Толстойл ххассал увсса дагъусттанчунал кьадар

sdgof_1Ясная Поляналий Старый Заказрайсса кьакьалул зуманицI оьруснал хъунасса чичу Лев Толстойл гьаттай къювулул микIлавчIун ливчIун ия ца жагьил — Шамил Яралиев. ХIакьину, ноябрь зурул 28 — нний, ванал оьрмулун хьуссар 23 шин.Гьамин хIакьину бартлавгссар ванал дакIнил хиял — ккавкссар Ясная Полянагу, чичул усадьбагу ва мукьра шинал лажиндарай цала буттал ниттил ппу МахIаммад Эфендиев, Лев Толстойл тарбия увсса чIаважагьил ялапар хъанай ивкIсса къаттагу. sdgof_2ЗахIматсса хьуну бур чIивисса МахIаммадлул кьадар. Га увну ур 1891 шинал сентябрь зурул 25 — нний Кюриннал округрайсса Ашага-Цинит шяраву. Мукьра шиннарагу хьуннин нину ва ппу ливтIуну, оьрчI агьну ур хъунмур ссийхун ва уссурваврахун. Шяраву школа къабивкIун бур, мунийн бувну хъунама уссил ганан шаппа лахьхьин бувну бур аьраб мазрай буккин-чичин. 1906 шинал март зурул 22 — нний МахIаммад-Сарби Эфендиевлул кьадар цакуну баххана хьуну бур. Ганал буттал шяраву Новруз-байрандалул шадлугърай хьуну бур оьсса апатI – хатIалий ттупанграва бивтун, ивкIуну ур ганал гъанчу Мисрихан. Шяраву ттупанграва битлан къадагъа диркIхьурчагу, хъуниминнал жагьилтурахьхьун тяхъашиву дансса рухсат буллуну бур. Щин кIулссия байран оьзрулийн кIура даянсса? Ттупанграва бивтмагу, ганащалсса оьрчIругу бувгьуну бур. Гайннавух – чIивисса МахIаммадгу. Гайннавасса ца мачча-гъаннал хIарачатрацIух итаавкьуну ур. МахIаммад гайминнащал дуснакьраву ливчIун ур ялагу 26 гьантлий. Дуснакьрал шартIру духIан къахъанай, МахIаммад ца хьхьуну ливхъун ур. Шавай иявривун шанавун лавгун ур. ИвкIуманал гъанчунал га хьхьуну оьттулучу оьрмулуцIа увну ур. Щил баян бувну бивкIссарив чIаважагьил дуснакьрава лихъаврия, МахIаммад шанава чантI учин увну ур округрал хъунаманал. Къаралданул хьхьичI авкьуну нанисса МахIаммадлун ххал хьуну бур цала къатта дучрайсса къаралданул вив лавсун. Округрал хъунама Карнаевлул ганал лихъаву инсан ивчIаврицIун бавхIуну бур. 1907 шинал январь зурул 7 — нний вице-губернатор Гривенкол каялувшиннаралу бувну бур суд. 15 шинавусса чIаважагьилнан судрал кьувкьуну бур кьянкьасса танмихI — Ккавкказнава уккан увну, 12 шинайсса Тульскаллал губерниялийccа Крапивна шагьрулийн тIайла увккун ур. Поездрай нанисса чIавасса лазгиричунан багьну бур цаппарасса дуснакьирттаву ликказан дан. Август зурул дянив ивну ур оьттун уккан увсса кIанттайн. Гиккусса дуснакьрай лахъан багьлай бивкIун бур лирчIмур чIун. ЧIун наниссаксса, дуснакьрал шартIирдайн вардиш хьуну ур. Ца кьинирдал кьини Крапивналул кIичIираву га кIул хьуну ур гимназиялуву дуклакисса уссу ва ссу Юдинхъащал. Гайннал чIунархIал оьрчI шавай увцуну, нитти-буттащал кIул увну ур. Крапивна шагьрулул бакIчи Юдиннул оьрчI кIул увну ур цала хьхьичIавасса дуснащал, А. В. Суворовлул арснал душнищал. Ганилгу оьрчI цичIана увцуну ур. Мукун МахIаммад ивзун ур Новгородскаллал губерниялий­сса Кончанское шяравусса Суворовхъал имениялийн, гикку яхьуну ур танмихI лахъанцIа. Суворовхъан хIисав хьуну бур МахIаммадлул сурат дишаврил гьунар. Гайннал оьвкуну МахIам­мадлул дакьин дурну дур чIивима Суворовлул канил дирхьусса тарихийсса суратру. Ми давуртту махъ бакъа кьамул дурну дур Санкт-Петербурграйсса академиялул комиссиялул. 