ЦIурттачIан гъанну, бюхттулний

sdgof_13Августрал 16-нний ТIиля­ратIиял райондалий, гьашину Аьрасатнаву баян бувсса Культуралул шинал лагрулуву, хьунни гьашину кIилчин дуллалисса халкьуннал дянивсса аслийсса культуралул фестиваль «Цамаури». Цалчин ва фестиваль ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул сипталийну хьуссия дукIу гъинттул. «Цамаури» фестивальданул сакиншинначитал бур ДР-лул Культуралул министерство, ДР-лул Культуралул министерствалучIасса Республикалул Халкьуннал Творчествалул къатта.

Бадрижамал Аьлиева
Ххуллул архшиву сававну, чIумуй аьркиннийн биян, цIан-чаннаву ссят ххюннил дачIи хьуну батIин аьркиншиву баян бувна жуйн. Аьрххилийн бувккун, МахIачкъалалия Щурагьиял чулухунмай жу бавчуру ссят ххюра хьуну. Щурагьун бивсса чIумал шагьру дахьва шанава чантIа тIий, шанювкьуна бия. Шагьрулул кIичIирттаву, хьхьичIва, Совет Союзрай шагьрурдал остановкардай кунма, ккучунну дурну инсантал бавцIуну бия. ЧIалай бия вай цалва вахталух ялугьлагьисса зузалт бусса. Хъунма хIал къавхьуну бувкру Гимриллал сивалувухгу. Имам Шамиллул ватан Гимри шяраваллил чIарахгу бувккун, хъиннува ссур хьунни жу нанисса машина. Туну мунил шупирнан аьркинну бия журналистал ТIиляратIиял райондалийн Цамаури зунттул бакIрайн биян бан байран дайдишиннин. Байраннив кIюрххил ссят 10-нний дайдихьлай дия.
Жува нанисса микроавтобусрал чIавахьулттавух кияхунмай ва урчIахунмай эмаратсса тIабиаьтрах буруглан хъирив лаллай бакъаяв, караматирттал чIярушиврул. УнцIукIуллал райондалийх най итталун дагьунни уттигъанну спецоперация хьусса Майданское шяравалугу. Жува цIанакул «левххун» нанисса трассалийх цаппарасса нюжмардал хьхьичI аьрали техника най диркIшиву, ва дара биту-ххитулул ларсун най диркIшиву яруннил хьхьичI дацIан дангу лап къатIааьнну бия. Укунсса бур цIанасса оьрму: биту-ххиту ва байранну цачIу нанисса. Яруссаннал Къуйсу неххал ялттусса «ЯтIул ламуйхгу» лавхъун, Хъунзахъуллалмур районгу махъ кьадиртун, бивру ТIиляратIиялмур райондалул чIаххулну хъанахъисса Шамильский райондалийн. Мичча байбихьлайгу бур кIихунмай щаллагу ТIиляратIиял райондалийх бикIантIисса асфальт бакъасса ххуллу. Укунсса ххуллурду жулва Лаккуй бур Гъумучиял лагма-ялттусса шяраваллавун, агьаммур трассалия тинмай. ТIиляратIиял райондалийн нанисса агьаммур трассалуннив уттигу асфальт цирив кIулнувагу бакъая. Мунийн трасса куну учингума захIматри. ХьхьичI нанимур машиналул гьаз бувсса луххал-ххиттул «ттуруллаха» цал-цал ххуллугума чIалан къабикIайва. Мукунсса ппурттуву шупир чансса хIаллайсса аглан шайва, ххит гьаннин. Амма, ххуллу захIматсса бунугу, ва чулухун аьрххи багьминнава нажагьми бакъа пашман къашайсса ххай бура, муксса ябацIансса дурхха шийхсса тIабиаьт, кув кIанттурдай ццах бутлатисса дунугу. Жулма шупиргу ва чулухунай цалчин увксса ухьунссия, ххуллул ялув зурчIай тIисса ххяллах лавайгу