Чувшиврун бивкIу бакъассар

dop_10Цал дакIнийн бутанна ряхцIалку шинал ахирданий лакран, хаснува Читтурдал жяматран, хъуннасса ххаришиву хьушиву ХIасан-ХIусайн Камалов Италиянал Виричу хьуну ивкIшиврул хавар бавну. 1967 шинал хасну Италиянал Виричунал мачча-гъаннащал хьунаакьин, Виричувнал оьрмулул хIакъиравусса документру батIин МахIачкъалалив увкIун ивкIун ур таний сийлийсса «Правда» кказитрал хасъсса корреспондент Чурсин. Мунащал Читтурдал шяравун тIайла увккун ивкIун ур Дагъус­ттаннал халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаев. «Правдалийгу», цайми кказитирттайгу, радио-телевидениялийгу буслан бивкIун бур Италиянал миллатрал яла бюхттулмур цIа ларсъсса Виричуная, лакрал нартная.

Ттигъанну кунма Италиянава лакрал миллатрал къучагъсса арснал, ХIасан-ХIусайн Камаловлул гьаттай алхIам бувккуну бувкIунни Виричувнал цIа дирзсса мунал уссил арс ХIасан-ХIусайн Камалов, Султан ЦIаххаев, Ссапар Аьбдуллаев ва Сайпуллагь Аьбдуллаев.

ПатIимат Рамазанова
КутIану бусанна Виричувнал оьрмулия. Мунал мачча-гъаннал, му кIулну ивкIнал кумаграйну. ХIасан-ХIусайннул дусгу, ссурахъугу ХIусманов Ц. М.:
-ЧIавану унува ппугу яла лавгсса ХIасан-ХIусайн ия хъинну сивсусса, нигь цирив къакIулсса, кьянкьасса оьрчI. КIинттул марххалттанущал­сса бурандалувух, хьхьувай учIайва цува дуклакисса ШавкIуллал школалия. Ванияр махъ Гъумучату, педучилищалуву уссия ккалай, шавайн Читтурав цала дугьарасса ниттил ялун цувалу учIайва.
ХIасан-ХIусайннуву дуккавривусса гьунар бакъа, бия музыка, художественная литература, спорт ххирасса, миннухсса ччаву ххисса гьунаргу.
Совет Аьралуннавун гьаннин КIулушацIрал шяравусса школданий дарсру дихьлай зий уссия.
Читтурдал шяравасса Нурислан Къушиев: «Колхозру сакин дуллалисса шинал (1935 шин) Даргиял районнай колхозру дуллалаврин къаршину къачагътал хьуну, мютIий хьунсса кьасттирай бивкIун бакъар цаппара даргиял арамтал. Тай бугьансса кумаг тIалав буллалисса тил дуркIун дур Лакрал райондалийн. Гьарца лакрал щархъава ца-ца, кIи-кIия жагьил, кIунурду бивчуну тIайла буклай бивкIун бур тайннан кумагран, Читтуравгу кIунурду бичлай бивкIун бур.
ХIасан-ХIусайн Камаловлул увккун ккурчIав увкуну бур: «КIунурду бичлан аьркин бакъар, на комсомолецра, на гьанна жулва Читтурдал жяматрал чулухасса вакилну», — куну, 15-16 шин хьусса ХIасан-ХIусайннул кIа ппурттуву бувсъсса кьянкьасса махъ дакIнийн бутлан бикIайва къужри» («Илчи», 1998 шин, № 19, 7 лажин, Мусахъал Аьбдул: «Лаккучу -Италиянал Миллатрал Виричу»).
1939 шинал ХIасан-ХIусайн Камалов лавгун ур Батумрайсса артиллериялул командиртал итабакьайсса училищалий дуклан. Хъинну ххуйну училищагу къуртал бувну, ХIасан-ХIусайннун дуллуну дур лейтенантнал чин.
Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Буг неххайх душман лахъан къаитан кьянкьану данди бавцIуну бур Камалов каялувшиву дуллали­сса 1-мур взвод (Бердичеврайсса 389-мур дивизиялул 950-мур артиллериялул полк), миккусса чувшиврухлу Камаловлуйн дуркIун диркIун дур Верховный Главнокомандующий Иосиф Сталиннул барчаллагьрай­сса телеграммагу.
