Аьлимчунал цIа хIалал дурма

Уттигъанну ттун хъунмасса талихI хьунни цIаларгсса «Дорога из Кумуха в Гуниб через Чох» (Тифлис 1916 г.) тIисса Дауд Буттаевичлул «В Дагестанский Статистический отдел от автора» тIисса авторнал къулбасгу дусса канихчичрулущал кIул хьун. Цаппара шиннардил хьхьичI Ттуплислив ца элмий­сса архивраву ттуйн бакIрайн дагьуна чIявучил ябацIансса, хъуннасса мяъна дусса, ганая бутIурай дирсса канихчичрурду. Амма га чIумал ттул, бакI кьувтIуну, гайннуву ххилтIу тIунсса чIун дакъая. Пикри був­ссия, чIун шайхту, гайннул хъирив къалавну къабацIан. Амма чIун най дия. Д. Буттаевлул канихчичрурду тиннай дирхьуну диркIнугу, гайннуцIун бавхIуну бивкIсса щугълурду бакIраву щуруйва бия. Ттухьва ганал оьрмулия, лавгмуния бусанссагу цукIуй хьунакъаавкьуна. ЧIуннардил дянивсса замгьар бассан бансса ца зат ялун личин бан къабювхъуна. Ца шаттиралвагу ганачIан гъан хьун къабювхъуна. Кьисмат къавхьуна ганал наслулиясса цуя-ца инсаннащалгу хьунабакьин. Дакъар чувкIуй ганал симандалул, къалипрал, цукунсса ивкIссарив кIул буван бюхъайсса рирщусса суратгу. Ттуща га чув увччуну уссариввагу кIул буван къабювхъунни. Утти Ттуплисуллал архивраву ттун ляркъунни Дауд Буттаевлул 1927 шинал цалла сакин дурсса канихчичрурдал сияхI. Авторнал цалла чирчу­сса куццуй шикку дугу-дуллай бура: Грамотность в горах Дагес­тана // Этнографическое обозрение, 1900, №1 Леса Гунибского и Казикумухского округов Дагестанской области, 1905 г. (брошюра) Леса Нагорного Дагестана и береза Родена в них, 1913 г. (брошюра) Свадьба лаков-казикумухцев, 1912 г. (брошюра) Верхний Гуниб и Гунибская березовая роща, 1916г. (брошюра) Дорога из Кумуха в Гуниб через Чох, 1916 г. (брошюра) Земельно-лесной вопрос в Дагестане // газета «Дагестан», 1918 г., Заметки по древней истории Дагестана// Дагестан, 1918 г. №14 О характеристике климатологии Дагестана в с/х отношении // Дагестанские областные ведомости, 1915 г. Шахар Кумух и его Джума мечеть//Каспий, август 1905 г. Казикумух//газета «Новое обозрение», Тифлис, 1891 г. Земельный вопрос в ДАССР//газета «Советский Дагестан», 1922 г. Бюхъай, цIубакIрай элмулуву цалла цIа дуккан даншиврул укунсса сияхIрая хайр-мюнпат бакъа чIалан. Амма хIазран акъахьунссияхха цIадурксса этнограф-кавказовед М. О. Косвен цала 1962 шинал «Кавказский этнографический сборникрай» рирщусса «Материалы по истории этнографии Кавказа в русской науке» тIисса макьалалуву ванал цIа кIицI ларгсса. Шиву ванаясса кутIасса информация бур. Мигу, макьалалул авторнал бусаврийн бувну, кIул бан бювхъуну бур Петербурграй яхъанахъисса Дауд Буттаевлул гъанчунал бувсмунийхчIин. «Буттаев Дауд ( Давуд) Бу­ттал арс (1867-1931), Ханажиял шяраватусса , лаккучу. Увну ур къалайчинал кулпатраву. Ванал къуртал бувну бур Темирхан-Шуралийсса реальное училище, яла 1891 шинал Петровскаллал Шяраваллил хозяйствалул академия къуртал бувну бур. Шикку дуклай ивкIун ур лесоводствалул отделениялий. Дуккаву къуртал дурну махъ зий ивкIун ур Елисаветпольскаллал губерниялул, Дагъусттаннал, Кутаисилул губерниялул лесничествардай. 