чIун-чIумуй ябитлай, «кIай чартту, ххяллуния жулла ялун ччимур чIумал лекьан бю­хъай» тIий, мукунсса кIанттурдая шайссаксса анаварну най ия. Ча-чунгу кия чулух — ххяллу, вацIри, ххуллул зуманицIух Яруссаннал Къуйсу, урчIа чулухгу — лувату бургайхту кув кIанттурдай бакIрагу къачIалачIисса лахъсса зунттурду. Аьрххилийн бувккун ххюрахъул ссятравун ахиргу бивру Яруссаннал Къуйсу неххал дайдихьуну хъанахъисса Джурмут неххачIан, Цамаури зунттул ухнилун. Му зунттул мицIлийн ча-чунгу бакIлавайсса ххуллурдайх, дуламанттайх машиналий найгур дачIи ссят ххишалагу хьунтIисса. Му зунттуйнсса машиналул ххуллурдайгу бухьунссия дунияллий яла чIявуми ххит. Фестивальданийн куннил хъирив кув «нех дирхьуну» нанисса машинарттал гьаз бувсса ххиттул, луххал кIяла дурну дия щалла дара. Гьашину цалчин аьрххи багьмигу бия букъавчIавай, «кIай ттуруллив дурив?» тIий. Тунукьай, ттуруллив, так луххал-ххиттул. Шиккугу вайннан щаквагу багьлай бакъая цуксса нигьачIийсса, мунищала архIал, яру батIин къахьунсса, караматсса дуниял тIитIинтIиссарив цалла хьхьичI. Лавай хъанай, лахъ хъанахъиссаксса миннал дакIру хъиннура гьалак хъанайгу дия. Ца душнил тIива: «Шиккуния самолетрайнияр ялттусса лахъшиву дур». Вава ххуллийх махъунмаймур аьрххилий нанисса чIумал куннахь кув буслай бия фестивальданийн нанисса хъамаллуравасса цаппара ццаххандарал аьтIийгума бивкIшиву зунттул бакIрайн лавхъун нанийни.
Ахиргу бивру зунттул мицI­лийсса кьасса майданнив, лагмава вацIлул щюллишиврул бувгьу­сса. Байран дайдишин хIадурну бия Цамаури зунтту, хIат-хIисав дакъасса машинарттал ва инсантурал бувцIуну, чятирду бивщуну, фольклорданул коллективрдал цалва номерду ккаккан буллансса сахIнагу щаллуну.
ТIиляратIиял райондалул гьар­­цагу шяраваллил, дукIу кунма, хIадур бувну бия цалва-цалва майданну, цайгу ккаккан бувну бия цалла-цалла шяраваллал канил пишарду, хьхьичIра ишла дуллай бивкIсса ичIаллил кьай-кьуй, матахI, тIахIни-кIичIу, ла­ххия. Бивщусса чятирдал махъ тIивтIуну бия ссупрарду. Миннуйгу дия ччимур дуки-хIачIия. Жува Дагъусттаннай ялапар хъанай бунугу, ва ххуллухгу махIаттал-хIайран бувунну яруссаннал халкьуннал дакIурдил гьарташиврул, миннан хъамал ххирашиврул. Фестивальданийн бувкIсса хIат-хIисав дакъасса хъамаллурава цаягу инсан къаитаавкьунни вайннал ссупралух щякъаивтун.
Ва байрандалувух гьуртту хьун бувкIун бия ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов, ДР-лул ХIукуматрал Председатель Аьбдуссамад ХIамидов, ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал Председательнал цалчинма хъиривчу Юрий Левицкий, ДР-лул БакIчинал ва ХIукуматрал Администрациялул каялувчи Рамазан Аьлиев, мунал хъиривчу Исмяил Эфендиев, ДР-лул ХIукуматрал Председательнал хъиривчу Шарип Шарипов, республикалул сайки цинявппагу министерстварттал ва ведомстварттал вакилтал, къуллугъчитал, цайми-цаймигу хъамал.