Лахъи къабан, апрель зурул байбихьулий 1944 шинал Камаловлул взвод хIаласса совет аьрал ясирну багьну бур. Ясирну биривсса аьралгу тIайла бувккун бур Германиянал кьиблалул чулухсса концлагердайн. Лагерьдай лахъи къалавгун Камалов хIаласса 32 ясирнаща лихъан бювхъуну бур, вай хIала бувххун бур Италиянал Милан шагьрулул лагма-ялттусса вацIравусса партизантурал кьюкьравух. ХIасан-ХIусайн Камалов увчIуну ур «Тарзан» тIисса бригадалул командованиялул штаб­рал советрал членну. Му бригадагу талай бивкIун бур фашистуращал «Щюллисса лама» тIисса партизантурал дивизиялуву.
Коккалью тIисса шагьру душманная мурахас банну тIисса кьас­ттирай гьужумрай ххявхсса партизантурал кьюкьлуву уягу 13 инсан ливчIссар. Камалов бакIчисса му кьюкьа ясирну дугьан бювхъуссар немецнал колонналуща. Фашистурал гужсса сси бивкIссар цала жандалий рахIму къабувну талатисса партизантурайн. Миннан кIулну бивкIссар «Тарзан» бригада кьянкьану данди бавцIуну бивкIшиву, Ровата тIисса шагьру мурахас буллайгу миннал тамансса немец кьатI бувшивугу. Фашистурал, туну, мий 13-магу партизантурай оьккину язугъсса зулмугу бувну, аьщун бивзун бур. ХI. Камалов бакIчисса ацIния шамагу къучагътуран дуллуну дур Италиянал хIукуматрал яла лараймур награда: Италиянал Миллатрал Вирттал тIисса цIарду.
Ясирну агьсса кIанттава лихъан бювхъусса, Италиянаву виричувшиврий талай ивкIсса ХIасан-ХIусайннун цуксса захIматнугу, кьурчIинугу бухьунссия цIуницIа ясирну агьангу, гъурбатрай зулмукартурал зулму бухIангу? Бухьун­ссия мунаву ятIа-тIар бакъанавух личIанссара тIисса асаргу, мур­ччайва микIлачIлай бухьунссия къащилул угьгу…
Цуксса бявкъусса зид бухьун­ссия мунал душмантурайн, Лаккуй Читтурав цахра ялугьлагьисса нину хьхьичI дацIайхту?
Азгъунсса авкьат бухьунссия дакIниву душмантуращал талатиний буттал аьрщи итталух занай. Гьаманки аьрщарахсса ччаврилли тIархха душманнайнсса зидгу ххи байсса, дакIнивугу кьянкьану ацIансса авкьат ххи дайсса?
Ттигъанну кунма Италиянава лакрал миллатрал къучагъсса арснал, ХIасан-ХIусайн Камаловлул гьаттай алхIам бувккуну бувкIунни Виричувнал цIа дирзсса мунал уссил арс ХIасан-ХIусайн Камаловгу, Буршиял шяравасса хирург травматолог Султан ЦIаххаевгу, Вираттиял шяравасса вирттал, жулва миллатран ххуйну кIулсса Ссапар Аьбдуллаев ва мунала ссурахъу, предприниматель Сайпуллагь Аьбдуллаевгу.
Най бунува кIицI лаган ччива чIавама ХIасан-ХIусайн Камаловлул цала буттауссил – Виричувнал цIа уттара дуваву мурадрай тамансса давурттив уттинингу дуршиву: Читтурав буссар Виричувнал бюст, ХIасан-ХIусайннул хIарачатрайну бацIан бувсса ва му ххаллилсса варис ушиву исват буллалисса. МахIачкъалаллал ца кIичIираваллин Виричувнал цIа дизавугу – ХIасан-ХIусайннул хъиривуккавурттал хIасиллур учивияв. Къирият дусса ХIасан-ХIусайннул хъунмур мурад бивкIун бур буттауссил гьаттайн ивну, алхIам буккин хьуния тIисса. Мунал цала мурад­рая бусайхту, лагма лавгун бур хIакьсса дусталгу. «Цалчин, жула дуснал ХIасан-ХIусайннул чIарав бацIан ччай бияв. КIилчингу, ла­ккучу – Италиянал Виричувнал цIа ларсъсса инсан ур. Мунал гьаттайн цувалу ХIасан-ХIусайн гьан къаивтун, делегация гьан аьркинссар тIисса зуву дия жуву. Аьрасат бюх­ттул бувсса, Дагъусттаннал цIа гьаз дурсса Виричувнал цIа уттара даву, мунал аьпалул хIурмат баву – му анжагъ Виричувнал гъанминнайн багьайсса иш бакъархха», — тIий ур Султан ЦIаххаев.
