ХIХ-мунил тIивтIуссар КIинеххавалу (Месопотамия), учайссар аьлимтурал. Неххардил даралуцIахалу бусса бур цимигу ттуршра километ­ралул лахъишиврий щюллисса ща кунмасса, щуттаяр тихуннайрив – цичIар къаххяххайсса, бачIвасса чул (пустыня). Амма тиккусса аьрщарал дулайсса дур лачIал ва хъалул авадансса бакIлахъру. Мунил Месопотамия НилдануцIухсса Египетраяр ялавай бакъасса инсаниятрал ватандалун («оьрчIал кIанттун») ккалли хьун буллай бур.
Жула аьлимтал чIал хьуну бур 100-ния лирчусса шиннардил. Аьрасатлутурал цалчинсса ссапармур, нукIува жува увкусса куццуй, бавхIуну бур 1969-ку шинал. «Ттунсса хъунмасса бусравгу, пахругур, му ссапар сакин бавриву гьуртту хьун нясив шаву ва сакин бувния шийнай хIакьинусса кьининин аххана къавхьуну, ванил каялувчину ушиву», – тIий ур Р. М. Мунчаев. Лу чичинсса пикригу хIасул хьуну бур тава чIумала. «Вана, утти, бачIи аьсру лавгун махъ, жу, та ссапарданул шама гьурттучунал, буру му пик­ри иширайн буккан буллай», – тIар аьлимчунал.
Шикку, КIинеххаваллий, цалчин бувккун бур шумертал, хъирив бувккун бур Аккад ва Бабилон. Тайннал хъирив дяъвирду ххира Ащур (Ассирия). Яла бувккун бур ПартIава (Парфия) ва скитIтал (скифтал), иран ва юнан (грек), румул ва аьраб. Гьарцагу тай халкьуннал ва паччахIлугъирттал маданиятраву (цивилизациялуву) цалва-цалвами бутIри бивхьу­ссар.
[pullquote] Р. М. Мунчаев, историялул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал Элмурдал Академиялул вакил-корреспондент, Аьрасатнал Федерациялул элмулул бусравсса ишккакку, Аьрасатнал ПаччахIлугърал Премиялул лауреат (1999 ш.), Дусшиврул (1998) ва ХIурматрал (2004) орденнал ва тамансса медаллал кавалер, къакIулсса, ванаяту къабавсса лаккучу ушиву къакIулли.
Увну ур ялун хъунасса аьлимчу хьунтIима 1928-ку шинал сентябрьданул 23-нний Азирбижаннал ССР-данийсса Закаталлал шагьрулий Гъумучатусса Мунчахъал МахIаммадлул ва Аьйшатлул кулпатраву. Школагу къуртал бувну, Дагъусттаннал паччахIлугърал педагогикалул институт бувккуну махъ, цал дурурччуну дур тарихрал элмурдал кандидатшиврул, яла докторшиврул диссертация. 1955-ку шиная шийнай зий уссар СССР-данул Элмурдал Академиялул Археологиялул институтраву (цIана РАН-далул Археологиялул институт). Микку Р.М. Мунчаев зий уссия, чIивима элмулул зузалану айивхьуну, институтрал директорнал къуллугърайн (1991–2004) ияннин.