«Цамаури» фестивальданул гьашинумур программа дия дукIумурнияр гьарта-гьарзасса. Мукун, фестивальданул лагрулуву хьунни «Горные территории Дагестана» Ассоциациялул заседание. Му дачин дурну ия ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов. Муний ххалбигьлай бия масъала «О состоянии и перспективах развития традиционной национальной культуры в Республике Дагестан». Муний ДР-лул БакIчинал кIицI лавгунни укунсса батIавурттал, шадлугъирттал кумаг байшиву дагъусттаннал рухI, щихачIав къалащаву, жулва мархри цIакь буван. Мува мурадрай, Дагъус­ттаннай тIитIлай бушиву хасъсса центрду, амма вай циняв давур­ттугу, чIярусса цаймигу дуван хьунтIишиву так Аьрасатнащал цачIуну. КIицI лавгунни зун аьркиншиву, анжагъ «формалуха» бакъа, «содержаниялухагу».
— Ялун бучIантIимур бусса анжагъ цалла аслийсса культура, цалла ляличIишиву ядурсса халкьунналли. Гьарца кьини къутта кьяпри бивхьуну занан аьркин­ссар къатIра на, амма байраннайннарагу бучIир ва аьркинссар миллатрал янна лаххаван, — увкунни Президентнал.
Заседаниялий махъ лахълай, ДР-лул культуралул министр Зарема Буттаевал цилвамур ихтилатраву чIурчIав дунни хIакьину куннасса къулагъас культуралух я республикалий, я аьмну щалва билаятрай ччянияцIа къадиркIшиву. Министрнал мукунма бувсунни дагъусттаннал аслийсса культура цIулаганшиврул цалва министерствалул дуллалисса даврия, республикалий культуралул цими учреждение буссарив, цукунсса шадлугъру дуллай буссарив, аслийсса культуралул цими центр тIивтIуссарив республикалий махъппурттуву, творчествалул ва аьдатрайсса культуралул масъалартту хъанахъишиву паччахIлугърал даражалийсса агьамшиву дусса масъаларттуну, цанчирча миллатрал культура хъанай дуну тIий аьмсса культуралул ца агьаммур бутIану, цилгу никирттал дянивсса рувхIанийсса дахIаву цIакь дуллалисса. Мукунма бувсунни ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул сипталийну республикалий щаллу дуллай бушиву чIярусса творчествалул ва культуралул проектру. Заседание къуртал хьуну махъ Рамазан ХIажимурадович ялтту увккунни ТIиляратIиял шяраваллал майданнал, яхши-хаш бунни ми шяраваллал инсантуращал.
Хъирив дайдирхьунни «Ца­маури — 2014» фестиваль. Му тIитIлай, махъ лавхъунни ДР-лул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул, ссалам буллунни яруссаннал миллат­рахьхьун, Дагъусттаннал ва Аьрасатнал жяматирттахьхьун цахьхьу-цахьхьунма личIи-личIину. Цалва ихтилатраву ванал чIурчIав дунни Цамаури зунттул хьхьичIарасса кьанив хIакьину циняв бавтIшиву жулла культуралул бюхттулшиврул савлугъран, мугу хъанахъишиву Дагъусттаннайсса аьдатирттал мархрал куртIшиврул барашиннану.
— Жува хIакьину шиккун бав­тIун буру жулла Ватандалул — Аьрасатнал Федерациялул бюх­ттулшиву кIицI лаган, цал ххишалагу чIурчIав дан жулла хIукумат цIулаглай душиврий аьрасатнал халкьуннал лидер Владимир Путиннул каялувшиннаралу. Мунал цIанищал бавхIунугу бур уттизаманнул Аьрасат, дунияллул террористурацIа Дагъусттан тархъан, марцI бу­ккан бавугу. Мунал цIанищал бавхIуну бур Дагъусттаннал ялун бучIантIимургу, цанчирча цалла даву мунал цIакь дуллай уну тIий оьруснал ва махъсса цинявппагу миллатирттал аслийсса культуралий.