ТIайламур бусан, бакIра-бакIрах барчаллагь учин, хъямала багьан ччай бия Султаннуйнгу, Ссапар Аьлиевичлуйнгу, цалсса ттуна къакIулсса Сайпуллагьлуйнгу. Къирият дусса чиваркI бунутIий. Лакрал миллатрахсса ччаву ягингу, цIакьгу, куртIгу дуллалисса уздансса даву дурнутIий. Буслай ур ХIасан-ХIусайн:
«Брешия провинциялийсса Понтольо шагьрулий (областьрал центр Миланналуя 53 километралул архсса манзилданийсса хъунбакъасса шагьру бур му) жу хIурматрай хьунабавкьунав дяъвилул шиннардий 15-16 шинал оьрмулуву ивкIсса кавалер Тарчисио Бертолил. Мунан тай ацIния шамагу партизан ххуйну дакIний ливчIун бия.
Буттауссу хъинну дакIний ия, цаланий яхъанай уссия тIий ия. Амма буттауссу аьщун изайхту, буттал мунах урган къаивтунав тIива цува, вин му так сагъну дакIний личIувча тIий. Мунал жу бувцунав буттауссу увччусса кIанайн.
Бергамо шагьрулия 18 километ­ралул манзилданийсса Понтальо шагьрулий, 1945 шинал тIивтIусса музейраву, хъунмасса кIану бувгьуну бур ацIния шамагу вирттаврал скульптурарду дацIан дурсса мурцIулул.
Виртталгу бувччуну бур музейрал подвалдануву хасъсса «склеп» бувну, мунийн «Museo di Gloria («ЦIанихшиврул зиярат») тIий бур. КьатIаллил билаятирттая бувкIсса цимигу азарахъул туристурал кьюкьри дучIайсса дур Италиянал Миллатрал Вирттал дакIнийн бичин. Гьар шинах апрель зурул 25-ннийрив хъуннасса парад дайсса дия тикку.
Кавалер Тарчисио Бертолил хъювусулгу уклай увкуна ттухь: «Виричу Камаловлул прах ватандалийн ласун ччай ухьурча, му зул ихтиярди, амма жун цукунчIав къаччива жулла аьрщи душманная мурахас дуллай жан харж дурсса виричувнал прах жучIатува лавсун». Нагу увкуссия: «Жул буттауссин зул аьрщарай нясивну ляркъухьурча гьав, душманнайн ххявххун, хIала бувххун, ца къаливчIун циняв кьатI хьуннинцIакул талай бивкIсса гьалмахтурал чIаравва икIувча куну. Ттун хъинну асар хъанай бия тайннал вирттаврал гьаврду аякьалий ядуллалисса куц, тайннуйн икрамру буллалисса куц. Наслулун эбратран абадлий вирттаврал цIарду личIан даву мурадрай, ацIния шамагу партизаннал жан кьурван дурсса кIанай – Гремильо къалалучIа – миннал дурсса виричувшиву уттара дуллалисса гьайкал дацIан дурну дур».
Султан ЦIаххаев: «Понтольолий жу ца ресторандалуву ах­ттайнсса канай буссияв, гиву бия дяъвилул шиннардий гивахва талай бивкIминнавасса цаппара ветерантал-партизантал. Гайннава­сса ца ия ХIасан-ХIусайн Камалов цачIава ичIува ивкIшиву буслай. Мунал цIа къакIулсса, къабавсса инсанагу акъая тивах. Камалов тIисса цIа бавну ресторандалул заллу гъан хьуна, га 45-50 шинал оьрмулувусса инсан ия. «Камалов – жул Виричуври, жун му тачIав хъама къаитайссар, мунал цIа щяв къадишайссар тIий, жу хъамалу банмуних чялиш увккунни. Ах­ттайнссаннухсса багьагу къаласлай шай-къашай бунни. Ца тIааьнну бия ттула миллатрал арснал цIа архсса Италиянал аьрщарай укун бусравну, хIурматрай душиву. Яла къалагайсса асарду ливчIунни дакIниву. Тай цалла аьрщи, инсаният фашизмалуща ххассал дуллай жанну кьурван дурминнал аьпа хIурматрай ва ччавулий ябуллали­сса агьлу бия».
«Лакрал миллатрал вирттаврал дурсса къучагъшивуртту ялун нанисса никирттан цIакьсса дарсну личIаншиврул, ми хъамаритан дан къабучIиссар, таний циняв чантI увкусса билаятру талай бивкIссар чапхундарай цала билаятрайн ххявхминнащал, цавай уссурвал кунма гьаз хьуссар душман ххит ан» тIий ур миллатгу, миллатрал цIагу ххирасса, Аьрасатнал лайкь хьусса строитель Ссаппарбаг Аьбдуллаев. Ванал увкумуницIун бавхIунни ШавкIуллал шяравасса аьлимчувналгу, Дагъусттаннал политехнический колледжрал хъунама, профессор ХIасан Айгуновлулгу: «Жула учайссар: чув ивчIайссар, чувшиврун бивкIу бакъассар, куну. Жулва лакрал арсваврал чувшиврия абадлийсса ххару чивчуну бур цала-цала къучагъшивурттайну, виричушивуртту даврийну, пагьму-гьунарданийну.