Р.М. Мунчаев ур 350 элмулул давурттал автор. КIицI данну миннувусса цаппара: «Кавказ на заре бронзового века. Неолит, энеолит, ранняя бронза» (М., 1975); «Раннеземледельческие поселения Северной Месопотамии: исследования советской экспедиции в Ираке» (М., 1981; Н. Я. Мерпертлущал уртакьну); «Северный Кавказ: очерки древней и средневековой истории и культуры» (М., 2003; В.И. Марковиннущал уртакьну); «Early Stages in evolution of Mesopotamian civilizition. Soviet excavation in Northern Iraq» (Tucson: The University of Arisona Press, 1993; Н.Я. Мерпертлущал ва Н.О. Бадердущал уртакьну); «Телль Хазна I. Культурно-административный центр IV–III тыс. до н.э. в Северо-восточной Сирии» (М. 2004; уртакь автортал Н.Я. Мерперт ва Ш.Н. Амиров) – ва луттираятусса хавар на тава чIумала «Илчи» кказитрай бивщуссия – ва чIявусса цаймигу. Ва сияхI жува ххалбигьлагьисса луттирал хъун дуллалиссар. Аьчухшиврул, цийсса материаллал гьарташиврул чулуха ва луттирал ялувсса сияхIраву лайкьсса кIану бугьанссар, цанчирча ва чивчуну бур элмулул агьалинансса (научно-популярный) кьяйдалий.[/pullquote]
Амма жулва заманнайннин миннуяту анжагъ бакIу-бакIурду бур ливчIун. Мунил савав вари. Тикку чару кьянатсса билаятрай къатри дайсса дур ччукъав­ччу калпушрал. Ялтту бущайсса бур синааьрщарал. ЦIиялурду дакьайсса дур чIахIлул, ялттугу дугъайсса дур, гъарал итакъадакьиншиврул, мура синааьрщи, яъни, лакрал тIийкун, култа байсса бур. Гьарца шинал гъарал сезон къуртал шавривун цIияллийсса дущру цIудан багьайсса бур, цIусса култа бавкьуну. ЦIияллаяту гъарал щинал ларсун ларгсса аьрщи личIайсса кIичIирттавура, гай ялу-ялун лахъ буллай. ЦIусса къатта-къуш байнигу, гиккува байсса бивкIун бур. Мукун миназан ялу-ялун лахъ хъанай, лахъ хъанай шайсса бур бакIу (тал, телл, телль). Ттуршрахъул шиннардий тай бакIай ятту канаки буллай бивкIун бур аьрабнал бадавитал (бадави – бедуин – куч шайсса аьраб).
ХIХ аьсрулий археологтал бувкIун, элмийсса диххавуртту дуллай, нукIузаманнул чIалъаьрду, шагьрурду ялун личин буллан бивкIун бур. Ми аьламатру ккаклай, тивахвасса агьлу цуксса махIаттал шайсса бивкIссарив, кIул хъанай бур жува ххалбигьлагьисса луттирай бувсъсса ва хаварданува. ХIХ ттуршукулий, нукIузаманнул Ащурнал Нимруд шагьру ши­кку бивкIхьунссар, тIисса кIанай элмийсса диххавуртту дуллай айивхьуну ивкIун ур Гьенри Лайярд тIисса ингилиснал археолог. Гикку ганан ляркъуну дур нукIу заманнул залтурал гьайкаллу, чIалъаьрдал эяллу. Гай ккарксса аьрабнал щайх Аьвдул-ХIарман махIаттал хьуну, буслай ивкIун ур: «Ва билаятрай ялапар хъанай ттул чIярусса шиннур. Шикку чятирду бишлай бивкIссар ттул ппугу, буттал ппугу, буттал бу­ттал ппугу. Вана – ацIния кIира аьсрур шикку ялапар хъанай муминсса бусурман, – ми тIурча, Аллагьнайн Цайнма щукрур, анжагъ мири мяйжансса аькьил­шиву цахь думи, – тачIав миннан къабавссия, ва аьрщарал лув чIалъаьрду буссар, гайннуву инсантал ялапар хъанай бивкIссар, тIий. Ургукьай, да! УкIлай ур цимивагу гьантлул ххуллий архну бусса билаятраяту ца инсан. Дуклай ур ттуршах аьш, шихуннайгу, тихуннайгу. «Шикку буссар чIалъаь, тикку къапу!» – тIий ур га. Ва мяйжаннугу ляхълайгу бур».
Американ археолог Эдвард Киерил ххуйну увкуну бур: «Жу дихлан бикIару билаятрал нукIузамана сававрай, ца заманнай шикку диркIун тIий тIутIайх дирчусса маданиятру, бабилоннал синааьрщарал ултти сававрай». Мисмяри хатIлийсса чичрурду дусса синааьрщарал улттайн, «абадул луттирду», куну, учай, цанчирча гай, аьрщараву бухьурча, мяйжаннугусса луттирду кунма, зия къашавай тIий, тIакъатIавай тIий. Гьаманки элмийсса диххавуртту дурну, лякъайсса синааьрщарал ултти, кабинетирттавугу щябивкIун, ахттаршивуртту дуллай, миннуйсса мисмяри хатIлий чивчумур ккалайри, щаллу бувну бусса нукIузаманнул Гъанмур Баргъбуккаваллил тарих, тIар археологтурал.