1922 шиная 1924 шинайннин школалий зий ивкIун ур математикалул, тарихрал, дагестановедениялул дарсру дихьлай. Мукуна зий ивкIун ур Буйнакскаллал леспромхозрай. Этнографиялун хасъсса макьалартту дакъасса, чичлай ивкIун ур вацIлун хасъсса макьалардугу, зий ивкIун ур ДОВ-рай корреспондентнугу», — тIий бур шикку. Вай чичрурду дурсса ххай бура хIакьинусса кьини Ттуп­лисливсса архивраву яхьусса Буттаевлул цала канил чивчумур гьанулун лавсун. Шикку чансса суаллу хIасул хъанай бакъар. «Увну ура 1867 шинал. Лаккучу, уздантураясса тухумраясса хъудугьул кулпатраву. Кулпат бивкIун бур Гъази-Гъумучиял округрай цала ризкьи-кьини, хъу дусса. Цалчинми кIулшивуртту ларсун дур Темирхан-Шуралийсса реальный училищалуву, яла дуклан увххун ур Москавуллал Петровско-Разумовскаллал аьрщарал ва вацIлул академиялувун (Темирязевская). Шикку мукунма бувсун бур ва чув зий, ссаха зий ивкIссарив. КутIану бусан, ванал захIматрал ххуллул 35 шинава 30 шин зий ларгун дур Дагъусттаннал областьрай. Цала канихчичрурдаву Бу­­ттаев чичлай ур : «Ттула къуллугърацIун на икIайссияв Дагъусттаннал аьрщарал хIакъиравусса хъиривлаявур­тту дуллай, чув цукунсса аьрщи дурив ххал дуллай. Яла-яла, гъирарай зий икIайссияв этнографиялул, лингвистикалул, краеведениялул ва тарихрал ялув. На ивкIссара Москавуллал естествознаниялул, антропологиялул ва этнографиялул сакиншинналул, Ккавкказуллал географический сакиншинналул, Ккавкказуллал музейрал ва Ккавкказуллал шяраваллил хозяйствалул вакилну. Мукуна ивкIссара Дагъусттаннаясса ххяххияртту тIайла дуклай, хьунадакьлакьисса давриха зузисса Элмулул академиялул член-корреспондентну. Ва даврий зузисса чIумал Ттуплисливсса ва Тартулийсса Ботанический багъраву дугьансса тамансса ххяххияртту тIайла дуркссия. ХIакьинусса кьини тIурча Ух­ссавнил Ккавкказуллал Зунттал краеведениялул ассоциациялул вакилну ура, зий ура Дагъус­ттаннал НИИ-рай. Мукуна ура Нагорный Дагъусттан ххалбигьлагьисса сакиншиннарал председательну», — тIий. Вай чагъардащал кIул хьуну мукьах цагу, кIивагу суаллу хIасул хъанай бакъар. Масалдаран, цукун бювхъунавав Даудлуща Темирхан-Щурагьиял училищалувун дуклан уххан? Ци багьана хьунавав ва жагьилнан архсса Москавуллал Петровско-Разумовскийл академиялувун уххан? Академиялувун увххун ца шинавату Дауд гьуртту хьуну ивкIун ур «студенческие беспорядки» тIисса иширттавугу. Ва зат ялун личлай бур «Деятели революционного движения в России от предшественников декабристов до дней падения царизма» тIисса ххюва томрайсса словарьданувугу. Словарь итабавкьуну бур 1920-1930 шиннардий «Всесоюзное Общество каторжан и ссыльно-поселенцев» сакиншиннарал. Шикку