Ттул дакIниву хъуннасса ххаришиву дур Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камалов ттула буттал шяраву, ШавкIуллал школалий дуклай икIавриягу, ттулва дустал-гьалмахтал вирттаврал ххаллилсса ппухъруннал цIарду щяв къадихьлай, къириятрай къуццу тIий бушивриягу».
Лакраясса пахру ттувува куртIгу, цIакьгу хъанахъисса хIалатраву бусанна ттунма уттиватти кьурчIи бизлазимуниягу: ХI. Камалов куна Италиянал Миллатрал Виричу тIисса цIагу, мусил медальгу дуллусса оьрус миллатрал инсан Федор Полетаевлун 1960 шиннардий СССР-данул Виричу тIисса цIагу, Мусил цIукугу буллуну бур. Кказит-журналлай цимил ва масъала гьаз буварчагу, капитан ХIасан-ХIусайн Камалов ливчIунни Совет Союзрал Виричувнал цIа къадуллунура.
Гьай-гьай, щин-бунугу кIулли капитан Камалов кунмасса вирттал цIаравун цIа ласун къаххяххайшиву. Амма Баргълагавал Буг нех лахълахъисса ва Львов душмантурая мурахас буллалисса кIанттай хъуннасса къучагъшиву даврихлу Верховный Главнокомандующийнал барчаллагь баян бувну бивкIсса, цаймигу виричувшивуртту дурсса ва ахиргу, Италиянаву совет командирнал цIа адаврай ядурсса капитаннан, взводрал командирнан къалайкьссарив Мусил цIуку?
Ва ялагу. Виричувнал гьаттай пахъ багьну бацIан Италиянавун лавгсса лакрал миллатрал арсру тиха бучIаннин, ялун бивунни цамургу ххарисса хавар: журналист-исследователь Андрей Цобдаевлул хъиривлаявурттайн бувну, кIул хьуну бур лейтенант ( та ппурттуву му лейтенантнал чиндалуву ивкIун ур!) Камалов ХIасан-ХIусайн лайкь хьуну ушиву Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур даражалул Орденналун. Наградной листрай чивчуну бур 950-мур артиллериялул полкрал разведкалул начальник, лейтенант МахIаммадлул арс Камалов ХIасан-ХIусайн Печихвосты тIисса шяравалу мурахас даврихлу талай, немецнал шама автоматчикгу кьатI увну, цувагу Ватандалул хьхьичIсса бурж биттур буллай накьлу хьушиву, Горох тIисса шагьруя Порванче ва Печихвосты тIисса шяраваллурду мурахас дуллай ккаккан дурсса чувшиврухлу мунан дуллалишиву Бу­ттал КIанттул цIанийсса дяъвилул 1 даражалул Орден (ивкIуну махъ). Ясирну агьсса ХIасан-ХIусайн ивкIусса ххай бухьунссия. Цикссагу шайхха дяъвирдай мукунсса ишру! Цикссагу хьуннихха аьрай накьлу хьушиврул извещениярду дуркIсса вирттал цIуллуну-сагъну шаппа-шаппай зана хьусса ишру.
Чувшиврул бутIа ххишалану буллусса ХIасан-ХIусайн Камаловлунгу хIазран ххи къабувхьун­ссия Аллагьу Тааьланал оьрмулул бутIа. Орденгу, муниннин лавсми барчаллагьругу Виричувнан чанну бухьунссия. Виричувну ивчIан ччай ухьунссия. Макьалалул бакIрайва на хIазран къабусав мунал оьрмулувасса цаппара детальлая. Гьаманки, му гиччава найунува чувшиврул бутIа ххишалану буллусса, ццах къакIулсса нарт ивкIшиву. Танийва Италиянал Виричу хьусса ХIасан-ХIусайн Камаловлул цамургу ларайсса награда – Совет Союзралмур Орденгу дуллуну диркIшиву, чара бакъа хIисавравун ласунсса кIану бур.
Учарухха: чувшиврун бивкIу бакъассар! ХIасан-ХIусайннул бувсунни Кавалер Тарчисио Бертоли цува угьара хьуну унугу, Виричу Камалов занай ивкIсса аьрщарах ябитан Дагъусттаннайн учIан ччай ушиву. Му италиянал ва лакрал халкьуннал дусшиврул арарду цIакь дуллалисса давугу хьунссия.