Иракьнавун гьансса нясившин

1965-ку шинал Багъдадлив хъуннасса сийлий тIитIлай бивкIун бур Португалиянавасса лухIинавтчи Гульбекяннул харжи-хуржилух бувсса Иракьнал миллийсса археологиялул музей. . (Ганала арцух бувну бур билаятрай агьамшиврул чулуха кIилчинмурну хъанахъисса Мосул шагьрулийсса музейгу.) Музей тIитIин Иракьнал Культуралул министерствалул ва Археологий къуллугърал дяъватрайн оьвкуну бувкIун бивкIун бур хъунисса аьлим­тал. Жулва делегация ххарину кьамул бувну бур Иракьнал. Гиккува увкуну бур заллухъруннал, циванникьай, щалла дунияллийсса археологтал цачIа зий бунува, яла дусъсса билаятрал – СССР-данул – археологий ссапар къабучIайсса, куну. Шаппай зана хьуну махъ, профессор Е.И. Крупнов, ватанлувшиврул асар лавайсса даражалийсса аьлимчу, му масъала тIайла бацIан бан чялиш увккун ур. МунацIун хьуну ур Археологиялул институт­рал директор Б.А. Рыбаковгу. Му азгъунсса тандемрал (чутлил) иш-масъала цила кIанайн бувтун бур.

Ялапарши­н­нарал шартIру

1969-ку шинал мартрай жула ссапарчитал ливккун бур ххал бигьин ччисса кIанай Ярым-тапалул (тапа тIисса турк мазрай бакIу тIиссар) махIлалий. БакIуяту тIитIай, тIар, тамашасса Синджардал майдан. Хаснура хIайран ансса, Рерихлул пейзажру куннасса, суратру чIалан дикIай, тIар, лагабургъилу.
Иракь тропикру, кIирисса кIанур, тIий къабавсса акъахьун­ссар. Амма жулва археологтурал мина дирхьусса КIинеххаваллил Ухссавнил чулух, Синджардал арив гьава цамур журалийсса бур, тIар. Интнил чIумал дацIаву да­къасса гъарал, бивщунмасса марчру, дяркъу дикIайсса дур. Амма археологтураща мадара архаинну бикIан бюхълай бур: гайннащал бивкIун бур шану-дарвагру, аьралуннал зумунусса чятирду, брезентрал плащру, кирза-чакмарду, гъилисса ккурттурду. Гъарагъилул чIумал дяркъу дуккайсса дур, кIири бай сезондалий мяйжаннугу оьккисса бугъ багьай­сса бур, ххютулу 35-400С кIиришиврул. Апрельданий буккайсса бур шатри, аькьрабру, мичIакIру ва цаймигу кьацIукулт. ХIакьину укунсса гьава бурхха, куну, паракьат хьунсса иш бувагу къабикIай, тIар. «Ахттакьунмай бигьалаглай ихтилатрай щябивкIсса кIанай, цакуну ухссав-баргъбуккаваллил чулуха, Абра неххал тамур зуманиха, бувккунниххар щавщи. Ца-кIира минутIрал мутталий экьибивчуну жул чятирду, раскладушкарду, кьура метралул тийнмай палцI бунни», – тIий чичлай ца археолог цалва дневникрай.
БивкIун бур археологтурачIа ГАЗ-66 автомашина, 1000 литра лагайсса щинал буцIинсса кьали ва м.ц. Ми къабивкIссания иш оьну оьккину багьанссия, тIар. Гъарал ларчIукун, щалва авлахъ гъюнтIлил хьхьирийн буккайсса бур. Щин ласун тIурча гьан багьайсса бивкIун бур ацIраксса километрардал архсса Талафар шагьрулийн. Муксса архнияту щин ласлай бунугу, чIаравва бувну бур хIаммамгу, кьурувалугу, цIурихьугу, аьшвашханагу, ччу­къавччу калпушрал биялсса къа­ттагу.
Синджар арив ялапар хъана­хъисса кIанттул агьулданул чIявуми бивкIун бур туркман. Амма тикку яла ишламур мазну бивкIун бур туркманнал ва аьрабнал мазру хIала-ккала бувхсса, туркман-аьраб хIала маз. Мунияту классикийсса аьраб маз кIулсса Олег Большаковлунгума гайннал бусласимур гужрай бакъа къабувчIайсса бивкIун бур. ТIайлассар, аьрщи диххансса зузалтрал буруккин бан къабагьайва, тIар, тивахсса агьлу арцу лякъин махъунмай бакъасса буну тIий.