Гьашину жува кIицI лаглай буру Дагъусттан дунияллул террористурая мурахас бувну 15 шин. Ва иширал Дагъус­ттаннан хъуннасса тарихрал агьамшиву дуссар. Ва ишираву чачаннал халкьуннан цинявннаяр чIявусса ккавкссар. Хъуннасса агьамшиву дуссар му мутта да­гъусттаннал халкьуннал дакIурдил кьянкьашиврущал ва Владимир Владимировичлул политикалул деятельностьрал дайдихьулущал бавхIуну бушиврул. Владимир Путиннуя хьунни га чIумал дагъусттаннал ополченцынал ва аьрасатнал аьра­луннал бакIчи, цалгу Дагъус­ттан, ва муницIунма Аьрасатгу, къачагътурацIа тархъан буллай бивкIсса, — увкунни ванал.
Гихунмайсса ихтилатраву Рес­публикалул БакIчинал чIурчIав дунни Дагъусттан хIакьинусса кьинигу хIарачат буллай бушиву гай бигьа дакъасса чIуннардил кIушивруцIа марцI хьун.
— Цаппараннал учин бюхъай «ва Рамазан бакIрал аххана хъанай урив, ваксса лахъсса кIанайн цувагу лавхъун, цалва хъирив вайксса инсанталгу кIункIу буван», куну. Хъинну ххирану дикIан аьркинссар цалла ватан, ва бюхттулшиврийн, ва лахъшиврийн лавхъун, укун ххаллилсса байран даншиврул. Ва даву дуллалиссагу Дагъусттангу, Аьрасатгу мудан бюхттулний бикIаншиврулли, жулва дустурал ххаришиврун ва жулва душмантурал оьван, сси-къащилун.
Аьрасатнал бакIрачIан хIа­кьинугу дуркIун дур цIусса «вызовру». Укунсса тагьарданувугу Дагъусттан цачIу бикIан аьркинссар аьрасатнал халкьуннащал ва жура ми цимурцаннун жаваб дулунну жула лидер Владимир Путиннул каялувшиннаралу. Дагъусттан мудангу Аьрасатнащал цачIу бикIантIиссар. ДакIнийхтуну чабувкру тIий ура на зухь ва аьвзалзаманнул зунттул майданнив. ЗахIмат буллалияра зула тухумрал цIаний, захIмат буллалияра зулла шяраваллил, зулла райондалул, республикалул, зулва билаятрал цIаний, му чIумалли зу зулва оьрмулул цавагу гьантта оьнма къабутантIиссагу, — увкунни Президентнал.
Гихуннай дайдирхьунни концерт. «Цамаури» фестивальданувух гьуртту хъана­хъисса коллективирдал сияхIгу дукIумурнияр гьашинумур хъунная. Мукун, дукIу лакралми районнава анжагъ Ккуллалмур район гьуртту хьуну диркIхьурча, гьашину гьуртту хьунни Лакрал райондалиясса «Гъази-Гъумучи» коллектив ва Минажат Ухмачева. Мукун, тамашачитурал ххуйну кьамул бунни вайнналмур номер ва Ккуллал райондалиясса «Бартукь» ва «Вихьлинка» коллективрду ва Зульфия Даллаева.