бур тIий: « Буттаев Дауд, Москавлийсса Петровскаллал академиялул студент. Гьуртту хьуну ур 1887 шинал Москавлив хьусса студентътурал дурсса къача-къучшивурттаву. Ванийн бувну, москавуллал губернаторнал хIукму бур, Бу­ттаевлун Москавлив ва Москавуллал губерниялий ялапар хъанан ихтияр къадуллалисса». Вай чичрурду Буттаевлул дурну дур 1929 шинал цала биография чивчусса чагъарданий. Хъиривра дур, пахрулий кIицI лаглагисса кунна, «1891 шинал мартрал 12-нний сельхозакадемиялул действительный студент ушиврул удостоверения буллуну» тIисса чичрурдугу. Ва цIа дулайсса диркIун дур академия ххуйну къуртал бувсса студентътуран. Ва цIанил студентътурал хъирив цIакь дайсса диркIун дур губерниялул секретарьну зун ихтияр дуллалисса 12-мур классрал чин. Цала ахттаршиннардил давурттая Дауд Буттаев чичлай ур хъинну личIлулну, ури къабувну. Дагъусттаннал аьрщив, вацIри ххалбигьаврил, краеведениялул, лингвистикалул давурттив иширах бургарча дуллай ивкIун ур даврия тархъансса, цала чIун дусса чIумал. Архивраву ттун Дауд Буттаевлул чирчусса тарихран хасъсса канихчичрурдугу бакIрайн дагьунни. Хъуннасса чIунгу къадиркIхьувкун, гайннуха зун дулунна цаппара чичрурду. Вай цирдагу дур латин хIарпирдай чирчуну. № 5 номерданулусса канихчичрулуву 3 лажиндарайсса «Кандардул билай» тIисса тарихрал балайлул хьхьичIмукъуву бувсун бур Гъази-Гъумучиял Сурхай-ханнал гъанчу Магь­ди-ханнащалсса бувчIу-къабувчIурдахлу ханлугърая лихъан увну кьанив лавгсса иширая. Бувсун бур Магьди ханнайн къарши уккан хIадур хъанай ивкIшиву. Латиницалий чирчусса Буттаевлул «gaidardur baluj» канихчичру кIира лажиндарайсса дур. Дур шикку ванал къулбасгу, чичру дурсса чIунгу- 20.09.1929 г. №4 канихчичрулий бур «Баг МахIаммад» тIисса тарихрал балай ва ганинсса хьхьичIмахъ. Авторнал чивчусса куццуй «бек» тIисса мукъуву «е» лул ялув кIива кIунтI бивхьуну бур. Ряхра чIапIилий чивчуну бур А4 форматрал чагъарданий. Укунссара лакрал миллатрал, хаснува Гъази-Гъумучиял жямат­рал багьу-бизулия, лавгмуния ва га чIумал хъанахъимуния бувсъсса канихчичрурдугу чан­сса дакъар. Шиккува кIицI лаган, ларг­мур ттуршукулул 20-ку шиннардий Ухссавнил Ккавкказуллай краеведениялул даву ккаллийну диркIун дур хIукуматрай цIусса идеологиялул мяъна дирхьусса ца журалун. Хаснува 1924 шинал МахIачкъалалив бавтIун бивкIун бур Ухссавнил Ккавкказуллал зунттал краеведениялул ассоциациялул учредительтурал съезд. Шикку гьуртту хьуну ур регионнаясса мукьцIала вакил. Вайннавух ивкIун ур лесничий Д. Буттаевгу. Гай шиннардий этнография, фольклористика, археология ахттар буллай жулва миллатирттал тарихрал хъирив лаллай бивкIсса ахттарчитал-краеведтурал цIакьсса гьану бивзссар кавказоведениелул элму сакин дуван. Миннавухва ва макьала хас дурсса «лесничий» Дауд Буттаевгу. ПатIимат Тахнаева, тарихчи ХIадур бувссар З. АьбдурахIмановал