Цукунсса ахттаршинну дурссар Аьрасатнал археологтурал КIинеххаваллий

Ттизаманнул археологтал зун бикIайссар сакин дурсса пландалул ккаккан бувсса куццуй, цивппа лякъин бюхъаймургу гайннан мадара диялну кIулну дикIайссар. «Амма Цил Хъуншиву Кьаза (Его Величество Случай), мукунма бах­ттигу, хIисавравун къаласун гьич къашайссар». ЧIявумур чIумал ляркъумур хъинну итталун къадагьансса дикIайссар. Ми бикIайссар тIахIунттал парчри, ттурчIая ва чария бувсса захIматрал ярагъ, къатта-къушлия лирчIмур. ЛяличIисса артефакт лякъинсса хиял бакъасса археологгу, гьай-гьай, къаикIайссар. Мукунсса ляличIисса лякъия (находка) бакIрайн дагьну дур Халаф Джасимлун, диххултрал ялурзун, Ярым-тапалий диххавуртту дуллалисса кIанай. «Вана, сагъ-саламатсса дур!» – кусса леххаву бавукун, левчуна лавгссияв, тIий, буслай ур В.И. Гуляев. Га диркIун дур хъамитайпалул чIирисса статуэтка. Га хъамитайпа хъанай диркIссар Синджар даралий ялапар хъанай бивкIсса нукIузаманнул хъудугьулт­рал зал-бика. Га дур хъамитайпалул чурххал къалипрай дурсса ккуппи. Ганил бакI дакъар (бюхъай бакIрал кIану ккуппилул чIутIлил бугьайсса бивкIун бикIангу – ва ттула чулухара тIисса). Ганил кару дур хъазам (хъазам – бакIлахъру дучIаврил лишандалун ккаллиссар) кIучI бан кунна гьаз дурну. АрулцIалла аьсрулий яхьусса ккуппи дур 25 см. лахъшиву дусса цила хIакьсса аьнтIикIа. Ганил ранг дур чаннану хъахъисса. Карунний дурну дур канишру, дурну дур татуировка.
Агана цалчинсса ряхра шинал мутталий ва ца статуэткагу, кIива синааьрщарал статуэткалул парчагу лявкъуну бивкIхьурча, 1975-ку шинал цал архIал шанна-шанна ляркъуну дур, цирдагу сагъ-саламатсса.
Цукун ччуччайсса диркIссар та заманнай синааьрщарал тIахIунттив, статуэткарду? Ва суал хIасул хьуну бур артефактру ляхълан диркIукун. Гьалбатта, тIиртIусса цIарайгу, яъни къавтIилийгу ччуччин бюхъанссар. Амма къавтIилул аьркинссаксса кIиришиву къадулайссар. Лявкъуну бур, ахиргу, му суалданун жавабрансса кIизувилийсса кIара. Га бивкIун бур хъунмасса, диамет­ралий 2 метр дусса. КIарттул цалчинмур зивулий диркIун дур кIач, ялувмуний – керамика ччуччинсса камера. Зувирдал лях диркIун дур синааьрщарал ххялчIи, ганивугу диркIун дур ламарал мазру личавансса ва кIиришиву духхавансса ккутIру, гьаманки гай ккутIавух дурхсса кIиришиврул гьаз дайсса диркIун дур тIахIунтту ччуччин аьркинссаксса температура – сайки 12000С. Цал уттигу дакIнийн бутан ччай бур га бивкIшиву жула заманнуяр хьхьичIсса V азарукулул чIумалсса кIара.
Аьрасатнал элмийсса ссапарданул Иракьнал Ухссав-Баргълагаваллий дурсса ахттаршиннардал цила масштабирттал ва хIасиллал чулуха кьимат бищун къашайссар. Мунил виттириркIуссар Ялувмур КIинеххаваллий хъунна­сса культуралул ва хронологиялул къат – жула заманалуяр хьхьичIсса VIII-ния IV-мур азарукулийн дияннинсса, цалчинми хъудугьулт бувкния шийнмай байбивхьуну, дунияллий цалчинмурну хъана­хъисса КIинеххаваллил маданият хIасул хьуннин. ЦIанасса ппурттуву бакъассар цавагу дарсирдал лу, элмийсса захIмат ягу нукIузаманнул КIинеххаваллийн дагьайсса картографий даву Иракьнаву жула экспедициялул дирххуну ляркъумур, масалдаран, Хасуннаяр хьхьичI диркIсса, Хасунналсса ва Халафналсса культуралул гьайкаллу, цив элмулул гьанумину ккаккан къадуллалисса. Жула археологий ссапардал аьлтту дурсса лякъиярттал агьамшиву дунияллул археологиялул корифейтурал бакIрайн ларсунни.
Сулайман Мусаев