1917 шинал МахIаммад Эфендиев, 11 шин танмихIралгу лархъун, зана хьуну ур Дагъусттаннайн. Шавай ачин хьхьичI га ивну ур Ясная Поляналийн Лев Толстойл гьа­ттайн. ЧIивисса бакIуй авцIуссаксса манзилданий лявхъуну бур оьрус мазрайсса шеърилул цалчинсса ххару. Абадлий дакIний лирчIсса Ясная Поляна Тти най ура Дагъусттаннал щархъавун Хъинну икIу ттул ппу, ттул аьзизсса учитель! Сипат хъамакъаритантIисса Лев Толстой. Ватандалийнай зана хьуну махъ МахIаммад Эфендиев зий ивкIун ур личIи-личIисса паччахIлугърал къуллугъирттай. Ганая хьуну ур чавахъирттал хозяйствалул пишакар. Зий ивкIун ур цумурдив ца Дагъусттаннал чавахъирттал заводрал хъунаману. Чивчуну бур Ясная Поляналиясса, Лев Толстойясса, ганал кулпатраясса дакIнийн бичавуртту. «Я знал Льва Толстого и его семью» тIисса 1964 шинал бувксса ганал лу цIана библиотекарттавувагума бакIрайн багьлай бакъар. «Воспоминания юного узника» тIисса луттирал 4 томрайсса канихчичрурдуми ттигу рищун дурану дур. Белиджавсса ганал къатлувун 60 шиннардий букIлай бивкIун бур билаятрал гьарца мурцIниясса студентътал ва чичулт. МахIаммад ХIамидовичлул, хъамал ххарину кьамулгу бувну, бусайсса бивкIун бур хъунасса чичул ххассал бувсса цалва кьадардания. Гъансса инсан хIисаврай, ганачIан дуркIун дур Лев Толс­тойл арснал душ Анна Ильинична Толстой-Попова бивкIушиву баян буллалисса телеграмма. Эфендиевхъал- Яралиевхъал кулпат­раву яхьуну бур МахIаммад ХIамидовичлучIан Толстойл творчествалул ахттарчи Н. Н. Гусевлуя, чичу В. Булгаковлуя, Толстойл кулпат Софья Андреевная бувкIсса чагъарду ва ганил ядигар дурсса затру. ЧIун рахIму бакъа най дур. Утти МахIаммад ХIамидович ялапар хъанай ивкIсса къатлуву бакъар ганал кабинет. Цува сагъну унийва аьраб мазрайн таржума бан буллусса Толстойл къулбасращалсса луттирду, Гусевлул ва Булгаковлул чагъарду махъунмай зана къабувну бур. Чуври тти ми лякъин? Гьай-гьай, кулпатраву яхьуну бур Лев Толстойл кIану бувгьусса нажагьсса кьадарданул барашинна дуллалисса документру. Яхьуну дур МахIаммадлул дирхьусса 8 суратгу. Ва караматсса кьадардания бувсуна МахIаммадлул арснал Сяидлул арснал Усманнул ва душнил арснал арснал Шамил Яралиевлул Москавлив Лев Толстойл цIанийсса паччахIлугърал музейраву ларгсса шинал ноябрь зуруй хьусса вечерданий. Л. Н. Толстойл цIанийсса Тульс­каллал паччахIлугърал педуниверситетрал студентътал хъинну личIлулну вичIидирхьуну бия Шамиллул бусласисса хаварданух. Шамил Яралиев Москавлив Ясная Поляналийн увкIссар шаэр Григорий Вихровлул ва ванал кулпатрал, Толстойл творчествалуха зузисса Евгения Брешко-Брешковскаял оьвкуну. Гьалакну ришлай дия ванал къюкI 108 шинал хьхьичI цала ттатта ялапар хъанай ивкIсса Кузминскийхъал флигельданул бухкIуллувун ияйхту, Толстойл бюхттулсса произведенияртту чивчусса къатлувух уклакийни. Щакъалиххавай авцIуну ия тай архсса 1910 шинал чIавасса лазгиричунал ядуллай ивкIсса хъунасса чичу Толстойл гьаттай. ЯбатIин къашавай ия Толстойл «Хатжи-Мурат» повестьраву ккаккан дурсса татарнансса ва тIутIунсса гьайкалдануя. ХIайп, ТолстойчIа ялапаргу, тарбиягу хъанай ивкIсса, хъунасса чичуя ирсирай бивсса оьрмулул хIуччардайн хаин къавхьусса инсаннал музей Дагъусттаннай бакъашиву. Хъинну ччива Белиджав «Ясная Поляналул чани» лавхъун. Евгения Брешко-Брешковская P. S Толстойл творчествалуха зузисса Евгения Брешко-Брешковскаял ва чагъар гьан бувну бур Миясат МуслимовачIан Белиджав МахIаммад Эфендиевлул къатлуву музей тIитIинсса чаран лякъияра тIий. Таржума бувссар Зулайхат Тахакьаевал