ТIиляратIиял райондалул шяраваллал майданнал чIарав мукунма бия Ахъушиял райондалийсса жулва Бархъаллалмур, миннал дунияллийх цIа ларгсса тIахIунтталмур майдангу. Мунил чIаравгу къачансса инсантал аглан хъанай бия. Бархъаллал тIахIунттал цехрал усттар Минажат ХIасаева буслай бур:
— Уттинин цикссагу кIан­ттурдайн лавгун, цимигу выставкалувух гьуртту хьуну бухьурчагу, цалчинну ва фестивальданувух гьуртту хъанахъисса. Ххуллурду хъинну архсса, нигьачIийсса буну, хIаллих бачин багьлай бия, цуксса бувххун, бавкIуну бунугу аьрххилий, хъинну ххарину буру шиккун бучIаврия. Лахъсса зунттурдив, вацIри бур, ябатIин къашайсса тIабиаьт дур. ЧIявусса инсантуращал кIул хьуру, хьунабавкьуру. Рязийру шиккун бучIаврия, — тIий бур ва ва ванил уртакьтал.
«Цамаури — 2014» фестивальданувух мукунма гьуртту хьунни Бущихъиял, Гергебиллал, Буйнакскаллал, Докъузпариннал, Лаващиял, ТIиляратIиял, УнцIукIуллал, Хасавюртуллал, Хъунзахъиял, Къизлардал районнаясса, Хасавюрт шагьрулиясса творчествалул коллективру, казакуллал балайлул Терский ансамбль, Дагъус­ттаннал къавтIаврил «Каспий» ансамбль, фольклорданул «Айланай» ансамбль. Гьашинумур фестивальданул ляличIишиву ялагу му дия, мунивух респуб­ликалул кьатIатуми хъамалгу гьуртту шаву. Мукун, «Цамаури — 2014» фестивальданувух гьур­тту хьунни Азирбижаннавасса, Чачаннал ва Ингушетиянал Республикарттаясса, Ставрополлал крайрая­сса коллективругу. Республикалул хъамалгу ххишала бакъа рязийну бия байрандалия циявагу, цивппа кьамул бувсса даражалиягу ва цанма ккавксса зунттурдая, неххардиягу. Дагъусттаннайва ялапар хъанахъисса, цикссагу зунттурду, ххяллу ккарксса, миннуйн вардишсса инсанталгума махIаттал бувсса ТIиляратIиял райондалул тIабиаьтрал хъамаллурайн хъиннува яргсса, оьрмулухун хъамакъабитансса асарду биян бувну бия.
Лавайгу увкусса куццуй, гьашинумур фестивальданул программа дия дахханасса ва авадансса. Мукун, фестивальданул лагрулуву хьуссар экологиялул туризмалул республикалул слет «Цамаури — 2014», спорт­рал личIи-личIисса журардал бяст-ччаллу, Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул ветерантурал аьпалунсса волейболданул матч, мукунна чIярусса цаймигу шадлугъру ва батIавуртту.
Фестиваль наниссаксса ссятурдий, цайми инсантал кунма, жугу бивкIру сахIналучIату, спортрал бяст-ччаллу нанинийн, миччагу ва райондалул шяраваллал майданну бунийн занай. Мукун най буна итталун багьунни наврузбаг ва жалин. Цал жун ххива ми ци-бунугу коллективрал артистал. ЦIуххарду: «Вай бунияласса жалин-наврузбагрив?» — куну. «Гьай-гьай, буниялассагума, бунияласса. МахIачкъалалия жалин дурцуну бувкIру ТIиляратIав. Администрациялул оьвкунни жуйнгу ва байрандалувух гьуртту хьун. Жугу ххарину лавхъру бюхттулнийн, жагьилсса, цIуну хIасул хъанахъисса кулпатрал оьрму ва зунтту кунма бюхттулсса, чаннасса хьуннав тIий», — бувсунни жалиндалущал ва наврузбагнащал наниминнал.
Ва жагьилсса кулпатран лахъисса оьрмулул мутталийсса талихIгу чIа куну, хъамал ххира­сса ва ми кьамул буван щиннияргу ххуйну кIулсса ТIиляратIиял райондалул жяматрахьгу барчаллагь увкуну, дюхлулсса, марцIсса зунттал гьаварал букъавччуна, махъунмай, бугълил бувцIусса шагьрулийн бачин багьунни жунгу, хъинну бикIу куну Цамаури зунттухьгу.